CAIBIDEIL XVI.

CNUASACHD ÒRAID A’ MHINISTEIR MHÓIR.

CHUM a’ choinneamh mhór so cnàimh r’ a chagnadh ri muinntir na sgìreachd air fad, a h-uile h-àite ’san suidheadh no ’n seasadh iad. Chum i cagnadh ris na h-uachdarain bheaga is mhóra, cuideachd, ge b’ e có chluinneadh e. Ach feuch an cluinnteadh. A’ chuid a b’ fhèarr cha ’n fhairichteadh. Cha robh bonn coise ’san dùthaich a bha cho sàmhach, tosdach ris gach bàillidh is ris gach uachdaran. Bha ’n uiread sin de ghliocas is de sheòltachd an t-sionnaich annta. Ach aon rud a bha fìor, cha robh maor no earraid a bheireadh aghaidh eadhon air tigh cailleach a’ phoca, le bàirlinn, eagal ’s gu ’m biodh e air a thogail bhàrr aghaidh na talmhainn le corruich an t-sluaigh, an déidh a’ bhrodaidh a rinn òraid a’ mhinisteir mhóir air sluagh-iùl na dùthcha orra.

An ceann oidhche no dhà air a’ choinnimh thachair grunnan air a chéile, mar b’ àbhaist, an Tigh Pàrlamaid a’ chlachain: bùth Mhic Iain Bhig. Mar a h-aon ’s mar a dhà, bha Eachann a’ phaca ann; is thòisich an deasbud.

“Theid mise ’n urras,” ars an greusaiche, “gu ’n d’ fhuair sinn ar leasan beag an oidhche roimhe.”

“An dà, gu dearbh féin, fhuair,” arsa Mac Iain Bhig féin, ’s e ’na sheasamh, ’s a ghuala ris an t-similear, ’s e mèananaich. “Cha ’n ’eil dùil a’m, ” ars esan, ’s e cur na dara coise thairis air a’ chois eile, ’s ’ga shocrachadh féin ris an t-similear, ’s e gliongartaich airgid ’san dara pòca, is pasg iuchraichean ’sa phòca eile, “cha ’n ’eil dùil a’m, gu dearbh, gu ’n cuala mi iomradh riamh roimhe uachdarain uaibhreach na Gaidhealtachd a dh’ fhaotainn a leithid de thàir. Ged nach biodh ach teintean Dhùin-àluinn a ruigheachd, agus e féin ’s a bhean a thoirt a’ mhonaidh orra, mar gu ’m biodh sionnach air fhuadach as a gharaidh, is coin air lomhainn as a dhéidh.”

“Nach b’ i ’n t-searbhag i!” ars an greusaiche air a shocair féin, ’s an cumadh a chuir e air a bhilean ag ìnnseadh cho math ’s a bha ’n rud a’ còrdadh ris.

“Nach b’ i ’n t-searbhag i, da-rìreadh!” ars Eachann a’ phaca, ’s e leigeil a phaca air beul baraille. “Nach b’ i ’n t-searbhag i, da-rìreadh. Nach esan, a mhic chridhe, a chlisg am brochan nach d’ òl e! Eudail; eudail! Fheara, nach esan a rinn sin. Am fear nach

fhaotainn ach gann mo shròn a shéideadh taobh an rathaid mhòir ’san oidhche eagal ’s gu ’n cuirinn sgaoim air gob-saic— —”

“ ‘Gudaboc,’ Eachainn,” arsa Mac Iain Bhig.

“ ‘Budagoc,’ tha dùil a’m a th’ ann,” ars an greusaiche.

“Sin sibhse daonnan,” ars Eachann. “Ciod è an t-eadar-dhealachadh a th’ ann, ‘gud’ no ‘bud’ no ‘gob’ air an dara ceann na ‘goc’ no ‘boc’ no ‘sac’ air a’ cheann eile. Nach ’eil sibh a’ tuigsinn ciod è tha mi ’g ràdh!”

“Tha; tha, gun teagamh,” ars a h-uile fear riamh.

“Seadh, ma tà! Seadh!” ars Eachann, ’s i air bualadh shuas aige.

“Ciod è tha sibh féin ag ràdh, Dhòmhnuill, a nis, mu na h-uile dad a tha dol?” ars an greusaiche ri Dòmhnull saor, ’s e ’na shuidhe air bocsa, taobh a’ bhalla, a chasan bac-air-oireig, ’s a thaic ri bolla de mhin-pheasraich.

’S e duine bha ’n Dòmhnull saor nach cuala duine riamh a ghuth mór no a dhroch fhacal mu dhuine ’sam bith, a thigheachd air an uachdaran no air a’ bhàillidh a spùinn le chéile e. Bha croit mhath fo làn stoc cruidh is

chaorach aig Dòmhnull; ach thug am bàillidh bhuaidh i, a chionn gu ’n robh i freagrach air féin. Thug e bhuaidh, mar an ceudna, an stoc ’s am bàrr, is phàigh se e mar a thogair e féin. Phàigh e ochd-sgillinn-deug an té air na caoraich.

“An dà,” arsa Dòmhnull, ’s e freagairt a’ ghreusaiche, “cha ’n urrainn mi féin dad a ràdh; ach tha mi faicinn rudan gu math neònach. Ach sud rud nach do smaoinich mi riamh air, mar a tha leithid de chomas aig làn-na-dùirne de dhaoine, agus móran diubh gun toinisg, a h-uile sùil ’san rìoghachd a chur am mach air a’ chuan. ’S e rud anabarrach a th’ ann, mar tha na daoine móra ud a’ tighinn beò ’s a fàs beartach le saothair làimh dhaoine eile. Nach seall sibh, mar choimeas, a liuthad punnd Sasunnach a tha Dùn-àluinn féin a’ cur ’na phòca air son màl thighean anns nach do chuir e sgillinn odhar riamh, no uiread mo dhùirn de chloich, no làn spàine de aol. Am bheil sin ceart? A nis, seallaibh so.”

B’ annamh le Dòmhnull a bheul fhosgladh; ach air an àm so thàinig an glomhar as. Shocraich se e féin air a’ bhocsa; shuath e sadach na min-pheasraich bhàrr uilne, is

leudaich e mach a’ chùis a réir a bheachd, le sgailceadh corraig air muin boise.

“Seallaibh so,” ars esan; “ma bhàsaicheas neach gun oighre, ’s gu ’m fàg e airgead, ’s e ’n Crùn a thig air a h-uile sgillinn deth. Nis, na ’m biodh neach ann aig am biodh tigh math, fiachail, ’s an aonta ruith am mach, gabhaidh uachdaran an fhearainn còir air, ma thogras e. Nach iomadh tigh ’san dùthaich so féin as am bheil Dùn-àluinn faotainn màil mhóir nach do chosg e sgillinn r’ an togail, agus àl na feadhnach a chuir suas iad beo, slàn ’san dùthaich. Nach eucorach sin? Mur a biodh duine ann a thagradh iad, cha bhiodh an eucoir uile gu léir cho follaiseach; ach aige sin féin, tha e cèarr. C’ ar son nach tagradh an Stait iad mar an t-airgead? ’S e bu chòir a bhi ann, so. Bu chòir lagh a bhi ann a chum agus, nuair a dh’ éireadh cùisean de ’n t-seòrsa ud a suas, gu ’n rachadh an tigh, mar gu ’m biodh, a mheas agus a reic—ris an uachdaran na ’n toileadh e—an Stait a ghabhail an airgid, ach cuibhreann deth a thilleadh air ais do ’n sgìreachd anns an robh an tigh, a chuideachadh le daoine bochda cìsean na sgìreachd a phàigheadh. Gheibheadh an t-uachdaran a chuid féin anns an

dòigh sin cho math ri duine eile: cha ’n ’eil còir aige air tuillidh, an riaghailt no an ceartas. Cha ’n e h-uile rud a sglamadh chuige féin, mar gu ’n cuireadh tu lìon-sgrìob ri cùl tòrr phiocach. Sin agaibh mo bharail-sa,” arsa Dòmhnull, ’s e ’ga thilgeil féin air ais, mar a bha e roimhe, air a’ phoca pheasrach.

“Is math a labhair thu!”

“Fhuaras agad e!”

“Tha mi de ’n bheachd!”

Cha robh duine bha ’n làthair nach do labhair còmhla ag aontachadh le Dòmhnull.

Bha Eachann ’na shuidhe air a’ phaca, ’s e lasadh na pìoba; is thòisich esan, eadar a h-uile boitean toite, air cur facail a steach.

“Ach, a réir mo bheachd féin, ’s i ’n ‘eachalàireachd’ so—no ciod è ’m facal mór a th’ aig a’ mhinistear air—rud is truaighe thàinig air an dùthaich so riamh.”

Rinn na bha stigh glag mór gàire nuair a chual iad an oidheam a thug Eachann as an fhacal.

“ ‘Dì-làrachadh,’ Eachainn! ‘Di-làrachadh! ’” arsa Dòmhnull saor, le triotan gàire.

“Seadh!” ars Eachann. “S e sin a tha mi a’ ciallachadh; ach dhì-chuimhnich mi ’n fhuaim. Dh’ fhàg an li-dàrachadh so an dùthaich gun daoine.”

Ghàir na bha stigh a rithis, agus sùil mu seach aig Eachann orra, gus an deach a’ phìob as air.

“Feuch a rithis e, Eachainn,” ars an greusaiche.

“Ciod è ghlagail a th’ oirbh?” ars Eachann.

“Abair ‘dì-làrachadh, ’” arsa Dòmhnull saor; “ ‘dì-làrachadh’; ‘dì-làrachadh. ’”

“ ’S nach e sin a tha mi ’g ràdh?” ars Eachann—“ ‘di-ràlachadh’; ‘dì-dì-dalàrachadh. ’”

Thug so tuilleadh gàireachdaich air a’ chuideachd.

Am meadhon a’ chridhealais, có thàinig a steach ach Cailean Ruadh air A’ Chreig.

“Nach sibh a tha sunndach, cridheil, gu dearbh,” arsa Cailean.

“An dà, ’ille chòir, cha ’n ’eil sinn na ’s cridheala na bha thu féin feasgar an là roimhe, nuair a bha thu dannsadh air mullach na creige glaise am meadhon na pàirce, ’s a’ glaodhaich: ‘Fhuair sinn a’ bhànag, mu dheireadh.’ ’S ann a thug thu ’nar cuimhne a’ chuthag!” ars an greusaiche.

“Nach robh, a charaid, reuson a’ chridhealais agam, agus againn air fad?” arsa Cailean.

“Seadh! Ciod è ’n reuson a bh’ ann?” arsa Dòmhnull saor.

“Ha-hà!” arsa Cailean Ruadh aotrom. “An è nach cual sibh idir e?” ’s e bogadan air an ùrlar. “Nach d’ fhuair sinn an tasdan gèarr, gorm ud, mu dheireadh thall,” arsa Cailean.

“Cha luaithe na ’n t-àm,” ars Eachann. “Cha bhi sibh cho dona dheth idir, a nis, còmhla ris a’ mhin Innseanaich, ’s le dinneir mhath de thùirneip, ’s de chàl, ’s de churrain, an losaid mhóir nan gamhna, is spàin mhór adhairc an dòrn gach fir.”

“Tubaist ort, Eachainn! Cha ’n ’eil thu ’d shùgradh,” arsa Dòmhnull saor.

“Nach math a laigheadh a’ cheart dinneir ort!” arsa Cailean.

“Gu dearbh, féin, cha laigheadh,” ars Eachann, “na ’n cromainn mo cheann anns an losaid mhóir ud, bhiodh eagal orm gu ’n cinneadh adhaircean orm. Hi-hi-hì!” ars e féin, ’s e piuthail ghàireachdaich.

Bha Eachann cho geur ri bioraiche, ’s an uair a thogradh e féin, cha robh e furasda toirt dheth. Bhiodh daoine gu tric a’ tarruing as; agus leis an sin bha daonnan a theangadh ris a’ chloich-lìomhain.

“U! Tha mise faicinn gur h-i Seònaid an aon té ni ’n gnothuch ortsa, Eachainn!” arsa Cailean.

“Agus ortsa,” ars Eachann.

“Agus oirbh le chéile,” ars an greusaiche.

“Agus oirnn air fad,” arsa Mac Iain Bhig.

“Shaoilinn e!” ars Eachann.

“Ach Seònaid ann; Seònaid as! Ciod è is ciall do ’n tasdan so?” ars an greusaiche.

“Tha, a bhreugadh an t-sluaigh,” arsa Dòmhnull saor.

“Tha ’n t-slaightearachd,” arsa Mac Iain Bhig.

“Ciod eile?” ars Eachann. “Ciod eile? A hà! Dùn-àluinn dubh nan guadan!”

“Ni e na ’s urrainn da, nis, a bhrìodal nan daoine, feuch am faigh e aon uair eile aig a ghlùin iad, los cothrom math fhaotainn air aon sgailc dheireannaich a thoirt daibh, agus crìoch a chur orra.”

“Cha ’n fhaigh e sin,” arsa Cailean, “ged a chuireadh e bhean g’ ar pàigheadh a h-uile Sathurna, agus cleas na Bana-Ghòrdonaich a dhèanamh, nuair a thog i ’n réiseamaid: an tasdan a chur eadar a dà bhile bhòidhich.”

Thug an dùbhlan leis an d’ thubhairt Cailean Ruadh so, gàir air na bha stigh.