CAIBIDEIL III.

BUAIREAS IS BRÒN AIR FEAR-AN-DÙIN.

CHA ruigear a leas iomradh a thoirt air na thachair eadar bàs bean Dhùin-àluinn ’s a tòrradh. Bha ’n dùthaich glaiste fo cheò bròin, is gach duine fo gheasaibh, is glong balbh le tosd a’ mhulaid orra. Bha fear Dhùin-àluinn air a smodadh gu trom leis. Bha oiseann bog, blàth ’na chridhe nach deach beantuinn riamh da. Bha ’m fonn ùrail, torach, is ghabh e ris an t-sìol. Ghabh; ach bha cunnart am bàrr a laomadh, an grunnd a lagachadh gu grad, ’s an draighean bha ’sa chòrr a sgaoileadh air fheadh. Sud dìreach mar a bha, agus sud mar a thachair.

“Dean do dhìcheall air son do pheathar.” B’ iad so briathran deireannach a mhàthar ri Cailean òg. Cha do dhìochuimhnich Cailean iad.

Nuair a thuit bean Dhùin-àluinn an galar a bàis, chaidh an leanabh, Mórag bheag, a dh’ ionnsuidh na seana mhnàth-altruim a thog Cailean féin. Cha robh fear Dhùin-

àluinn aig an tigh nuair a thàinig an naoidheag bheag so dhachaidh, agus mu dhorcha na h-oidhche, latha an tòrraidh, bhuail miann mór e a dhol d’a faicinn. Bha ’n tigh mu leth-mhìle bho ’n Chaisteal; ach ghabh e am frith-rathad uaigneach troimh ’n choille. Thàinig am bothan beag am follais. Chunnaic e dreòsadh na coinnle troimh sgàile dheirg na h-uinneig. Ràinig e ceann an tighe. Sheas e. Dh’ éisd e. Smaoinich e. Bha aimhreit a’ chadail air an leanabh. Bha i pràinneach, agus ciubharan caoinidh aice. Bha ’n t-seana bhean ’ga tulgan, ’s a beul r’ a cluais a’ crònan ’s ag òran dith.

Ciod è thug air fear Dhùin-àluinn seasamh cho grad? Ciod è thug air sealltainn ’san adhar, agus sealltainn ’san talamh? Ciod è thug air a bhi ag ochanaich gu goirt, a’ fàsgadh a dhòrn, ’s ’ga shnìomh féin—esan a bha cho cruaidh-chridheach, ceannlaidir, rag-mhuinealach, agus borb ’na nàdur riamh? Eisd!

“Cha tig Mór, mo bhean, dachaidh;
Cha tig Mór, mo bhean ghaoil;
Cha tig màthair mo leanaibh
Nochd a chadal ri m’ thaobh.”

Tharruing a’ bhean-altruim na facail mu dheireadh a mach an dòigh a bha deanamh

co-sheirm ri crònan cadalach an leanaibh, ’s i air toirt thairis le caoineadh is meacanaich. Rinn so an sathadh na bu ghoirte do Dhùn-àluinn. Sheall e air na neòil dhubha bha snàmh gu socrach thar nan cnoc. Theannaich e cromag a’ bhata ’na dhòrn, is ghuil e.

“O, mo ghualadh, mo ghualadh! A Mhór, a Mhór! Na ’m b’ e ’n diugh an dé, a Mhór! Mo ghualadh, mo ghualadh!”

Ach lean an cumha bh’ air a chur ’na bheul:—

“Uist, a leanaibh, ’s dean cadal;
Thoir fainear mar a thà:
Gu ’m bheil do mhàthair fo ’n leacaig,
’S mise creachte gu bràth.”

Chaidh an t-saighead dhachaidh gus a’ bheò. Dh’ fhairich Dùn-àluinn an gath ’na thaobh, is bhrùchd na deòir troimh shùilean an duine làidir, fhearail. “Mo leanaban, mo leanaban! nach tuig gu bràth gaol màthar. Mo leanaban, mo leanaban beag, neoichiontach!”

Shnàgain e gu taobh na h-uinneig, is sheall e stigh. Bha sean Chatrìona, ’s an leanabh aice gu cùbhraidh r’ a h-uchd, a beul r’ a cluais, ’s i gabhail ’s a’ deanamh an òrain mhuladaich so aig an aon àm.

Bha i ’na boireannach geur, deas-bhriathrach. Dhùisg am bròn ’s am mulad a laigh air a h-uile duine ’san dùthaich mar aon duine, na bha de spiorad na bàrdachd innte; agus cha robh e ’na chàs leatha facail a chur ri chéile. Is beag a bha dhùil aice gu ’n robh Dùn-àluinn ag éisdeachd fhad ’s a bha ’n cumha ’ga dhealbh. Is beag a bha fhios aice gu ’n robh a h-uile facal a’ deanamh tuill ’na chridhe.

“ ’S gu ’m bheil a cìochan, mìne, geala
Sileadh bainne r’ a taobh,
’S i ’na sìneadh air déile,
’S a leanabh ’g eubhach ri m’ thaobh.”

Cha b’ urrainn Dùn-àluinn a làrach a sheasamh na b’ fhaide. Ghabh e stigh, is aodann air at le caoidh. Dh’ fhalbh a h-uile mòralachd a bh’ ann le aon oiteig, mar dh’ fhalbhas moll bho ’n fhasgnaig. Cha robh dìol-déirce cho simplidh, iriseal ris nuair ghlac e Catrìona ’s a leanabh féin ’na dhà làimh fhoghaintich. Thug e greis mu ’n do bhruidhinn e. Ach, mu dheireadh, ars esan, is reachd garbh ’na mhuineal: “A Chatrìona, a Chatrìona, nach ann orm a thàinig e! Tha fios nach ’eil ann ach mo thoilltinneas. ’S a chreutair bhig, bhrònaich, an d’ thug thu thairis mu dheireadh! ’S òg a chaidh

do thearbadh, a rùin, a rùin bhig!” agus e ’ga cnìodachadh.

“Cha ’n ’eil duine air nach tig dà latha,” arsa sean Chatrìona. “Biodh agaibhse foighidinn mhath. Cha deach eallach a chur air duine riamh nach d’ fhuair druim g’ a ghiùlan. Tha ’m beag ’s am mór feumail air achmhasan ’s air garbh chrathadh. Tha ’n t-ìochdaran ’s an t-uachdaran air an aona ghad. Gheibh sinn uile tilleadh ’san t-saoghal so, ged nach fhaigh sinn idir ar toilltinneas; is ma ni sinn feum deth, ’s gu ’n till sinn air ar sligheannan ana-ceart, truaillidh, reasgach, nach ann againn nach ’eil an t-aobhar gearain.”

B’ eòlach Catrìona air Dùn-àluinn. B’ eòlach i air a dhroch ghnàthan. ’S iomadh uair a leig a’ bhaintighearn chaomh nach bu mhaireann, a h-inntinn rithe; is iomadh uair a fhuair i briathran a thug misneach dith. Ach ged a leig Dùn-àluinn mórail, uaibhreach e féin rithe air an àm chudthromach so, agus ged a theirinn e nuas an irisleachd a bha comh-shìnte r’a suidheachadh féin, cha do dhi-chuimhnich i nach b’ e Dùn-àluinn a bh’ ann. Cha do dhì-chuimhnich i ’n cuan mór a bha eatorra, mar uachdaran mórail làn de fhuil uasail, agus ìochdaran bochd a bha

i féin ’s a sliochd riamh a’ tighinn beò am mèinn teaghlach Dhùin-àluinn. Cha do dhì-chuimhnich: ach bha i geur, gleusda, a’ gabhail cothruim air an àm thaitneach, a chum a deagh chomhairle a thoirt d’ a seana mhaighstir, na ’n deanadh i feum—is cha bu lugha na fheum, gu dearbh.

“Mór, Mór!” theireadh esan, ’s e sealltainn ’san ùrlar. “Saoil an robh mi math gu leòir dhith, Chatrìona?”

Chrom Catrìona a ceann, ’s i turaman an leanaibh. ’S gann nach d’ thàinig fiamh gàire oirre leis a’ cheist neònaich. Bha Dùn-àluinn gu dùr-fheitheamh, ’s a shùilean ’s a bhilean air chrith a’ feitheamh r’ a freagairt. Bu mhath a bha dh’ fhios aige ciod e freagairt a choisinn e, ’s a bu chòir da fhaotainn. Air an àm so bha e air a leòn; agus bha Catrìona tuigseach gu leòir gu ’m b’ e olla chur air an lot a b’ fhèarr air an àm. Cha robh an Dùn-àluinn ach fuil is feòil mar dhuin’ eile; agus mar dhuin’ eile bha e feumail agus ro-fheumail air iochd is truas a leigeadh fhaicinn da nuair bha e air uilinn le trioblaid.

“A Dhùin-àluinn, le ’r cead, cha ’n ’eil aonta aig neach fo ’n ghréin air a bheatha. Thig àm gach aoin againn. Cha chum cumhachd air an t-saoghal so air ais e. Ma

gheibh sinn rabhadh, dèanamaid feum deth. Dèanamaid buil mhath de ’n latha th’ againn. Cha bhuin na chaidh seachad duinn. Na bheil romhainn cha leinn. Agus, mar thubhairt mi cheana, dèanamaid buil mhath de ’n àm a th’ air a bhuileachadh oirnn. Sin mo chomhairle-sa. Sin mo bheachd-sa, Dhùin-àluinn.”

“ ’S math a thubhairt thu, Chatrìona. Tha sin fìor;” ’s e leagadh a làimh air a guala, ’s e beothachadh beagan ris. Rug e air na facail mar bheireas fear ’ga bhàthadh air badan feamainn, ged a b’ e thoirt leis do ’n ghrunnd a dhèanadh e.

Chualas tartar. Thàinig gnog do ’n dorus; agus có thàinig a steach ach Cailean Og agus Màiri. Ghabh iad athadh le chéile nuair chunnaic iad có bha rompa. ’S gann nach do sheas cridhe Màiri ’na com nuair chunnaic i Dùn-àluinn ’na shuidhe an ceann an teinidh. Ach ghleidh i oirre féin. Bha fios aice, cuideachd, nach robh an còrdadh a b’ fhèarr eadar e féin ’s a mhac air a tàilleamh, cho math ris nach robh iad a’ tarruing gu ro-cheart còmhla a thaobh iomadh rud eile. Ach air an àm so bha seòrsa bogachaidh air Dùn-àluinn, is dh’ éirich e ’na sheasamh is chuir e fàilte chàirdeil orra.

“Tha mi tuigsinn fàth bhur turuis; ach cha robh dùil agam gu ’n tigeadh sibh cho anmoch,” arsa Catrìona.

“Cha d’ rinn sinn ach taghal ’san dol seachad,” arsa Cailean; “ach thig Màiri am màireach a dh’ iarraidh na caileig.”

Bha Dùn-àluinn is sùil thall ’s a bhos aige eadar an fheadhainn a bha bruidhinn.

“Ciod è tha ’n so?” ars esan.

“Tha: iarrtas deireannach mo mhàthar,” arsa Cailean.

“Ciod è sin?” arsa Dùn-àluinn.

“Mór bheag a thoirt do Mhàiri g’ a tògail gus an tig an t-àm ’sam bi iad le chéile an Caisteal Dhùin-àluinn,” arsa Cailean.

Cha do fhreagair Dùn-àluinn; ach cha do chuir e droch ghnùis ’sam bith air. Bha e mar gu ’m biodh ann ceithir-bhliadhnach de each beò, bras, a biodh an déidh a strìochdadh am bogalaich. Bha e anabarrach leagte ri rud ’sam bith; ach cha robh math móran earbsa chur ann. Lùghdaicheadh an t-eallach ri ùine, is bha air a chùl an euchdag a bha e ’n comas fùdar is luaidhe a chalcadh an àite a’ bhròin. Fhad ’s a bha an gàd bog, ’s ann a b’ fhasa shnìomh. Nuair dh’ fhuaraicheadh e, bhiodh e cho righinn ’s a bha e

riamh. B’ e ’n dràsd an t-àm. Cha robh fios ciod è bheireadh ùine glé bheag mu ’n cuairt. Dh’ fheumteadh leis an sin Mór bheag a chur air imrich gun dàil.

“Cha ’n ’eil eagal ormsa nach toir Màiri an aire do ’n leanabh; ach ’s e bha ’m bheachd a toirt dachaidh,” arsa Dùn-àluinn.

“Bithidh i ’san deagh dhachaidh an dràsd,” arsa Cailean; “is tha gu leòir dhìth air uachdar Dhùin-àluinn.”

“Cha ’n ’eil cùram do ’n leanabh,” arsa Catrìona. “Bu mhór am beud droch fhaire fhaicinn aice; is ged nach iarrainn-sa dealachadh am feasda rithe, tha ceart ceart daonnan, is tha e ceart iarrtas a màthar a dhèanamh.”

Sathadh fada thall eile do Dhùn-àluinn. Sgaoil iad, is air an rathad dachaidh thubhairt Màiri: “Nis, a Chailein, chòrd t’ athair na b’ fhèarr an nochd rium; ach, tha mi far an robh mi. Ni mi mar dh’ earb do mhàthair chaomh rium; ach an còrr— —”

“An còrr? Dé ’n rud?” arsa Cailean.

“Dìreach mar thubhairt mi daonnan, a ghaoil: fhad ’s a bhios t’ athair beò—na ’m b’ e bha ’n àite do mhàthar! Nach olc mi?” —agus sheall i air gu blàth, neoichiontach, gaolach, mìogshuileach.

Dh’ ialaidh a ghàirdean mu ’n cuairt air a muineal is phòg e i.

“Cha ’n ’eil feum ’sam bith anns na smaointean faoine sin. Cha ’n fhèarr feòil na feòil; is cha ’n fhèarr fuil na fuil. Tha ’n uaisle mar ghleidhear i; is tha ’n neach a tha ionraic, ionnsuichte, stuama, measail mu chliù, beusach ’na ghiùlan, onoireach ’na chleachdadh, cho uasal ris na h-uaislean mar theirteadh. Sin an uaisle cheart, a Mhàiri; is cha ’n i an té tha fo chomaraich comunn nam flath, is nach fhiach mur a bi i air a spuaiceadh le stùr is sal is lìon an damhain-alluidh, mar gu ’m biodh seana bhuideal fìona. Seann teaghlach: seann teaghlach! Mo chreach!”

“Nach coma,” arsa Màiri; “ ’s ann riutha thatar a’ sealltainn. Sean fhreumh; sean fhuil; tighinn mhath.”

“Seadh. Tighinn mhath,” arsa Cailean, “math, an caitheamh-beatha, ’s an gnìomh, ’s an creideamh, ’s an creideas.”