AN REITEACHADH RATHAIL: DEALBH-CHLUICH.
FUIREANN NA CLUICHE.
IAIN BAN A’ PHUIRT, fear a thréig a leannan.
MAIRI, leannan Iain Bhàin.
AN SIORRAM.
FEAR-LAGHA MAIRI.
FEAR-LAGHA IAIN.
CLEIREACH NA CUIRTE.
EOGHAN MOR, fear de ’n luchd-bhreith.
AN LUCHD-BREITH.
FIANUISEAN.
AN T-AITE, - Cùirt na Siorramachd.
AN CLEIREACH—Tha a’ chùirt so air a gairm air Iain Bàn a’ Phuirt air son briseadh geallaidh-phòsaidh do Mhàiri nighean Alasdair mhóir an Tigh-a’ -bheallaich. Tha a’ chùis ri bhi air a tagradh air beulaibh an t-siorraim le fear-tagraidh sgiobalt air gach taobh.
EOGHAN MOR—Le ’r cead, a shiorraim, tha mi smaointinn gu ’n deach an cléireach beagan am mearachd. Tha e coltach gu ’m bi a’ chùis ri breith a thoirt oirre le tuilleadh na sibhse,
neo mur a bi, ciod è is ciall do ’n ghnothuch gu ’n deach mise, agus ceithir fir deug eile cho math rium, a thoirt an so bho cheithir iomallan na sgìre.
AN SIORRAM—Tha thu glé cheart, Eóghain; bu chòir do ’n chléireach a ràdh: “an siorram is an luchd-breith.” Ach ged nach d’ thubhairt e na facail, cha b’ ann a’ cur di-meas air bith air an luchd-bhreith a bha e. Agus tha mi fìor thoilichte fhaicinn, agus tha e ’na mhisneach mhór dhomh gu ’m bheil, co-dhiùbh, aon fhear am measg nan cóig fear deug ris am bi fiughair agam ri cuideachadh air a’ cheist chudtromaich so.
EOGHAN—Gheibh sibh mo chuideachadh-sa, co-dhiùbh, gun tilleadh, gun mhoille: ’s e sin ma tha sinn de ’n aona bheachd air a’ chùis.
AN SIORRAM—Cha ’n urrainn sinn beachd ’sam bith a bhi againn air a’ chùis fhathast, Eóghain, gus an cluinn sinn an toiseach an luchd-tagraidh agus na fianuisean air gach taobh.
EOGHAN—Ciod è, shiorraim? Tha fios agamsa air a h-uile car is lùb ’sa ghnothuch mar tha, agus creideadh sibhse gu ’n d’ rinn mi suas mo bheachd mu ’n d’ fhàg mi ’n tigh; agus, mar a thuirt mi ris a’ mhnaoi, ’s i ’m beachd sin cosgais throm a thoirt bhàrr Iain Bhàin—agus ’s math a thoill e sin ormsa o chionn iomadh latha; ach fhuair mi mo latha fhéin an diugh air, agus nì
mi buil dheth. Cha ’n i Màiri bheag, laghach a’ cheud té do ’n d’ thug Iain Bàn còir gealladh nach do choimhlion e; ach, ma dh’ fhaodas mise ’n diugh, ’s i an té mu dheireadh.
AN SIORRAM—Tha ’n ùine dol seachad, ma tà, Eóghain, agus feumaidh sinn dol air ar n-aghaidh. Bithidh mi glaodhaich air fear-tagraidh Màiri.
FEAR-TAGRAIDH MAIRI—Le’r cead, a shiorraim, tha agam ri ràdh am beagan fhocal, gu ’m bheil Iain Bàn a’ cur an aghaidh a’ gheallaidh-phòsaidh a thug e do Mhàiri air bonn gu ’n robh i fhéin agus gille sònruichte eile a’ suiridh ri linn dhàsan a bhi air falbh an Glascho. Cha ’n ’eil focal fìrinn anns an nì so a tha e cur as leth na h-igheanaig; agus tha toil aice sin a dhearbhadh an so an diugh ann ur coinnimh-sa——
EOGHAN—Agus mu choinnimh tuillidh: ’s e shaoilinn.
AM FEAR-LAGHA—Ubh! Tha mi ciallachadh sin, cuideachd, Eóghain.
EOGHAN—Tha còir agad, ma tà, corra shùil a thoirt an taobh so cuideachd an àm a bhi bruithinn.
AN CLEIREACH—Thigeadh Màiri an làthair.
AM FEAR-LAGHA—( ’ga ceasnachadh) —Thug thu fhéin is Iain Bàn coig bliadhna a’ suiridh, Mhàiri, nach d’ thug?
MAIRI—Thug.
EOGHAN (mar gu ’m bitheadh ris fhéin) —Agus air iomadh Màiri eile bàrr oirre.
AM FEAR-LAGHA—Tha gealladh-pòsaidh agad air o chionn trì bliadhna.
MAIRI—Tha, dìreach. Chuir e fàinne air mo chorraig o chionn trì bliadhna, is gheall e nach bitheadh e trì mìosan agam nuair a gheibhinn fear eile.
EOGHAN (ris fhéin) —Ma chuir esan fàinne air do chorraig-sa an sin, tha mi ’n dòchas gu ’n cuir thusa fàinne ’na shròin-san an diugh.
AM FEAR-LAGHA—Dh’ fhàg e ’n dùthaich greis ’na dhéigh sin; nach d’ fhàg?
MAIRI—Dh’ fhàg.
AN SIORRAM—Am bheil litrichean ’sam bith agad bhuaithe anns am bheil gealladh-pòsaidh an dubh ’san geal.
EOGHAN( ’s e ’g éirigh ’na sheasamh) —Tha e an dubh, co-dhiùbh, creideadh sibhse, shiorraim. Cha d’ thug duine d’ a sheòrsa seachad gealladh geal riamh.
MAIRI—Tha, le ’r cead.
AM FEAR-LAGHA—Tha pasg litrichean an so, agus leughaidh mi pàirt diubh a chur tuilleadh soilleireachd air a’ chùis; agus bitheadh an luchd-breith a’ toirt fainear do na briathran a tha annta. Tha an so a’ cheud litir a chuir Iain Bàn chuice an déigh falbh as an dùthaich do Ghlascho. So agaibh i:—
“An 30mh là de cheud mhìos an Earraich, 1896.
“A MHAIRI, A LUAIDH,
“B’ fhada leam gach latha ’s uair o na thàinig mi mach do bhaile mór na straighlich so, gus an d’ fhuair mi suidhe sìos a sgrìobhadh focail no dhà chugad. Ged nach ’eil ach an t-seachdain o na thàinig mi mach, saoilidh mi gur mìos an ùine, leis mar tha mi ’g ad ionndrainn. ’S gann gu ’n creid thu e, ach an uair a théid mi laighe ’san oidhche, thar leam gu ’m faic mi h-uile h-àite anns am bitheamaid a’gabhail sràide còmhla. A null an t-allt ruadh; a suas glac na rainich; ’s a sìos tràigh nan sìolag. Nach iomadh oidhche bhòidheach ghealaich a chaidh sinn gualainn air ghualainn gus an oitir! Nuair a chuimhnicheas mi ’n diugh air, ’s ann a thig na deòir á m’ shùilean. B’ e sud a’ mhir-chath ’s an fhearas-chuideachd aig an òigridh. Saoilidh mi fhathast gu ’m bheil mi faicinn Chailein Ruaidh am mach gu mheadhon ’san fhairge le pìos de shean chorran a’ sgrìobadh na gainmhich, agus le dusan sìolag an greim ’na fhiaclan ’s iad a’ cliobartaich m’ a shùilean. Agus an uair a sheallas mi air a’ ghealaich ’san oidhche, ’s ann a bhitheas mulad orm a’ cuimhneachadh gu ’m bheil a’ cheart ghealach, air a’ cheart àm so a’ tilgeadh a gaithean bòidheach air na ceart bhadain ’sam bitheamaid gu sunndach, subhach còmhla; ach na badain sin an nochd gu sàmhach, uaigneach, ’s a’ ghaoth ag osnaich gu trom mu ’n cuairt orra; agus mise ’s mo Mhàiri iomadh mìle bho chéile. Cha
do thuig mi riamh gus an àm so ciod è bu chiall do bhriathran a’ bhàird—
‘Chlaon gach nì gu dubhas a’ gheamhraidh
O ’n a rinn sinn dealachadh.’
Ach mu ’n ruith móran ùine, Mhàiri, math dh’ fhaoidteadh gu ’m bi sinn còmhla fhathast ‘le snaim nach tréig.’
“Is mi do leannan dìleas, “IAIN BAN.”
“P.S. —Beir mo bheannachd do Dhùghall Bàn a bha riamh cho dìleas air ar cùl le chéile nuair bhitheadh teangan chàich an sàs annainn.”
AM FEAR-LAGHA—Tha móran litrichean aig Màiri a’ cheart cho blàth is cho milis so, ach tha iad a lìon beag is beag a’ fàs na ’s fhuaire. Tha té an so, ach cha leugh mi ach pàirt dith. Saoilidh mi nach ’eil urad de nàdur na bàrdachd innte ’s a tha ’n càch, is gu ’m bheil tòiseach aig Iain air fuarachadh a sìos mar a rinn iomadh fear d’ a sheòrsa. Tha e ’g ràdh mar so:—
“Tha ’m baile mór a’ còrdadh rium gu h-anabarrach math. Tha mi air an drochaid a ghnàth ’s an còmhnuidh, ach gu seachd sònruichte Di-daoirn agus oidhche na Sàbaid.”
EOGHAN—Haoi orra! Nach d’ aithnich mi! Dìreach cleas doctairean tinneas-an-rìgh.
AN SIORRAM—Eisd thusa, Eóghain, is cuiridh sinn le chéile h-uile ni air a’ mhéidh, nuair a
chluinneas sinn a’ cheist air a deasbud air an dà thaobh.
AM FEAR-LAGHA (a’ leantainn air leughadh na litreach)— “Có thachair orm ach Peigi nighean Iain, agus, air m’ fhacal, mur a bheil am baile tighinn rithe gu math! Na bitheadh eud ort a nis, a Mhàiri, ged is i mo sheann leannan i, cha ’n fhaca mi a h-aon fhathast air am bheil aodann mo Mhàiri bhòidhich fhéin, agus ’s e tha ’gam fhàgail iomadh uair cho tùrsach throm an t-aodann sin a bhi cho fada bhuam. Nuair a chì mi Eachann Ruadh agus Iain Mac Alasdair gualainn air ghualainn r’ an leannain, a null ’s a nall thar na drochaid, ’s gann a chumas mi air mo dheòir. Ach, co-dhiùbh, chaidh mi dhachaidh le Peigi.”
EOGHAN—Nach d’ aithnich mi!
AM FEAR-LAGHA (a’ leantainn air leughadh na litreach)— “Cha toirinn iomradh idir air so ach air eagal gu ’n cluinn thu e air dòigh nach fhèarr, mar a tha mise a’ cluinntinn iomadh sgeòil, math dh’ fhaoidteadh, gun dreach.”
AM FEAR-LAGHA—Tha nis litir eile an so, agus ’s i an té mu dheireadh a sgrìobh e, agus labhraidh i air a son fhéin. Tha e ’g ràdh innte so mar so, agus a’ toirt gu aona-cheann nam bagraidhean bha an té no dhà roimpe:—
“B’ fhìor an sean fhear nuair a thubhairt e ‘an rud a bitheas fad o ’n t-sùil, bithidh fad o ’n
chridhe;’ agus ma ’s fìor na tha mi a’ cluinntinn o h-aon no dhà anns am faod mi earbs’ a chur, tha e glé choltach gu ’m bheil mise cheart cho fad o d’ chridhe-sa ’s a tha mi o d’ shùil— ’s tha sin fada gu leòir. Ach cha ’n ’eil mi ’g ràdh, air a shon sin, gu ’m bheil agad ann ach comaine. ’S e ’n aon eadar-dhealachadh a th’ ann nach ’eil mise ’ga àicheadh. Ach a leigeil a thuigsinn duit gu ’m bheil mi cluinntinn corra rud beag, ‘ged ’s fhada an glaodh gu Glascho,’ nach fhaod mi fharraid diot: ciod è mar tha thu fhéin ’s an saor Gallda a tha ’g obair aig an tigh-sgoil ùr a’ faotainn air aghaidh còmhla? Cuin a bha sibh còmhla aig tobar na coille mu dheireadh? Agus ciod è mar a chòrd riut a’ chéilidh bheag, laghach a bh’ agaibh taobh na h-adaig air an iomaire mhóir? Saoilidh mi gu ’m feum gu ’m bheil beagan air choireiginn de ’n fhìrinn ’sna bheil mi cluinntinn. Ach mur a bheil, ma ’s breug bhuam e, ’s breug chugam e.”
EOGHAN— ’S breug uait i, co-dhiùbh; ’s cha b’ i a’ cheud té.
FEAR-LAGHA IAIN—A shiorraim, tha mi, le ’r cead, a’ cur an aghaidh a h-aon air bith de ’n luchd-bhreith a bhi bruithinn air an dòigh so.
EOGHAN (is càch ’ga chumail ’na shuidhe)— ’S ann a chur an aghaidh a h-uile rud a tha ’n aghaidh Iain Bhàin a thàinig thusa an so, a’ cheart cho math ’s a thàinig mise a thoirt breith air a’ chùis; agus na bitheadh eagal ort nach cum mi mo dhà shùil, agus mo dhà chluais,
cuideachd, fosgailte, agus mo dheadh theanga air shiubhal.
AN SIORRAM—Bi thusa sàmhach tiotan beag, Eóghain. Tha mi glé thoilichte gu ’m bheil thu leantainn na cùise cho dlùth.
EOGHAN—Tha mi ’nar comaine, a shiorraim; agus tha mi ’n dòchas gu ’n toir sibh am mach a’ bhinn air taobh Màiri bhig laghaich, is bheir sin leasan do dh’ fhear no dhà de sheòrsa Iain Bhàin a tha dèanamh uaill á bhi toirt a’ char á nigheanan bochda neochiontach. Tha sinn a’ togail nigheanan air fad( ’s e gearradh ghoilleig).
AN SIORRAM—Cluinneamaid an còrr de ’n litir, ma tà.
FEAR-LAGHA MAIRI—Cha ’n ’eil beachd agam a nis c’ àite ’n do sguir mi.
EOGHAN—Sguir thu aig a’ bhréig.
AM FEAR-LAGHA (a’ leantainn ri leughadh na litreach)— “Agus mu ’n d’ thubhairt an sean fhacal e—”
EOGHAN—Leugh thu sin cheana.
AM FEAR-LAGHA—O, leugh, gu dearbh. Stad. So e:—
“Agus tha mi smaointinn leis a sin, a Mhàiri, gu ’m bheil e cho math gun an còrr a bhi eadar thu fhéin ’s mi fhìn, agus, math dh’ fhaoidteadh, gu ’m bi thu cheart cho toilichte leis an t-saor Ghallda fhéin, do leannan ùr, agus mise le Peigi nighean Iain, mo sheann leannan.”
AM FEAR-LAGHA—A nis, cha ’n ’eil reusan air a’ chòrr de ’n litir a leughadh; tha e soilleir gu leòir, leis na chualas, gu ’n robh gealladh-pòsaidh eadar Màiri agus Iain Bàn, agus gu ’n do bhris Iain an gealladh sin——
EOGHAN—Seadh. Bhris—cha b’annamh leis!
AM FEAR-LAGHA—Air son reusain nach ’eil is nach robh fìor, agus a tha Màiri gu buileach ag àicheadh.
FEAR-LAGHA IAIN—Le ’r cead, a shiorraim, cha ’n ’eil Iain a’ cur an aghaidh a’ gheallaidh no ’ga àicheadh am beag no am mór; ach tha e diùltadh an gealladh a choimhlionadh; agus sin air son reusain mhaith: nach robh Màiri ’na leannan dìleas da; agus có a phòsadh leannan neo-dhìleas? Tha mi a’ cur na ceiste ribh fhéin ’s ris an luchd-bhreith: ciod è a dhèanadh fear ’sam bith agaibh fhéin?
AN SIORRAM—Ciod è; cha mhò a bha Iain dìleas do Mhàiri. Tha dearbhadh air a sin le ’litir fhéin; ach cha deach a dhearbhadh fhathast co-dhiùbh bha no nach robh Màiri dìleas do dh’ Iain.
AM FEAR-LAGHA—Cha ’n ’eil Iain ag àicheadh sin, rud a tha gu math onorach dha; ach ged tha Màiri air a tearradh leis a’ cheart pheallan, tha i ag àicheadh rud a bha gu math cothromach am beul na dùthcha gu léir; agus tha fianuisean an so a tha mi ’n dùil a chuireas an tarrunn gu ceann.
AN SIORRAM—Am bheil ceist ’sam bith agad r’ a cur air Iain fhéin?
AM FEAR-LAGHA—Dìreach té no dhà.
AN CLEIREACH—Iain Bàn a’ phuirt. Thigeadh e ’n làthair. (Eiridh Iain ’na sheasamh.)
AM FEAR-LAGHA— ’S e ’n t-iomradh so chaidh am mach air Màiri bu reusan air thu bhriseadh a’ gheallaidh a bha eadaraibh.
IAIN— ’S e.
AM FEAR-LAGHA—Fhuair thu sgeul gu math dealbhach air a’ chùis?
IAIN—Fhuair; an dà chuid an sgrìobhadh agus le beul-aithris.
AM FEAR-LAGHA—Agus ’s ann an sin a sgrìobh thu dh’ ionnsuidh Màiri a’ cur a’ phòsaidh mu sgaoil?
IAIN— ’S ann.
AM FEAR-LAGHA—Nì sin an gnothuch( ’s e suidhe).
AN SIORRAM (ri fear-lagha Màiri) —Am bheil ceist ’sam bith agadsa ri chur air Iain?
FEAR-LAGHA MAIRI( ’s e ’g éirigh) —Dìrich té no dhà. (Ri Iain) —Nach do sgrìobh Màiri chugad air son urrainn a thoirt dith air an ùirsgeul a chuala tu uimpe?
IAIN—Sgrìobh. Ach cha do fhreagair mi a litir, a chionn chreid mi ’n neach a dh’ innis an rud domh a bhàrr air gu ’n robh an naigheachd iomraiteach feadh na dùthcha.
AM FEAR-LAGHA (a’ suidhe) —Cha ’n ’eil dad tuilleadh agam ri ràdh. (Suidhidh Iain.)
AN SIORRAM—Cluinneamaid a nis na fianuisean.
AN CLEIREACH—Eachann Bodhar. Thigeadh e ’n làthair.
FEAR-LAGHA IAIN (a’ ceasnachadh Eachainn) —Am fac thusa, Eachainn, Màiri an so agus an saor Gallda ’nan suidhe còmhla aig tobar na coille uair ’sam bith?
EACHANN (a’ cur làimhe r’ a chluais) —Dé b’ àill leibh?
AM FEAR-LAGHA (le guth na ’s àirde) —Am fac thusa an saor Gallda agus——
EACHANN—O, seadh, seadh! Chunnaic iomadh uair, agus gu dearbh b’ e sin an gille còir. Bha e ’g obair aig an tigh-sgoil ùr, tha fhios agaibh.
AM FEAR-LAGHA—Am fac thu e-fhéin agus Màiri an so ’sa choillidh aig an tobar.
EACHANN—Tha, a rùin; tha mi bodhar o chionn fichead bliadhna.
AM FEAR-LAGHA—Cha ’n ’eil mi tuigsinn ciod è chuir cho bodhar an diugh thu, Eachainn.
EACHANN—Tha e glé choltach ris an uisge an diugh; ach U! dh’ fhaoidteadh nach dean i ach fras.
AM FEAR-LAGHA (ris an t-siorram) —Cha ’n ’eil mi smaointinn gu ’n dèan sinn dad de dh’ Eachann: tha e cho bodhar.
AN SIORRAM AGUS EACHANN COMHLA. (An siorram) —Thoir am bréid—— (Eachann) —U! cha chreid mi gu ’n dean i dad an diugh: tha coltas togail oirre( ’s e sealltainn gu mullach an tighe).
AN SIORRAM (a’ leantainn) —Thoir am bréid sin bhàrr do chluais feuch an cluinn thu na’s fèarr.
EACHANN—Cha ’n ’eil, a ghràidh. ’S ann tha mo chluasan na ’s miosa o na fhuair mi ’m fuachd mu dheireadh so. ’S ann! ’S ann!
AN SIORRAM—Am bheil thu cho bodhar sin an còmhnuidh, Eachainn?
EACHANN—Dé b’ àill leibh?
AN SIORRAM (a’ togail a ghuth) —Am bheil thu cho bodhar sin an còmhnuidh?
EACHANN (a’ glaodhaich am mach) —An lòinidh. An dà, bithidh mi glé dhona leatha air uairean; ach tha mi na ’s fèarr o chionn lathaichean.
AN SIORRAM—Seas a nuas làmh rium, Eachainn.
EACHANN—Dé b’ àill leibh?
AN SIORRAM (a’ togail a ghuth) —Seas a nuas làmh rium.
EACHANN—A’ m ghàirdean? Tha i ’m ghàirdean, cuideachd.
AN SIORRAM—Cha ’n ’eil mi tuigsinn dé ’s ciall da so, Eachainn.
EACHANN—Mo shliasaid? U! cha ’n ’eil mo
shliasaid idir dona. Ach bithidh caol mo chasan gu math goirt corra uair.
FEAR-LAGHA IAIN—Cha ’n ’eil mi smaointinn, a shiorraim, gu ’m bheil Eachann ach a’ leigeadh air. Tha e glé iongantach e bhi cho bodhar so an diugh, agus e ’san t-searmoin gu math tric.
AN SIORRAM—Cuin a bha thu ’san t-searmoin mu dheireadh, Eachainn?
EOGHAN( ’s e freagairt) —An dà, le ’r cead, a shiorraim, tha sinn an dòchas nach robh Eachann bochd ’san t-searmoin mu dheireadh fhathast, ged a tha e cho fada leis ’s a tha e.
AN SIORRAM—Ciod è, ma tà, cho fad ’s o na bha thu ’san t-searmoin, ’s e tha mi ciallachadh.
EACHANN—Searbhanta! An dà, bha mi cleachdadh a bhi gleidheadh searbhanta daonnan; ach cha ’n ’eil a h-aon agam an dràsd. Cha ’n ’eil té a thogas a ceann an diugh nach toir a’ Ghalldachd oirre, gus am bheil na caileagan aig an tigh air fàs cho gann ris a’ bhuntàta liath; ’s cha ’n ’eil agam ach a bhi dèanamh as an eugmhais.
AN SIORRAM— ‘Searmoin’ tha mi ag ràdh. Searmoin! Cha ’n e searbhant idir. ’S e tha mi a’ ciallachadh searmoin, Eachainn. (Leanaidh an siorram air na facail so fhad ’s a tha Eachann a’ bruithinn.)
EACHANN— ’S e gnothuch searbh a th’ ann gun teagamh, ach cha ’n ’eil atharrach air.
AN SIORRAM—Cha ’n ’eil feum a bhi dol air aghaidh na ’s fhaide le ceasnachadh Eachainn. Tha e cheart cho bodhar ris na gobhair ’san fhoghair. Faodaidh tu suidhe, Eachainn. (Suidhidh Eachann; agus air ball deir Fear-lagha Iain—)
FEAR-LAGHA IAIN— ’S maith a chual Eachann nuair a chaidh iarraidh air suidhe; ’s tha mi smaointinn gu ’n cual e h-uile facal eile cho maith sin. Tha mi ’g iarraidh a thoirt an làthair a rithis, agus toirt air a dh’ aindeoin a thratan, na ceistean a fhreagairt. Bha e ro-thoileach suidhe, ’s cha ’n ’eil fhios a’m ciod è mar a chluinneas e ’n dara rud seach an rud eile.
AN SIORRAM—Thig an so fhathast, Eachainn, (Eiridh Eachann ’sa mhionaid agus seasaidh e air beulaibh an t-siorraim mar bha e roimhe.)
EOGHAN—Dh’ éirich Eachann a rithis cho deas is a shuidh e roimhe; ’s ged a rinn e sin fhéin, cha ’n ’eil e ’na dhearbhadh nach ’eil e bodhar. Thuig e mar a smèid an siorram le a làimh; agus nach tuigeadh “Fireach,” an cù odhar agam, sin, ged a tha e cho bodhar ri creig o ’n Eisdeal, agus cam barrachd air a sin. (Suidhidh Eóghan.)
AN SIORRAM—Tha sin glé choltach, Eóghain. (Eiridh Fear-lagha Iain agus their e an guth àrd—)
FEAR-LAGHA IAIN—Am fac thu Màiri ’s an saor Gallda aig Tobar na coille?
EACHANN—Dé b’ àill leibh?
FEAR-LAGHA IAIN (le guth àrd) —Am fac thu Màiri ’s an saor Gallda aig——
EACHANN—A bho Ghallda. Chunnaic iomadh uair.
AN SIORRAM—Cha dean so feum air bith. Faodaidh tu falbh, Eachainn. Có ’n ath-fhianuis?
AN CLEIREACH—Dùghall Bàn nam blàr. Thigeadh e ’n làthair.
FEAR-LAGHA IAIN—Chuala tusa, nach cuala, gu ’n robh Màiri an so agus an saor Gallda a’ suiridh?
DUGHALL—Chuala.
FEAR-LAGHA IAIN—Dìreach sin, agus chunnaic thu fhéin iad an cuideachd a chéile, mar gu ’m biodh a’ leannanachd?
FEAR-LAGHA MAIRI—Tha mi cur an aghaidh na ceiste, le ’r cead, a shiorraim.
FEAR-LAGHA IAIN—Cha ’n e ceist a th’ ann.
FEAR-LAGHA MAIRI—Tha fuaim ceiste aig na facail.
FEAR-LAGHA IAIN—Cuir an aghaidh na fuaime, ma tà.
AN SIORRAM—Tha mi smaointinn gu ’m bheil e ceart gu leòir Dùghall a cheasnachadh mar tha e dèanamh.
FEAR-LAGHA IAIN—Cuiridh mi mar so e, ma
tà. Am fac thu Màiri agus an saor Gallda uair air bith cuideachd?
DUGHALL—Chunnaic iomadh uair.
FEAR-LAGHA IAIN—Am fac thu uair shònruichte ’sam bith iad aig Tobar na coille.
DUGHALL—Chunnaic mi aon uair iad, co-dhiùbh, bho Thobar na coille.
FEAR-LAGHA IAIN—Tha ’n sin a nis, a shiorraim, an nì bha mhiann orm fhaotainn am mach. (Suidhidh e.)
AN SIORRAM (ri Fear-lagha Màiri) —Am bheil ceist ’sam bith agadsa r’ a cur air?
FEAR-LAGHA MAIRI—Tha dìreach té no dhà agam ri chur air mu ’n suidh e. Tha thu ag ràdh, Dhùghaill; gu ’m fac thu Màiri agus an saor Gallda aig Tobar na coille còmhla, latha sònruichte?
DUGHALL—Cha ’n ’eil. Cha d’ thubhairt mi dad d’ a leithid.
AN SIORRAM—Tha mi smaointinn gu ’m bheil thu dol beagan am mearachd, a Dhùghaill!
DUGHALL—An dà, ’s mi nach ’eil. Tha mi seasamh air na thubhairt mi.
AN SIORRAM—Nach d’ thubhairt thu, ma tà, gu ’m fac thu iad aig Tobar na coille?
DUGHALL—Cha d’ thubhairt, ach thubhairt mi gu ’m fac mi iad bho Thobar na coille.
EOGHAN—M’ eudail thu, Dhùghaill! Shaoil
Iain gu ’n robh “lach air chois” aige; ’s gu dearbh, shaoil mi fhéin e cuideachd; ach tha sinn le chéile meallta ’nar barail, agus is taitneach sin leamsa, ged nach ro thaitneach le m’ charaid e.
AN SIORRAM—Cha ’n ’eil e ciallachadh dad, co-dhiùbh ’s ann aig an tobar neo bho ’n tobar a chunnaic thu iad ma chunnaic thu iad ’s e sin uil’ e. An innis thu, a nis, dhuinn co-dhiùbh b’ ann ’nan suidhe no ’nan seasamh a bha iad?
DUGHALL—Bha iad ’nan suidhe.
AN SIORRAM—Sin e nis. Tha sinn a’ tighinn air a chéile a nis. An innis thu nis: am faca tu an saor Gallda ’s a làmh mu mheadhon Màiri? Smaointich tacan ’s gabh an gnothach air a shocair.
DUGHALL (air a shocair) —Tha—mi—a’ —smaointinn—nach—fhaca.
FEAR-LAGHA IAIN—Ach chunnaic thu ’nan suidhe làimh ri chéile iad?
DUGHALL—Cha ’n fhaca, ’s cha d’ thubhairt mi gu ’m faca; ach thubhairt mi gu ’m faca mi ’nan suidhe iad.
AM FEAR-LAGHA—Seadh, ma tà. Chunnaic thu ’nan suidhe iad. An robh iad a’ bruithinn?
DUGHALL—Bhà.
AM FEAR-LAGHA—Seadh, ma tà. Glé mhath. An innis thu nis dhuinn: ciod è cho faisg ’s a bha iad d’ a chéile?
DUGHALL— ’S e: “ciod è cho fad ’s a bha iad bho chéile,” b’ fhèarr a fhreagradh.
AM FEAR-LAGHA—Gabhaidh sinn mar sin fhéin e, ma tà. Cha ’n ’eil ann ach “bó mhaol odhar agus bó odhar mhaol.”
EOGHAN (os ìosal) —Chì thu an è.
DUGHALL—Ma tà, le ’r cead, bha Màiri ’na suidhe taobh an tighe a’ figheadh stocaidh, agus bha ’n saor Gallda ’na shuidhe tarsuinn air maide-droma an tigh-sgoil; ’s tha ’n dà thigh mar a tha fhios agaibh mu thuaiream dà cheud slat o chéile.
AM FEAR-LAGHA (ris an t-siorram) —Cha chuala mi riamh a leithid so de dh’ amaladh seanchais. (A’ tionndadh ri Dùghall) —Nach d’ thubhairt thu cheana gu ’m fac thu ’nan suidhe aig an tobar iad? Ciod è chuir thu bhi sluigeadh do sheanchais air an dòigh sin?
DUGHALL—Cha do shluig ’s cha do chagainn mi aon fhacal de na thubhairt mi. Thubhairt mi gun teagamh gu ’m fac mi bho ’n tobar iad agus chunnaic bho’n tobar—cuimhnich, cha ’n ann fo ’n tobar. (Suidhidh am fear-lagha fo fheirg.)
AN SIORRAM—Tha mi a’ tuigsinn na cùise beagan na ’s fhèarr a nis; ach tha aon rud ann air am bu mhath leam solus fhaotainn; agus is e sin so: Ciod è mar a chual thu a’ bruithinn iad agus iad cho fad bho chéile?
DUGHALL—Chuala mi bruithinn iad gun
teagamh, agus gu maith àrd, cuideachd. Ach dé, cha b’ ann r’ a chéile. Agus bho ’n tha mhiann oirbh a’ chùis a leudachadh dhuibh, so agaibh mar a bhà. Thachair dhòmhsa bhi aon là sònruichte ’sa mhuileann dubh ag iarraidh fraoch sìomain, agus air an rathad dhachaidh, leig mi m’ anail air a’ chloich mhóir fo Thobar na coille. Thug mi sùil chugam is bhuam, ’s mi gabhail toit de ’n phìob, agus chunnaic mi an saor Gallda ’na shuidhe air maide-droma an tigh-sgoil agus Màiri air cloich taobh an tighe a’ figheadh stocaidh.
FEAR-LAGHA IAIN—Có ’n tigh?
DUGHALL—Tigh a h-athar, gun teagamh.
EOGHAN—Saoil an e an tigh-sgoil!
DUGHALL (a’ leantainn) —Agus a thaobh an cluinntinn a’ bruithinn, chuala mi sin cuideachd, a chionn, chuala mi ’n saor Gallda a’ glaodhaich ris an fhear bheag, chrotach, a bhiodh a’ giùlan na làr-aoil, an t-òrd ladhrach a thoirt chuige; agus chuala mi mar an ceudna Màiri a’ stuigeadh a’ choin ghlais, Brocair, ’sa mhart g’ a cumail bho ’n arbhar.
EOGHAN (le gàirdeachas) —Nach d’ aithnich mi gu ’n tigeadh Dùghall gu glan as. (Ri Dùghall) —Chuir thu, laochain, am fear-lagha mu d’ chorragan mar a rinn thu air an dròbhair mhór a cheannaich an t-agh odhar uait. Agus tha mo chead agad!
FEAR-LAGHA IAIN—Ach, a nis, an cuala tu iomradh am measg nan coimhearsnach, Màiri an so agus an saor Gallda bhi suiridh?
DUGHALL—Chuala mi ghaoth, ach cha ’n fhaca mi i; agus ’s ann mar sin tha mi a’ creidsinn a tha suiridh Màiri bhochd.
AM FEAR-LAGHA—Tha sin, ma tà, a’ ciallachadh gu ’m bheil thu creidsinn gu ’n robh ged nach fhac thusa iad na ’s mò na chunnaic thu a’ ghaoth?
FEAR-LAGHA MAIRI—Cha ’n ’eil a’ cheist cothromach, a shiorraim, agus tha mi a’ cur ’na h-aghaidh.
AN SIORRAM—Tha mi am beachd nach ’eil a’ cheist cothromach, gun teagamh, a chionn nach ’eil comh-cheangal aig an dà nì ri chéile idir. Cha ’n urrainn neach a’ ghaoth a’ chluinntinn nuair nach ’eil i ann; ’s nuair tha i ann cluinnidh e i, ach cha ’n fhaic e i. A nis, dh’ fhaodadh neach a chluinntinn gu ’n robh càraid òg a’ suiridh ’s gun fhacal fìrinn a bhi ann; agus air an làimh eile, dh’ fhaodadh iad bhi suiridh ’s gun fhios a bhi aig neach fo ’n ghréin air. Cha ’n ’eil an coimeas coltach, ’s cha leig mi a’ cheist a chur air.
EOGHAN—Cha ’n ’eil gnothach aig a’ ghaoith idir ris.
AN SIORRAM (a’ leantainn) —Am bheil ceist tuilleadh r’ a cur air Dùghall?
AN LUCHD-LAGHA (le chéile) —Cha ’n ’eil.
AN SIORRAM—An ath fhianuis, ma tà.
AN CLEIREACH—Iain Tàillear an t-Srath. Thigeadh e an làthair. (Thig Iain an làthair.)
FEAR-LAGHA IAIN—Tha thu eòlach air Màiri an so?
IAIN TAILLEAR— ’S iomadh latha bhuaidhe sin. Bho ’n rugadh i.
FEAR-LAGHA IAIN—Am fac thu i fhéin agus an saor Gallda an cuideachd a chéile uair air bith?
IAIN TAILLEAR—Tha mi ’m beachd gu ’m faca.
AM FEAR-LAGHA—C’ àite? Smaointich a nis.
IAIN TAILLEAR (a’ sealltainn am mullach an tighe) —An dà, mur a bheil mi meallta a’m bharail, saoilidh mi gur h-iad a chunnaic mi ’nan suidhe gu maith companta ri taobh adaig ’san iomaire mhóir an croit a h-athar.
AM FEAR-LAGHA—Tha thu cinnteach gu leòir gur iad a bh’ ann?
IAIN TAILLEAR—Tha mi cinnteach gur e Màiri a bh’ ann, co-dhiùbh; a chionn bha i buain air an iomaire mhóir a’ cheart là ud.
AM FEAR-LAGHA—An robh a h-aon ’sam bith leat aig an àm?
IAIN TAILLEAR—Bha: Seumas Bàn agus Niall a’ Choire.
AM FEAR-LAGHA—Chinnaic iadsan, cuideachd, iad?
IAIN TAILLEAR—Chunnaic; ’s cha do ghabh sinn ionghnadh air bith.
AM FEAR-LAGHA—Cha do ghabh sibh ionghnadh air bith. Ciod è tha thu ciallachadh leis a sin?
IAIN TAILLEAR—Tha; nach robh ionghnadh ’sam bith oirnn gille òg agus nighean òg ghasda fhaicinn ’nan suidhe còmhla.
AM FEAR-LAGHA—Am bheil thu a’ ciallachadh gu ’n cuala tu gu ’n robh Màiri agus an saor a’ suiridh; agus leis a sin nach do chuir e ionghnadh ’sam bith ort am faicinn còmhla?
IAIN TAILLEAR—Cha ’n ’eil teagamh nach fhaodadh rudeiginn mar sin a bhi ann.
(Bheir Seumas Bàn agus Niall a’ Choire a’ cheart fhianuis. Suidhidh am fear-lagha.)
AN SIORRAM—Gun teagamh ’sam bith ’s i a’ cheist a th’ ann an so: An d’ thug Iain Bàn gealladh-pòsaidh do Mhàiri. Tha e glé choltach a réir a litrichean fhéin a chuala sinn air an leughadh, gu ’n d’ thug. Ach air an làimh eile: an do bhris e an gealladh sin? Tha e glé choltach gu ’n do bhris, neo cha tigeadh a’ chùis cho fada so——
FEAR-LAGHA IAIN—Cha ’n ann a chur grabadh oirbh, a shiorraim, ach tha dhìth orm, air sgàth Iain, beagan soillearachd a chur air a’ chùis. Cha ’n ’eil Iain ag àicheadh nach do gheall e Màiri a phòsadh; agus cha mhò tha e ag àich-
eadh nach do bhris e ’n gealladh sin. Ach ma bha reusan math aige air a bhriseadh, cha ’n ’eil e ceart gu ’m fuilingeadh e ana-cothrom ’sam bith air son a bheachd atharrachadh; agus is e is reusan na fianuisean so a bhi air an tarruing a dhearbhadh gu ’n robh reusan math aig Iain am pòsadh a chur m’ a sgaoil: rud a bha e glé dhuilich leis a dheanamh——
EOGHAN—Cha ’n ’eil fhios a’m.
AN SIORRAM—Tha sin uile ceart, agus ’s e sin an dòigh a dh’ fheumar sealltainn air a’ chùis. Mur an robh Màiri cho dìleas dha is a bu chòir dhi bhi, rud a tha e glé choltach nach robh, a réir fianuis Iain Thàilleir is an dithis eile, tha e nàdurra gu leòir nach smaointicheadh e air a’ ghnothach a leigeil air aghaidh na b’ fhaide; agus có e gheibheadh coire anns a’ cheart suidheachadh? Ach air an làimh eile, feumar an aire shònruichte a thoirt dha so. Ma bha gealladh aig Iain air Màiri, bha gealladh aig Màiri air Iain. Agus bha e ’n geall airsan a bhi cho dìleas dhith-se ’s a bha e dhith-se bhi dìleas dhàsan. A nis ’s e cheist: an robh e sin. A réir a litrichean fhéin a chuala sinn air fad air an leughadh, cha robh; oir tha e ’g ràdh gu ’n d’ rinn e suas ri sheann leannan, Peigi nighean Iain. A nis, dh’ innis Iain so gu saor do Mhàiri an litir mar a chuala sinn; agus tha mi am
beachd gu ’m bheil a thaobh-san de ’n chùis na ’s gloine na taobh Màiri.
EOGHAN—Dèanaibh air ur socair, a shiorraim; cha ’n ’eil am bonnach beag bruich fhathast.
FEAR-LAGHA MAIRI—Feumar a thoirt an aire, le’ r cead, a shiorraim, gur e sin a’ cheart reusan a thug do Mhàiri, Iain a thoirt gus a’ chùirt so: e bhi falbh le caileagan eile agus a ghealladh do Mhàiri a bhriseadh.
AN SIORRAM— ’S ann air a sin dìreach a tha mi tighinn. Ged is i Màiri a thog a’ chùis an aghaidh Iain nuair a thuig i gu ’n robh e air dèanamh a suas ri Peigi nighean Iain, dh’ fhaodadh Iain e-fhéin ceum an toiseach a ghabhail agus Màiri a thoirt gu cùirt air son a’ cheart dìolaidh, nuair a thuig e gu ’n robh i air dèanamh a suas ris an t-saor Ghallda; ’s tha mi leis a sin a’ dèanamh am mach gu ’n robh Iain na bu dìriche ’na ghiùlan na Màiri.
FEAR-LAGHA IAIN—Le ’r cead, a shiorraim, tha Iain ag ràdh nach d’ rinn e ach an t-iomradh so thoirt air Peigi nighean Iain air son fearg a chur air Màiri agus mar gu ’m biodh pàigheadh mu chlàr a dhèanamh oirre. Aig an àm cheudna, cha robh an rud fìor idir, agus b’ àill leis nach robh e fìor mu Mhàiri na bu mhò; oir mur a biodh, math dh’ fhaoidteadh gu ’n còrdadh iad an déigh na h-uile rud; ach tha fianuis Iain
Thàlleir agus an dithis eile gu làidir an aghaidh sin. Bha tlachd mór aige do Mhàiri agus tha a’ cheud litir a chuir e chuice an déigh dol do Ghlascho an dearbhadh sin gu mór. Bha e làn mulaid nuair a sgrìobh e i, agus thaom e a chridhe am mach innte.
EOGHAN—U! Bithidh duine mar sin, co-dhiùbh, a’ cheud seachdain an déigh dha do ’n tigh fhàgail. Cha ’n ’eil an ath té no ’n treasa té cho blàth sin.
FEAR-LAGHA MAIRI—Cha ’n ’eil mi a’ smaointinn gu ’n robh cridhe Iain idir a réir na litreach sin, ged a chaidh e gu bàrdachd innte. Ma bha a chridhe a réir a phinn, ’s neònach nach d’ thug e ’n aire ciod e lath ’n mhìos air an do sgrìobh e; oir mar a chunnaic sinn air fad, ’s e ’n deicheamh là fichead de cheud mhìos an Earraich a chuir e sìos, latha nach robh idir anns a’ cheart mhìos, ged is i bliadhna-leum fhéin a bh’ ann.
EOGHAN—Seadh, agus ’s ann a bha e bruithinn air a’ ghealaich mar gu ’m b’ i ’n aon ghealach a bhiodh an Glascho agus an so.
AN SIORRAM—Ach, co-dhiùbh, feumar dol air aghaidh. Tha ’n ùine air dol seachad. (A’ tionndadh ri fear-lagha Màiri,) Am bheil ceist ’sam bith agadsa r’ a cur air Iain?
AM FEAR-LAGHA (ag éirigh) —Tha dìreach ceist no dhà agam r’ a cur air. (A’ tionndadh ris an fhianuis.) Tha thu ag ràdh gu ’m faca tu
Màiri agus an saor Gallda ’nan suidhe taobh adaige air an iomaire mhóir?
IAIN TAILLEAR— ’S e sin beachd a th’ agam.
AM FEAR-LAGHA—Ciod è, ma tà, a’ cheart àm de ’n bhliadhna bhiodh sin?
IAIN TAILLEAR—An àm an Fhoghair, gun teagamh; neo cha bhiodh adagan ann.
AM FEAR-LAGHA—Ach ’s e tha mi ciallachadh: ciod è an t-àm de ’n Fhoghar; oir dh’ fhaodadh adagan a bhi am muigh an déigh do ’n t-saor Ghallda an dùthaich fhàgail?
IAIN TAILLEAR—An dà, bho ’n tha mi tighinn gu m’ chuimhne, b’ ann tràth an ceud mhìos an Fhoghair.
AM FEAR-LAGHA—Seadh, tha sin glé mhath; ach ciod è mar tha beachd cho math agad air an àm: ciod è ’n comharra th’ agad air?
IAIN TAILLEAR—Tha comharra math gu leòir agam air; agus ’s e sin gu ’m b’ e àm Faidhir an Dùin a bh’ ann; agus cha chreid mise duine ’sam bith aig am bi mart no each r’ a reic no r’ a cheannach nach ’eil sin ’na dheadh chomharra. Agus thachair so an là-arn-a’ -mhàireach air dhomh tighinn thar na faidhreach.
AM FEAR-LAGHA—Seadh. An innis thu so dhomh, ma tà? Ciod è an t-àm de ’n Fhoghar am bi sibh a’ tòiseachadh air buain?
IAIN TAILLEAR—Bithidh, am bitheantas, mu thoiseach dàrna mìos an Fhoghair.
AM FEAR-LAGHA—Mu thoiseach dàrna mìos an Fhoghair! Agus ciod è mar a nis a b’ urrainn duit Màiri agus an saor Gallda fhaicinn taobh adaig an toiseach ceud mhìos an Fhoghair? (Cromaidh Iain a cheann agus tachasaichidh e a chiabhagan.)
EOGHAN—Tha thu ’n sàs, ’s cha tig thu as!
AN SIORRAM—Tha sin gun teagamh a’ cur seallaidh eile, uile gu léir, air a’ chùis. (Ri fear-lagha Iain.) Am bheil ceist ’sam bith tuilleadh agad r’ a cur?
FEAR-LAGHA IAIN—Dìreach té no dhà. Am bheil Alasdair Mór a’ cleachdadh a bhi cur eòrna ’san iomaire mhóir?
IAIN TAILLEAR (le sodan) —Thà.
AM FEAR-LAGHA— ’S ciod è ’n t-àm am bi an t-eòrna ’ga bhuain?
IAIN TAILLEAR (gu fearail) —Dìreach mu thoiseach ceud mhìos an Fhoghair.
AM FEAR-LAGHA— ’S nach fhaodadh leis a sin adagan gu leòir a bhi air an iomaire mhóir mu ’n àm shònruichte so?
EOGHAN— (Ged dhannsteadh an ruidhle gu chùl, bidh car ùr an ruidhle mhogain agadsa!)
IAIN TAILLEAR—Dh’ fhaodadh.
AN SIORRAM— ’S e sin ma ’s e eòrna a bh’ ann.
EOGHAN—( ’s càch ’ga chumail sàmhach)— ’S e sin e dìreach, a shiorraim. (Ri càch.)
Cha ’n fhàn mi sàmhach. Cha ’n ann air son a bhi sàmhach a thàinig mi ’n so.
AN SIORRAM—Am bheil duine ’n làthair is urrainn ìnnseadh ciod è ’m bàrr a bha ’san iomaire mhóir, a’ bhliadhn’ ud?
FEAR-LAGHA IAIN—Tha: Niall a’ Choire.
AN CLEIREACH—Thigeadh Niall a’ Choire an làthair.
AN SIORRAM—An urrainn duitse ìnnseadh ciod è ’m bàrr a bh’ anns an iomaire mhóir a thrì bliadhna o ’n àm so?
NIALL (a bhas air a smig, ’s e sealltainn am mullach an tighe, ’s e bruithinn ris fhéin gu socrach) —Stad thusa, ma tà. A cheithir bliadhna o ’n àm so bha buntàta agamsa ’san iomaire mhóir. A nis, ’s e eòrna a bhios an déigh a’ bhuntàta; ’s a thrì bliadhna o ’n àm so ’s e eòrna bha ’san iomaire mhóir. Bha eòrna—
FEAR-LAGHA MAIRI—Ciod è ’m beachd a th’ agad gur ann a ceithir bliadhna o ’n àm so a bha buntàta agad ’san iomaire mhóir?
NIALL—Tha: gu’m b’ i an obair mu dheireadh a rinn làir bhàn Iain Thàilleir, mo chuid buntàta-sa a chairtearachd dhachaidh. Bhàsaich i air an ath gheamhradh; agus b’ ann ’san fhoghar ’na dhéigh sin a cheannach e’ n t-each odhar.
AN SIORRAM—Tha sin soilleir gu leòir.
FEAR-LAGHA MAIRI—An latha sin a bha thu fhéin agus Seumas Bàn agus Iain Tàillear
còmhla, an robh sibh cho dlùth do ’n dithis a chunnaic sibh taobh na h-adaige ’s gu ’n aithnicheadh sibh duine seach duine?
NIALL—Cha robh.
AM FEAR-LAGHA— ’S ciod è mar, a nis, a rinn sibh am mach gu ’m b’ e ’n saor Gallda bh’ ann?
NIALL—Chunnaic sinn e tighinn a nall bho ’n tigh-sgoil an coltas an t-saoir agus roinneadh dhuinn rud a bha nàdurra gu leòir—gu ’m b’ e bh’ ann.
AN SIORRAM—Ciod è mar bha e nàdurra gu leòir? An ann a chionn gu ’n cuala sibh gu ’n robh e fhéin agus Màiri suiridh?
NIALL—Cha’n ann; ach a chionn gu ’m faca sinn a’ tighinn bho ’n tigh-sgoil e, agus gu ’n robh sgeadach an t-saoir air.
AM FEAR-LAGHA—Cha ’n ’eil cinnt agaibh air ach sin.
NIALL—Cha ’n ’eil ach gu ’n cuala sinn a rithis gu ’m b’ e a bh’ ann?
AM FEAR-LAGHA—Agus có aige chuala sibh gu ’m b’ e bh’ ann?
NIALL—Aig Eachann a’ Mhuilinn. Thubhairt e gu ’n d’ innis Dùghall Ruadh nà h-Atha dha e; agus gu ’n robh Dùghall fhéin leis an t-saor aig an tigh-sgoil nuair a chaidh e null far an robh Màiri, ’s i buain air an iomaire mhóir. Cha ’n ’eil cinnt no dearbhadh agamsa air a’
chùis ach sin; agus b’ àill leam nach robh sin fhéin agam,
AM FEAR-LAGHA (ris an t-siorram) —Sin na bheil agam ri ràdh.
AN SIORRAM—Cha ’n ’eil mi faicinn gu ’m bheil reusan ’sam bith dol na ’s fhaide air aghaidh leis a’ chùis. Cha ’n ’eil e coltach gu ’m bheil ’san nì uile ach sgeul mu thuaiream, gun bhun, gun bhàrr, gun dreach, agus air fàs bho bheul gu beul mar mhuc shneachd, mar a dh’ éirich do iomadh sgeul eile coltach rithe a fhuair ùine gu leòir a dh’ imeachd bho bheul gu beul. Cha ’n ’eil teagamh air a shon sin, na ’m biodh Dùghall Bàn na h-Atha againn an so nach cuireadh e soilleireachd mhór air a’ chùis. Am bheil Dùghall an so, a Nèill?
NIALL—Cha ’n ’eil. Tha e an America bho chionn bliadhna.
DUGHALL (ag éirigh ’na sheasamh am meadhon na cùirte) —Tha Dùghall Bàn an so, agus seasaidh e air a shon fhéin.
AN CLEIREACH—Seas a nìos, a Dhùghaill. (Thig Dùghall an làthair.)
EOGHAN( ’s e a’ glaodhaich) —Eudail thu, Dhùghaill! Bu tu daonnan am pineadh a chumadh an roth air an aiseal!
AN SIORRAM—An d’ thubhairt thusa ri Eachann a’ Mhuilinn gu ’m fac thu Màiri agus an saor Gallda ’nan suidhe taobh adaig?
DUGHALL—Cha d’ thubhairt riamh. Bu duilich dhomh; a chionn cha ’n fhaca. Tha mi a’ tuigsinn gu ’m bheil foill air a cluich an so; agus ma cheadaicheas sibh dhomh labhairt, cha ’n ’eil fhios a’m nach cuir mi beagan soillearachd air a’ cheist nach ’eil oirre. Rinn aon rud beag sgàil a chur air gach sùil pàirt de na chuala mi labhairt; ach, math dh’ fhaoidteadh gu ’n rachadh agamsa le beagan fhacal an sgàil sin a thogail.
AN SIORRAM—Bithidh sinn ro thoileach éisdeachd riut, a Dhùghaill.
DUGHALL—So agaibh, ma tà, mar a bhà. Bha toil aig Eachann, bho chionn iomadh latha, cur eadar Màiri agus Iain Bàn, agus sùil gheur aige fhéin innte. ’S minig a thubhairt e rium fhéin nach stadadh e gus an toireadh e ’n t-iasg á spuir na h-iolaireach, ged a bha e gabhail air a bhi ’na charaid dìleas daibh le chéile. Air an latha shònruichte so air am bheil sibh a’ bruidhinn, bha mise agus Eachann còmhla aig an tigh-sgoil. Chunnaic sinn Iain Tàillear an t-Srath agus Seumas Bàn agus Niall a’ Choire an croit Iain Thàilleir, agus thuirt Eachann gu ’m bu ghasd an spòrs e dol a null far an robh Màiri an riochd an t-saoir dh’ fheuch ciod è theireadh Iain Tàillear ’s an dithis eile, agus sùil na dùthcha air Màiri co-dhiùbh, a chionn
gealladh pòsaidh a bhi eadar i-fhéin agus Iain Bàn. Sin agaibh mo chuid-sa dheth. Dh’ fhàg mi ’n dùthaich greis ’na dhéigh sin; ’s tha fios agaibh fhéin air a’ chòrr na ’s fhèarr na th’ agamsa.
AN SIORRAM—Tha na briathran sin a’ cur crìch urramaich air a’ chùis uile gu léir. B’ e Eachann a’ Mhuilinn a b’ ùghdar do gach ùirsgeul gun dreach, gun bhun, gun bhàrr, a b’ aobhar a’ chùis a thoirt an so. Bha e gabhail dà phàirt anns an nì.
EOGHAN—Bha toil aige fhéin a’ phàirt a b’ fhèarr a bhi aige; ach cha deach leis.
AN SIORRAM—Agus, ged nach deach leis mar thuirt mo charaid, cha robh ann, mu ’n d’ thubhairt an sean-fhacal e, ach “seach mo chluas agus buail m’ adharc.” Mur an do thachair do Dhùghall Bàn tighinn le tuiteamas ’nar measg, cha ’n ’eil fhios a’m idir ciod è ’n taobh a rachadh a’ mhéidh.
FEAR-LAGHA IAIN—Tha Iain Bàn ro thoilichte gu ’n robh Màiri dìleas dà an déigh na h-uile rud. Thàinig a’ chùis am mach calg dhìreach an aghaidh mar a bha e smaointinn a thigeadh i. Ach ged bu duilich leis sin a smaointinn, tha e ag iarraidh a ràdh gu ’m bu Eachann a’ Mhuilinn anns an robh e cur a leithid de dh’ earbsa, a bha cur nam fiosan chuige mu Mhàiri ’s mu ’n t-saor.
EOGHAN—Nach b’ e cluich a mhealladh companaich i!
FEAR-LAGHA MAIRI— —Agus tha Màiri cheart cho toilichte chluinntinn gu ’n robh Iain dìleas dhith daonnan, agus gur th’ ann a nis a tha e tuigsinn tratan Eachainn anns an robh e cur a leithid de dh’ earbsa. Tha cuimhne aice, a nis, glé mhath an latha ràinig e i taobh na h-adaige agus aparan an t-saoir air, ach cha do thuig i gus a so ciod è bu chiall do ’n turus a thug e far an robh i.
AN SIORRAM—Tha e coltach, co-dhiùbh, gu ’n robh a’ chàraid neo-chiontach le chéile anns an nì a chaidh a chur am mach orra. Chuir fianuis Dhùghaill Bhàin ar n-obair air fad an giorrad. Tha mi a’ toirt taing do gach aon a ghabh pàirt anns a’ chùis, agus gu seachd, sònruichte do ’n luchd-bhreith a shuidh cho socrach sàmhach, ciallach, agus sin aig iomadh àm a bha e coltach gu ’n tigeadh snaimean cruaidhe mu ’n coinnimh a chum am fuasgladh. Cha ’n ’eil teagamh agam nach dèanadh iad sin.
EOGHAN—Sinn a dhèanadh gu toileach! ’S iomadh snaim chruaidh a dh’ fhuasgail Fionnladh an so nuair a rachadh na lìn troimh chéile air an oitir mhóir.
AN SIORRAM—Cha ’n ’eil teagamh agam nach dèanadh iad sin gu sgiobalta agus gu toileach, mar a thuirt mo charaid—
EOGHAN—Taing dhuibh, a shiorraim.
AN SIORRAM—Ach tha chùis na ’s fhèarr mar a tà i, agus théid sinn air fad dhachaidh na ’s toilichte na bha dùil againn, air fad aon uair, a dh’ fhaodadh pàirt againn dol.
| title | An Réiteachadh Rathail |
| internal date | 1908.0 |
| display date | 1908 |
| publication date | 1908 |
| level | |
| reference template | Mac Cormaig Oiteagan o’n Iar %p |
| parent text | Oiteagan o’n Iar |