CAIBIDEIL VIII.

CÓ MHARBH SEUMAS WELDON?

BHA ’n dùthaich uile fo phràmh an déidh an tuiteamais a thachair an là roimhe sud. Bha e ’m beul gach fir is mnatha anns gach àite an tachradh iad. Ciod-e- mar thachair e? Am bu tuiteamas da-rìreadh e? Co ris an luaidhear e? Am b’ e Dùn-àluinn? Am b’ i bean an duine féin? An robh an ni uamhasach air a dhealbh; is an robh cuideiginn eile cùl laimhe?

B’ iad so na ceistean a bha tighinn am bàrr; ach b’ iad ceistean ris an robh daoine glice a’ crathadh an cinn gun am freagradh.

Thàinig an luchd-lagha á Ionbhar-aora. Rinneadh garbh rannsachadh. Cheasnaicheadh gach aon bha mu ’n cuairt na làraich; ach cha d’ fhuaireadh fianuis thaisbeanach an aghaidh duine. Chuala an triùir ghillean an urchair. Leum iad air am bonn ’sa mhionaid. Bha Dùn-àluinn ag òl dibhe á sruthan mu thrì fichead ceum air falbh. Chunnaic na gillean a’ tighinn ’na ruith e

dh’ ionnsuidh an duine. Bha e ’n uair sin mu dhà fhichead slat bhuaith. Bha na gunnachan ri taic creige mu fhichead slat do ’n fhear a chaidh a mharbhadh, agus air an taobh dheth air an robh Dùn-àluinn. Cha ’n fhacas duine eile mu ’n cuairt, ged a dh’ fhaodadh neach a bhi am measg nam preas. ’S gann a bha ùine aig Dùn-àluinn an urchair a losgadh, ruith sgonn air ais, ’s a bhi ’san làraich ’san robh e, nuair chunnaic na gillean e. Bha a’ Bhan-fhrangach am mach a’ chuid bu mhotha de ’n latha, agus anns an àm air an d’ éirich am breamas am mach; ach bha i dealbhadaireachd, a réir coltais, caigeann mhìltean air falbh. Cha d’ ionndrainneadh duine ’sam bith eile as a’ choimhearsnachd. Bha amharus trom aig gach duine ’san dùthaich air fear Dhùin-àluinn. Bha amharus, cuideachd, air mnaoi an duine féin—a’ Bhan-fhrangach—ach cha robh fianuis ’nan aghaidh. Rùraich is rannsaich is cheasnaich an luchd-lagha; ach eadar gach tuasgladh, ’s gach eunach, ’s gach forrach a rinn iad, bha fòtus anns an fhianuis.

B’ i, leis an sin, a’ cheist do-fhuasglaidh a bha ’m broilleach gach fir is mnatha ’san sgìreachd: “Có mharbh Seumas Weldon?” Na b’ fhaide na sin cha deach a’ chùis. Bha

Dùn-àluinn ’na dhuine cumhachdach ’san tìr. Mar a bha a h-uile fear d’ a sheòrsa ’san àm, bha caraid aige ’sa chùirt; agus, mar an ceudna, bonn ’na sporan. Gheibheadh, an uair ud, an t-uachdaran as gu reamhar, garbh far nach fhaigheadh an t-ìochdaran as ach gu cumhann, caol; agus leis an sin, chaidh an nì a phlùchadh seachad gu maol, marbh. Chaidh; ach bha ’m beachd féin aig an t-sluagh. Cha robh iad an teagamh nach deach foill a chluich. An déidh beagan ùine, dhaingnicheadh na beachdan so ’nan cridheachan.

An déidh bàs a fir, thug a’ bhean-uasal Lunnainn oirre. Cha b’ fhada gus an do lean Dùn-àluinn i; agus mu ’n deach an t-ath earrach gu math ’na thigh, thàinig an dithis dachaidh, guala air ghuala, ’s iad pòsda: Fear Dhùin-àluinn agus Bean Dhùin-àluinn.

Cha robh duine air nach robh sglèamas. Ghabh Cailean òg gu mór gu cridhe e. Cha robh fios aige ciod è an àirde as an cuireadh an ath oiteag, is cha robh e ach air ais ’s air aghaidh gu Màiri, a leigeil inntinn rithe agus a ghabhail a deagh chomhairle.

“Am bheil cuimhne agad an oidhche bha sinn a’ tighinn còmhla as a’ chlachan?” arsa Màiri ri Cailean.

“Tha, ”, arsa Cailean.

“Agus nach d’ thubhairt mise riut gu ’n robh mi faicinn na froise dèanamh?”

“Thubhairt.”

“Agus nach d’ thàinig m’ fhàisneachd air a cois?” arsa Màiri.

“Thàinig, ma ’s e na thachair a bha thu ciallachadh.”

“ ’S e; agus creid thusa mise, Chailein, gu ’m bheil clò na té ud ’sa bheairt, is nach d’ thug i fathast an urchair mu dheireadh do ’n iteachan. ’S math a chunnaic do mhàthair chaomh so. Gabh thusa a comhairle is cum do dhà shùil fosgailte.”

“Gun teagamh, a Mhàiri. Ach ciod è tha thu ’g iarraidh orm a dhèanamh? An è ’n dùthaich fhàgail?” arsa Cailean.

“Dìreach sin; gus an tig an t-àite gu d’ làimh féin,” arsa Màiri.

“Tha thu cur iongantais orm. Am bheil thu fàs sgìth dhìom? An do chuir na thachair a’m theaghlach gràin ort rium? Am bheil thu ’n dùil cùl a thoirt rium? An è sin an dòigh air faotainn cuidhte ’s mi? An è, Mhàiri? An è? Innis. Innis gu grad,” arsa Cailean bochd, ’s e ’n dara h-uair a’ fàsgadh a dhòrn ’s an uair eile a’ cnìodachadh ’s a’ clapail Màiri ’s ’ga tarruing a steach r’ a uchd.

“A Chailein, a ghaoil!” arsa Màiri, ’s a dà làimh mhìn air gach guala de a leannan, agus a dà shùil bhòidheach a’ sealltainn gu dùrachdach ’na aodann. “Biodh gliocas a’d cheann. Eisd, agus glac foighidinn. Ciod a dh’ iarr eadhon do mhàthair ort?”

“Thusa a phòsadh,” arsa Cailean, is e ’ga ceapadh.

“Seadh! Ach cuin? Tha thu ’n toiseach ris an aire thoirt duit féin, gun mise bhi anns an rathad, cho math riutsa. Tha mise ag ìnnseadh dhuit nach bi cnap-starraidh an aghaidh na té ud,” arsa Màiri gu socrach, ciùin, glic.

“Ciod-e- mar bhiodhmaid ’na rathad?” arsa Cailean.

“Nach robh a fear anns an rathad orra?” arsa Màiri. “Tha fios aice mu ’n cuairt oirnne; agus mur a sgaoil sinn féin, sgaraidh ise sinn.”

“Cuiridh mi chuige iad le chéile, co-dhiùbh, feuch an tuig mi ciod è tha ’nam beachd,” arsa Cailean.

Dh’ fhàg a’ chàraid òg a bha ’n gaol cho mór air a chéile, beannachd aig a chéile.

Bha Cailean ’na shuidhe ’na sheòmar a’ smaointinn ’s a’ cnuasachd, ’s a làmh fo leth-cheann, nuair có thàinig a steach gu

sìobhalta, suairce, banail, ach a mhuime. Shuidh i air cathair làmh ris, agus a’ cur a làimhe gu blàth, coibhneil air a ghlùin, chaidh i steach an seanchas ris, an dòigh a thug air Cailean bochd a bheachd atharrachadh oirre car tacain.

“Tha thusa nis, a rùin,” arsa ise, “aig aois thùrail duine. Chaill thu do mhàthair nuair bha thu aig inbhe nach dìochuimhnich thu i; agus, gu nàdurra, bithidh mise leat an toiseach mar mheall fuar sneachd.”

Thug na briathran so tiomadh air Cailean.

“Tha mi ’n àite do mhàthar. Cha lìon mi a h-àite ann ad chridhe-sa; ach có their gu h-olc rium ma bheir mi na h-oidhirpean gu ceart, dleasnach, a chum ’s nach fairich thusa no do phiuthar call ur màthar.”

Bha Cailean ag éisdeachd, ’s na deòir ’na shùilean, ’s e smaointinn nach b’ urrainn boireannach a bhi na bu bhlàithe ’s na bu tlusala na a’ mhuime so a bh’ air a coimeas ris an uaigh fhuair an-iochdmhoir.

Ach lean ise oirre.

“Nis, a rùin, dean thusa dachaidh dhuit féin ’sa mhionaid. Cha ’n ’eil an sin ach ceum nàdurra, agus, le ceartas, tha còir agad air a dhèanamh ged nach tachradh so idir. Cha ’n ’eil na ’s grinne na do leannan; agus

dean bean do thighe dhìth gun dàil. Bheir t’ athair duit fear de na bailtean a tha e ’n déidh a réiteachadh; ach gus an tig an latha, an cùrsa nàduir, anns am bi thu ’nad fhear Dhùin-àluinn—an latha sin anns an téid mise, ma ’s mi bhios air deireadh air t’ athair, do thigh tùrsach na banntraich.”

Nuair bha Cailean leis féin, ’s e sràid-imeachd air an ùrlar, ’s a dhà shùil ’san làr, bha e ’g ràdh ris féin nach b’ urrainn bana-charaid tachairt ris a b’ fhèarr na mhuime.

“Tha, tha,” theireadh e ris féin, le toil-inntinn gu ’n toireadh i athair mu ’n cuairt air a thaobh; “tha ’m beachd cèarr againn oirre air fad. Boireannach gasda. Boireannach tùrail. Boireannach tuigseach. Tha ’m beachd cèarr againn oirre. Tha: cha ’n ’eil teagamh ann.”

Agus ’s ann a bha aithreachas air a bhi cur eucoir ’sam bith as a leth. Ach thàinig là eile; is cha b’ fhada chuige.

Thug e sràid am mach. Chunnaic a mhuime e, ’s i sràidimeachd ’na seòmar féin. Bha i figheadh an lìn anns an rachadh Cailean, ’s i ’n déidh an laghan a thoirt as a’ cheud sreath mhogul.

“Ha-hà,” ars ise, ’s i sràidimeachd feadh an ùrlair, is ciorb de shròl rìomhach ’na làimh

chlì, ’s i siarsalachadh na té eile mar gu ’m biodh i air ùrlar tigh-cleas, is na ceudan ’ga feitheamh ’s ’ga h-éisdeachd. “Ha-hà, ’ille mhaith! Cha bhi thusa tighinn a’m rathad-sa na ’s mò na càch. Is mise nis bean laghail Dhùin-àluinn, is leigidh mi fhaicinn, air mo shocair, agus gu sàmhach, gur mi. Ha-hà! Gheibh thusa cead do choise. Thoir do Mhàiri ruadh Nic Griogair leat, ma thogras tu; ach cha bhi sibh mu ’m choinneamh-sa. Cha bhi; no cha mhise Mariette Wolfe—hm—Nic Colgain—Ha-hà! Nic Colgain, gu dearbh! Baintighearn Dhùin-àluinn. Ha-hà! Ach ni mise Dun-dòrainn de do Nic Griogair ruaidh, agus do thuilleadh ’s i, mu ’m fairtlich orm. Ise! Is esan! Gu dearbh!”

“Ho-hó! Mo chaileag! Mo bheanag! Mo dhèideag! Am bheil thusa ’n so leat féin?” arsa Dùn-àluinn, ’s e tighinn a steach ’s a’ cur a dhà làimh mu ’n cuairt oirre, ’s e ’ga pògadh ’s ’ga slìogadh. “Shaoil mi gu ’n robh Cailean leat.”

“Bhà,” ars ise gu blàth, mìogach ’s i slìogadh aodainn le a basan mìne, geala, ’s i sìneadh a suas a beòil chuige g’a phògadh; “bhà; ach tha e ’n déidh dol am mach. Bha mi dìreach a’ toirt comhairle màthar air,” is

fad na h-ùine a beul r’a bheul ’ga phògadh gu gaolach.

“Seadh!” ars esan ’s e ’ga plùchadh ris.

“Bha mi ’g ràdh ris gu ’m bu chòir da a bhan-chompanach a thaghadh á nead a b’ fhèarr na ’n nead a tha e taghal.”

“Seadh! Is ciod è tha da-rìreadh ’na bheachd?”

“Tha ’na beachd an rud a bha ’na bheachd o chionn bhliadhnachan: Nic Griogair thoirt dachaidh. Dh’ fheuch mi a thoirt as; ach as cha tig e. Nach bochd an gnothuch gu ’m biodh caileag chumanta tighinn a thoirt sliochd do Dhùn-àluinn. Feumar, feumar, feumar stad a chur air gun dol a thoirt dìmeas air fuil àird, uasail, uaibhrich sìol Cholgain,” ’s i bualadh a làimhe air a ghuala a leigeadh fhaicinn, ma b’ fhìor, cho dùrachdach ’s a bha i a chumail a suas cliù an teaghlaich anns an deach i an dòigh cho salach ’s a bha i féin ’na gluasad ’s ’na caitheamh-beatha; is cha b’ fhèarr Dùn-àluinn féin.

“Leig thusa eadar mise ’s e,” ars esan, ’s e toirt ceuman daingeann feadh an ùrlair, ’aodann air tòiceadh, ’s e sgailceadh a làmh.

Dh’ oibrich am fùdar a chalc a’ bhan-

eucorach ’na dhroch chlaigeann, far an robh eucoir is gràinealachd gu leòir mar a bhà.

“Leig thusa eadar mise ’s e, is cha chreid mise nach fuaraich e cho luath ’s a theasaich e. Am peasan leibideach nach ’eil fhios aige ciod è ceann a tha fodha dheth. Ach bheir mise gu mothachadh e. Bheir mise gu mothachadh e cho cinnteach ’s is e ‘Cailean’ is ainm da. Leigidh mise fhaicinn da gus nach gabh coin no coimhich ris, no ’s ann gu ’n call.”

Sheas e ’n sin is sheall e ’san dà shùil bhradaich oirre, ’s a bhilean dùinte, daingeann air a chéile.

“Cha ’n ’eil ann ach gaotharan, is feumar a smachdachadh,” ars ise.

“Mar thubhairt mi cheana: leig thusa eadar mise ’s e.”

Nuair bha i leatha féin ’san t-seòmar an déidh do Dhùn-àluinn dol am mach, ’s i chuir fiamh gàire an uilc oirre féin.

“ ‘Leig thusa eadar mise ’s e,’ ’s e bhios ann,” ars ise rithe féin. “Fhuair mise do ’n tràigh, agus ni mi maorach, ciod è ’sam bith ciod è ’n rotach a bhios orm a’ tighinn aisde. Biodh sin air Dùn-àluinn. Ho-ho-hó! Tha ghuaillean leathann gu leòir. Ho-ho-hó!”

Cleas an damhain-alluidh, fhuair i ’n lìon fhigheadh, is cha robh aice nis ach suidhe ’na theis-meadhon gus an tigeadh Cailean truagh lath-eiginn a’ sranndail le sodan mu ’n cuairt, nuair thigeadh e a ghabhail comhairle athar mu ’n phòsadh a bha ’na bheachd.

Thàinig e sin.