CAIBIDEIL IX.

CAILEAN ÒG ’GA FHÒGRADH.

BEAGAN làithean an déidh sud, chunnaic Cailean Màiri a rithis. Dh’ innis e dhìth cho fàbharach ’s a bha ’mhuime dhà, is gu ’n robh e cinnteach nach biodh athair ’na aghaidh. Bha h-uile ni air a shocrachadh, is cha robh càs tuillidh ann. Bha mhuime cho coibhneil. Bha i calg-dhìreach an aghaidh mar a shaoil e. Bha e air a dhalladh cho mór leis a’ chumhachd nàdurra bh’ aig a’ Bhan-fhrangaich ’s gur gann a chreideadh Màiri gu ’m b’ e Cailean a bh’ ann idir, mur a biodh ’s gu ’m b’ aithne dhith cho math e. Bha a’ Bhan-fhrangach comasach. Bha buaidh mhi-nàdurra air a teangaidh shleamhainn, mhilis, is aig a h-aodann réidh, suairce, banail, neoichiontach coltas, gun ghò, gun chron.

Ach, ma mheall i càch, cha do mheall i Màiri Nic Griogair thuigseach, thùrail. Dh’ éisd i ri Cailean gus an do chuir e mach na bh’ aige r’ a ràdh. Mur an d’ aontaich i

leis, cha do chuir i idir dad ’na aghaidh. Thuig i a’ chùis an làrach nam bonn, agus dh’ fheumadh i, mar dheagh sheanalair air a chur an cùil chumhainnn, gun fhios da, leis an nàmhaid, ceum a thoirt air a h-ais le seòltachd, gus am faigheadh i fàth air buaidh a bhi aig gliocas a beòil is neart a h-argumaid, air Cailean, anns a’ chraicionn ’san robh e d’ a mhuime bho na chunnaic i roimhe e.

“A Chailein,” ars ise, “có is motha dùrachd dhuit, mise, no do mhuime? Am bheil dùrachd do mhuime duit na ’s motha na dùrachd do mhàthar? Ciod è b’ aobhar do ’n eallach a chuir do mhàthair do ’n ùir? Ciod ì a’ chomhairle thug i ort mu ’n do dhùin i sùil? Cuimhnich, a Chailein! Leig do chomhairle ri t’ athair, ach cha ’n fhaigh thu ach an diùlt air a’ chnaig. Na biodh eagal ort gu ’m faigh mise no thusa fathamas an Dùn-àluinn. Tha tuillidh an amharc na té ud; is cha bhi thusa m’ a coinneamh. Creid no na creid.”

Cha ’n ’eil teagamh nach d’ thug na briathran dùrachdach so atharrachadh air Cailean. Bha breithneachadh math aice. Cha robh aobhar aice esan a dh’ fhalbh as an rathad, ach air a shon féin. Bha e nàdurra gu leòir, na ’m biodh a h-uile rud ceart ’na àite, gu ’n

robh móran r’ a bhuidhinn le a fhuireach; agus a h-uile dad r’ a chall le a fhalbh. Bha ise a’ faicinn na cùise na bu shoilleire na esan. Bha ’chridhe an geall oirre cho mór ’s nach robh e faicinn ciod e ’n reusan ’athair no mhuime bhi ’na aghaidh, is e fo dhruim a thighe féin. Nach b’ e féin an t-oighre laghail? Nach robh làn chòir aige air dèanamh mar a rinn athraichean? Nach robh an t-àm dha pòsadh? Cha b’ e ceum amaideach a bh’ ann; agus ged a b’ è, nach b’ i ’n amaideachd ghlic i!

Sin na smaointean a bha ’n cridhe Chailein; is na b’ fhaide na sin cha robh e faicinn. Ach fhuair e shùilean fhosgladh. Rud a bha ceart gu leòir da, chuir e roimhe a bharail a thoirt far na cùise, agus a bheachd féin a leantainn gus a’ cheum a b’ fhaide mach.

Bha fios aige gu ’m bu duine breun ceann-laidir ’athair. Bha fios aige an déidh ’s gu léir, nach robh ’na mhuime ach grodalach nam ban. Ach leis cho coibhneil ’s a bhruidhneadh i ris, is leis cho blàth, sheirceil ’s a bhuineadh i ris anns gach dòigh, bho na rinn ’athair bean Dhùin-àluinn dìth, chuir i sgleò cho mór air a shùilean ’s nach fhaiceadh e idir a’ ghràinealachd anns am b’ aithne dha ’n toiseach i. Bha i, mar an ceudna,

air taobh a cheum a bha e toirt, a-réir a h-aideachaidh féin; agus cha robh e idir a’ faicinn ach rathad réidh roimhe.

Mu dheireadh, bhruidhinn e ri ’athair. Chuir comhairle Màiri cho mór air earalas e ’s gu ’n robh e deas, uidheamaichte aon taobh g’an tigeadh e. Chum sin a suas e, e thighinn cam no dìreach; is cha bhiodh e air a mhealladh co-dhiùbh dheanadh e spàin no mhilleadh e deagh adharc.

“Nic Griogair, gu dearbh!” ars ’athair. “Gu ’n luaidhteadh fuil shuarach Chloinn Ghriogair ri fuil uasail, uaibhrich Chloinn-Cholgain! Gu ’n tigeadh sìol nam fògrach ’s nam fear-cùirn an lùib mo theaghlaich-sa! Seadh; sìol nan ruagalach a shàth coin mhóra Mhont-ròis am fiaclan sgorrach nimheach ’nan easgaidean rùisgte! Na cluinneam e! Na cluinneam e!”

Leis an sin, thug e nuas a dhòrn throm, dhùinte air a’ bhòrd le leithid de sgailc ’s gu ’n do leum na bh’ air sè òirlich a suas. Bha e air at le feirg, agus na cuislean taobh a chinn air tòcadh cho garbh ri chorraig.

Bha Cailean e féin air fàs teth. Am priobadh, chunnaic e troimh chomhairlean Màiri. Am priobadh chunnaic e troimh fhoill na ruaille bu mhuime da. Chunnaic e ciod è

bha ’nan amharc le chéile. Chunnaic e gu ’m feumadh e“ ’n aire thoirt da féin,” mar a dh’ earailich a mhàthair dà air leabaidh bàis: ach chuir e roimhe mu ’m fàgadh e ’n dùthaich gu ’n cuireadh e toit de na h-itean asda le chéile.

“Ruagalaich! Fir-chùirn!” ars esan. “Ma bha iad ’nan ruagalaich ’s ’nam fir-chùirn, bu mhotha chuir e r’ an cliù na thug bhuaithe. An àite an cuid a ghleidheadh le teòmachd is le seòltachd a’ mhadaidh ruaidh, ’s le sodal mosach a’ choin, ghleidh iad e cho fad ’s a ghleidheadh iad e, gu fearail, duineil, gleusda ‘le còir a’ chlaidheimh.’ An diugh, tha iad falamh; ach an diugh tha iad onoireach, cliùiteach am beachd an t-sluaigh is an eachdraidh na dùthcha. Có na ’s iomraitiche na iad? Na Griogaraich; na Griogaraich!”

“Seadh! Mar ruagalaich a thogadh màl dubh gu h-eucorach bhàrr an coimhearsnach, ’s a phòcaicheadh gu sanntach, mosach e!” ’s e féin a’ plùchadh a làimhe gu socrach sìos ’na phòca.

“Bu mhath agus bu ghleusda bha iad ’ga chosnadh, nuair bha iad ’nan gàradh-dìon d’ an coimhearsnach; agus bu gheal am màl-dubh e seach am màl-dubh a tha ’n coimpirean a’ togail an diugh gu h-ana-ceart.”

“Dìreach sin, a laprachain; dìreach sin. Tha mise faicinn, ’ille, gu ’m bheil thusa air do dheagh oileanachadh an sgoil sluagh-iùil a’ Mhinisteir Mhóir. Ach ni mise ortsa, mar a ni mi air-san: ceann an rathaid am mach as an sgìreachd a leigeadh fhaicinn duibh le chéile; agus sibh féin a bhi rùrach a’ chinn eile gus am faigh sibh e. Thus’, a bheadagain gun cheann, gun chasan, gun eanchainn! Nach math an airidh thu air oighreachd g’a riaghladh! Thusa a choimeasadh ìochdarain ìosal ri uachdarain uasal na dùthcha!”

“Tha ’n uaisle mar a chumar i; agus faicibh ìochdaran ìosal agus uachdaran uasal rùisgte ’san loch ud shìos, agus có dh’ aithnicheas eadar an t-uachdaran ’s an t-ìochdaran?” arsa Cailean.

“Co dh’ aithnicheas eatorra?” arsa Dùn-àluinn.

“Seadh!” arsa Cailean.

“Có ’s fhèarr a dh’ abrar?” ars ’athair.

“An t-uachdaran, gun teagamh,” arsa Cailean, “nuair chuireas e air aodach. Cha ’n fhèarr am beairteach seach am bochd. Cha ’n fhèarr duine seach duine. Ach an fheadhainn a fhuair greim air fearann ’s air fonn, nuair a bha neart a’ dol thar ceart,

rinn iad lagh leis an gleidheadh iad e. An fheadhainn aig an robh rud ’san àm le tuiteamas, ghleidh an lagh sin dhaibh e gus an so. Ciod è is fèarr iad na ’n dream bho ’n d’ thug iad e, ged tha iad falamh an diugh. Uaislean gu dearbh! Ciod è tha ’n sin ach cleachdainn duine ri duine, ’s an aon tighinn aca: an cleachdainn a rinn an seang do ’n t-sàsaiche nuair ruith ùine. Uaislean, gu dearbh! Uaislean!”

“Seadh! uaislean,” arsa Dùn-àluinn. “Cha dean a h-uile duine uachdaran na ’s mò na ni h-uile duine seanalair.”

“Cha do rugadh duine riamh ’na sheanalair; ach tha na h-uachdarain ’s na h-uaislean air am breith air fad! Ged a bhiodh sibhse ’nar seanalair, cha dèanadh sin seanalair dhìomsa;” arsa Cailean, le fiamh gàire a ràinig an smior chailleach aig ’athair breun, neo-mhacanta, neo-mheasail.

“Dìreach sin,” ars esan, ’s e pasgadh a dhà làimh air ’uchd; “dìreach sin. Agus, air a’ mhodh cheudna, ged tha mise ’nam uachdaran, cha dèan sin uachdaran dhìotsa; agus cha mhotha na sin a bhios tu ’nad uachdaran air sìon fo mo sheilbh-sa, ri d’ bheò, ri d’ bheò. Sud an dorus. Fàg

m’ fhianuis. Mach as mo thigh; agus ri d’ bheò na faiceam do shùil. Mach! Mach! Mach!”

Leis na facail sin choc e chorrag ris an dorus, is chum e cocte i, ’s a bhilean teann air a chéile, gus an deach Cailean am mach.