CAIBIDEIL XIII.

AN SLUAGH AIR AN UILINN.

“CIOD è a nì thu riutha nis, a dhuine?” arsa bean Dhùin-àluinn, nuair a thill iad a stigh as an garaidh measg nan cnoc, is air faotainn an tighe mar gu ’m biodh e air tighinn air cladach an déidh stoirm. “Ciod è a nì thu riutha? Seall do chaisteal rìomhach. Cha ’n fheum thu ionga no fiacaill a leigeil asta gus an dean thu dìoladh orra a thaobh so. Iadsan, do thuath mhìomhail, ladarna féin! Iadsan, na cuileanan lapach, loireineach, a’ tighinn gu dalma a streap ri mìolchu mórail, measail Dhùin-àluinn! An cluinn thu mi? Cha ’n fheum thu duine fhàgail air lic no làraich dhiubh, no teine gun smàladh a bhi air an oighreachd. Dìoladh; dìoladh; dìoladh! a thaobh so: aon rud air am feum thu dìcheall a dhèanamh an dà latha so.”

“Air do shocair, a rùin! Gabh gu réidh e. Gheibh sinn troimh ’n chàs anns an do chuir am ministear mór sinn,” arsa Dùn-àluinn, ’s e sràidimeachd feadh an t-seòmair, ’s a bhasan fo chrios an fhéilidh, mar bu ghnàth

leis nuair bhiodh ceist chudtromach aige r’ a cnuasachd, agus snaim chruaidh r’a fuasgladh. Bha ’n dà chuid an dràsd aige.

“Gabh gu réidh e, a ghaoil. Gheibh sinn rathad; ach cha ’n e sin e. Cha ’n ’eil thusa tuigsinn nàdur a’ Ghaidheil. Seall an loch mór ud shìos. Tha cheart cho math dhuit feuchainn ri muir-làn bras an reothairt làidir a chumail air ais le slataig chaoil. Tha cho math dhuit feuchainn ris an loch a thaomadh le slige maoraich ’s a bhi feuchainn ris a h-uile làn slige thilgeadh thar nam beann gorma ud thall an aghaidh sgairt-ghaoith tuath, is feuchainn ris a’ Ghaidheal a chumail fodha no cheannsachadh nuair thogar e. Faodaidh tu a liodairt; ach cha chuir thu as da. Faodaidh tu a leagail ’s a chumail fodha; ach gu bràth cha toir thu a chàil bhuaithe; is éiridh e uaireiginn eile, ’ga chrathadh féin, ’s e cho mear ’s a bha e riamh. Fuilingidh e móran an sàmhchair, agus le foighidinn; ach thoir an aire: cha ’n e sàmhchair na simplidheachd a th’ an sàmhchair a’ Ghaidheil fo ’n chuing, ach sàmhchair na h-aibhne far an doimhne i. Nuair a bhriseas e mach ’s a thilgeas e ’n fhoighidinn air an dara taobh, ’s an seòrsa simplidheachd so air an taobh eile, ’s a dhùisgeas e am feirg, ’s a thòisicheas

e air cladhach am mach ceartais da féin, có tha cho dàn is aghaidh thoirt dà?”

“Is leis an sin, ma tà, nach ’eil ar beatha is ar cuid ’nan làimh, ’s an geall na ’s fhiach iad! Ciod a nis a ghabhas deanamh o ’n thogteadh iad?”

“Gabhaidh. Gabhaidh. Feuchaidh sinn dòigh eile,” arsa Dùn-àluinn air a shocair féin. “Cha ghabh an Gaidheal stiùradh le smachd, no cumail fo làimh le bhi feuchainn eagal a chur air. Tha e cho uaibhreach ’s a tha cho iriseal. Tha e cho uasal ’s a tha cho bochd. Tha e cho faireachail ’s a tha cho breun. Tha e cho coibhneil, sheirceil, bhlàth-chridheach ri nàmh air uilinn ’s a tha cho garg, fhuilteach, neo-sgàthach ri nàmh air a chasan. Ma tha dòigh air a thoirt gu rathad, ’s ann troimh chridhe mhàin. Ni aon fhacal blàth, coibhneil, gràdhach, bleideil an fheumnaich, an uair an uaireadair, rud a dh’ fhairtlicheadh air an arm dhearg le ’n sleaghan biorach is le ’n claidhmhnean rùisgte. Sin agad nàdur a’ Ghàidheil. Bheir mi nis oidhirpean air am faireachdainnean. Bithidh mi coibhneil riutha. Ardaichidh mi tuarasdal an luchd-obair. Cuiridh mi stad air an ruagadh. Lùbaidh mi mi-féin sìos daibh; is mar sin ruigidh mi oiseann blàth ’nan cridheachan. Tuigidh bean, bean eile, agus

tuigidh Gaidheal Gaidheal. Tha iad dìleas d’ an cinn-fheadhna; ’s a dh’ aindeoin mar shàraichteadh iad, tha meas aca air euchdan nan sonn o ’n d’ thàinig mise, na suinn threun, neo-sgàthach a lean an athraichean do iomadh blàr fuilteach. Sin agad na Gaidheil. Sin agad an fhuil ghlan tha ’m chuislean-sa. Sin agad i; agus sin an dòigh anns am feuch mi ris a’ ghaoith a thoirt á siùil a’ mhinisteir mhóir, agus air an sluagh a tharruing orm a rithis.”

Ach bha e air chùl a naidheachd. Bha ’n sluagh air éirigh ’na aghaidh. Bha iad iomadh latha roimhe sud bruich a chum éirigh. Cha robh ’gan dìth ach ceannard g’ am brosnachadh ’s g’ an stiùradh; agus fhuair iad e. Fhuair iad am ministear mór còir, ach mi-fhortanach.

An déidh aramach na h-oidhche ud, cha robh teintean eadar dà cheann na sgìreachd aig nach robh a’ cheist air a cliath-liodairt a latha ’s a dh’oidhche. Bha iad an geall air a’ chuid a b’ fhèarr a dhèanamh de ’n chuid bu mhiosa, agus an casan fhorcadh an aghaidh riaghladh Dhùin-àluinn air fearann an athraichean-san cho math r’ a athraichean féin. Bha iad air an dùsgadh as an t-suain ’san robh iad, agus chuir an dùsgadh sin clach an craos ain-tighearnais feadh na Gaidhealt-

achd air fad. Thug e ’n gath á beul nathrach-nimhe an fhògraidh, agus chaidh stad obann a chur air an ruagadh. Cha b’ uilear dà.

Beagan làithean an déidh na h-ùbraid a chaidh ainmeachadh cheana, cha robh duine a bhiodh am fradharc cèard-thigh A’ Choire, nach fhaiceadh grunnan dhaoine ’nan seasamh aig an dorus. Fad dà latha cha robh neach a rachadh a suas no a nuas an rathad mór, nach rachadh a nunn a leughadh rudeiginn; ’s an sin chìteadh ’nan seasamh iad a’ deasbud r’ a chéile ciod è bh’ ann? So na bh’ ann: fuagradh a chuir am ministear mór a suas; agus b’ e so e:—

FEART.

DI-LARACHADH NA DUTHCHA.

BITHIDH

AN T-URRAMACH DOMHNULL STIUBHART

A’ LABHAIRT AIR A’ CHEIST CHUDTROMAICH SO,

AGUS AIR

COIRICHEAN AN T-SLUAIGH AIR AN FHEARANN,

’SAN ACHADH-BHAN,

AIG LETH-UAIR AN DEIDH SEACHD,

DI-CEUDAIN SO TIGHINN.

Tha cuireadh aig gach neach a thogras a bhi ’n làthair,

agus a bheachd a thoirt.

Thigeadh na h-Uachdarain!

Thigeadh na Bàillidhean!!

Thigeadh na Coin Bheaga air fad! !!

Thàinig e gu aona-cheann mu dheireadh. Bha ’m bonnach beag ’ga ghréidheadh, is cha robh fios cuin a bhiodh e bruich. Chuir Dùn-àluinn ’s na h-uachdarain uile an cinn r’ a chéile feuch ciod è a ghabhadh deanamh anns an ainneart a dh’ éirich am mach.

Bha ’m ministear ’na dhuine fòghlumte, fiosrach, agus gu math grunndail an sean eachdraidhean na rìoghachd so agus rìoghachdan na h-Eòrpa air fad; agus bha eagal air na h-uachdarain gu ’m fosgladh e sùilean an t-sluaigh, is gu ’n deanadh e tuillidh ’s léirsinneach air gnothuichean coitcheann iad. Na ’n tachradh so, bha e cunnartach do na h-uachdarain-fearainn air fad, ’s an tuath cheana, an seadh, an déidh iad féin a sgeadachadh ’nan lùirichean cogaidh. Leis an sin, na ’n gabhadh e dèanamh, dh’ fheumteadh cnag a chur anns a h-uile toll a dheanadh am ministear mór, oidhche na coinnimh.

B’ e ’n dà latha e! O chionn beagan ùine is gann a gheibheadh iad an srònan a shéideadh. An diugh bha iad a’ cumail cadal na h-oidhche bho Dhùn-àluinn. Is gann a chìreadh e cheann; is bha aodann air seacadh, is pocan dubha fo na sùilean aige.

Thàinig feasgar na coinnimh. Chruinnich

an dùthaich gus an Achadh-bhàn. B’ e sud an ùbraid nach robh riamh roimhe ’san sgìreachd mu ’n cheart nì. Cha robh rathad a bha tighinn dh’ ionnsuidh an Achaidh-bhàin nach robh breac, dubh le daoine, sean is òg, ’s iad a’ deanamh gaoir-chatha bha toirt air mac-talla nan creag a bhi nuallanaich bhàrr sheachd beann. Chuala Dùn-àluinn an fhuaim, agus chaidh bior ’na chridhe mar shaighead o bhogha sreangach. Bha na mnathan ’s a’ chlann ’nan seasamh ’sna dorsan a’ togail an iolaich féin, ’s a’ crathadh brataichean iol-ghnèitheach os cionn an cinn.

Am meadhon pàirce ’n tigh-mhóir, bha ’n luchd-obair féin a’ bualadh am bas ’s ag eubhach mar gu ’m biodh iad cheana is dorsan na saorsa fosgailte dhaibh. Air mullach creige móire, beagan astair o ’n rathad, bha fear a’ leum ’s a’ dannsadh ’s a’ cluich a làmh ’s a’ glaodhaich: “Fhuair sinn a’ bhànag, mu dheireadh. Ho-ré! Ho-ré! Fhuair sinn a’ bhànag, mu dheireadh.”

“Gu ’m meal ’s gu ’n caith sibh i, ma tà!” fhreagair aon de na bha dol seachad.

Bha ’n Achadh-bàn breac dubh le daoine. Cha robh gille-cas-fliuch aig uachdaran mu ’n cuairt nach robh ’n làthair. Mar a h-aon ’s mar a dhà, bha ministear na Sgìre Bige,

a bha ’sa choimhearsnachd ris a’ mhinistear mhór. Bha esan a’ cumail a stigh air na h-uachdarain a cheart cho fada ’s bha ’m ministear mór a’ cumail am mach orra. Ach, ma bha, cha robh e air a thogail air bharraibh-bas, mar their iad, aig an t-sluagh, mar a bha ’m ministear mór.

Co-dhiùbh, thòisich a’ choinneamh. Sheas am ministear air creig bhig an ceann an achaidh, agus liubhair e òraid nach cuala duine ’san éisdeachd riamh a leithid.