ÀM TOGAIL NAN CREACH.

Turus a bha mi ’san Eilean Mhuileach, iomadh bliadhn’ air ais a nis, bha mi aon latha sràidimeachd feadh nan cnoc ’s nan glac, ’s a’ gabhail seallaidh mu ’n cuairt orm, air a’ chuan mhór ’s air an tìr uile. Bha a’ ghrian bhlàth cur neart anns gach lus ’s gach flùran a bha ’nam mìltean a’ cur maise air cleòca sròlach, gorm an t-samhraidh, leis an robh an tìr uile air a deagh chòmhdach bho mhullach beinne gu srath. Sheas mi air mullach cnuic àird an sin, bho ’n robh sealladh cho ait ’s air an do dhearc sùil duine riamh. Bha ’n cuan an iar mar mhias mhór airgid sgaoilte mu ’m choinnimh cho fad ’s a ruigeadh mo shealladh; speur gun smal a’ cur cearcall gorm mu ’n cuairt air, ’s e cho sàmhach ri leanabh ’na chadal. Bha Stafa, ’s am Baca, ’s Lunga, ’s Tir-iodh, ’s Colla, mar chlachan luachmhor ann am bràiste airgid; agus far an robh an speur ’s an cuan a’ coinneachadh, mar gu ’m biodh iad a’ pògadh a chéile. Air an dàrna làimh, bha ’n Sgeir Mhór ’s an Dubh-tutach, le ’n tighean-soluis, nach robh a’ sealltuinn, anns an astar, na bu mhotha na coinnleirean. Air an làimh eile, bha Diùra le

’bheanntan corrach ’gan sìneadh fhéin suas gu ruig an speur; Colosa ìosal an fheòir; ’s air a chùl an Roinn-Ileach sìnte mach ’sa chuan mar amhach geòidh air iteig. Gu h-ìosal fotham air an t-sliabh, bha meanbh chrodh, ’s treud diubh ag ionaltradh air an fhraoch, agus seann duine, le bhata cromagach ’gam buachailleachd. Theirinn mi ’n leathad air son uair a chur seachad an cuideachd a chéile. Shuidh mi làimh ris, ’s ghabh mi a sgeul.

“An cìobair sibh?” arsa mise.

“An dà,” ars esan, “ ’s cìobair an dràsd mi co-dhiùbh; ach chuir mi seachad na deich bliadhna fichead a b’ fhèarr de mo shaoghal air fairge. Cha ’n ’eil cèarn de ’n t-saoghal nach do shiubhail mi; ’s tha mi nis a’ cur nan làithean mu dheireadh de mo bheatha seachad far an do chuir mi seachad na ceud làithean.”

Chunnaic mi gu ’n do thachair companach fiosrach, eòlach, bruidhneach orm; agus bho ’n bha sinn ’nar suidhe, mar tha ’n sgeulaiche ag ràdh “ri cùl gaoithe ’s ri aodann gréine,” rinn mi suas m’ inntinn greis thaitneach bhi agam còmhla ris.

“An dà, ma tà,” arsa mise ris, “nach iomadh sealladh neònach a chunna’ sibh; agus cunnart mór a ruith sibh ’nur latha?”

“ ’S iomadh,” ars esan; “ach an creid sibh so, gur h-ann a’m dhùthaich fhéin, agus mu ’n

d’ fhàg mi riamh i, a ruith mi ’n cunnart bu mhotha ruith mi riamh. Ma tha ùin’ agaibh, ìnnsidh mi naidheachd iongantach dhuibh.”

“Bidh mi ro-thoileach,” arsa mise; “ ’s fhiach naidheachd mhaith éisdeachd agus fuireach rithe.”

Thuig mi air gnùis an duine gu ’n robh rudeiginn taitneach aige r’ a ìnnseadh, agus an tiotan bha e ’na ghleus. Chuir e cutag dhubh phìoba ’na bheul; thug a’ chuach-theine sgread air an spor, ’s nuair tharruing e ceò as a’ chutaig, dh’ aithris e sgeul cho neònach ’s a chuala mi riamh idir; agus so agaibh e facal air an fhacal:—

“Nuair bha mis’ a’m ghill’ òg,” ars esan, “bha e ’na chleachdadh againn daonnan dol tràth ’san Earrach a shealg a’ choilich-dhuibh do ’n choille. Aig an àm shònruichte so de ’n bhliadhna, tha sibh a’ tuigsinn, tha e ’na ghnè anns a’ choileach-dhubh cruinneachadh ’nam ficheadan, aig bad sònruichte aig oir na coille gu cath an àm suiridhe na circe; agus an coileach a choisinneas an cath, gheibh e seilbh air a’ chirc. ’S e sin fàgail nadurra ’n eòin. ’S an uair tha iad a’ cruinneachadh mar so ’nan aon tòrr, tha cothrom sònruichte aig an t-sealgair orra. Air latha sònruichte, ma tà, rinn mi-fhìn agus companach domh suas r’ a chéile dol a Dhùn-dubh a shealg a’ choilich mar b’ àbhaist. A nis, tha ’n Dùn astar mór as a so; agus bha

againn ri falbh oidhche roimh ’n àm, agus cur suas ann an àirigh gu maduinn. Thàinig an latha, agus deagh latha, cuideachd, an déigh greis de shìde ghairbh. Bha làithean roimhe sud mar gu ’m biodh an t-earrach òg, mear, neartmhor an déigh buaidh fhaotainn an gleachd gharbh air a’ gheamhradh fhann. Bha neòil mhóra, throma, dhubha, a’ snàmh gu socrach anns na speuran; agus iad, mar gu ’m b’eadh, sgìth, claoidhte leis an strìth. Bha ghrian mhùgach air siaradh gu maith nuair a dh’ fhàg mise an tigh, agus a casan-carbaid a’ spùtadh a soluis air gach cnoc, ’s mi air an rathad troimh ’n mhonadh gharbh. Bha mi cumail sùl gheur air gach taobh dhiom, is romham is a’m dhéigh air son Mhurchaidh; ach alt dheth cha robh r’ a fhaicinn. Bha mi ’n dòchas maith dh’ fhaoidteadh gu ’m biodh e romham ’san àirigh; oir, creidibh, gu ’n robh seòrsa de dh’ fhiamh orm mi bhi ’m aonar an gleann dubh, dorcha, fàsail, uaigneach, fad oidhch’ earraich.

“Coma leibh na co-dhiùbh, ràinig mi ’n gleann an tuiteam na h-oidhche. Cha robh duine romham. B’ e sud an àrach fhuar, gun aoidh; ach thog mi teine, ’s an uair a bhoillsg e mach, thog mo mhisneach mar an ceudna. Chuir mi seachad pàirt de ’n oidhche ri iasgaireachd, tarruing am mach luaidhe, ’s a’ gearradh chuifeinean; ach Murachadh cha d’ thàinig.

Shuidh mi taobh an teine; phaisg mi mo làmhan, ’s leig mi mo smig air m’ uchd, chum greis de shocair a ghabhail; agus, co-dhiùbh ’s e tuiteam an dùsal cadail a rinn mi, no ciod è, thachair rud cho neònach ’s a chuala duine riamh. Agus a chionn ’s gu ’m b’ e bu reusan ’s gu ’n d’ thàinig mi troimh ’n chunnart as an d’ thàinig mi ’n oidhche ud, ìnnsidh mi mar a bha.

“Bha leam, ma tà, gu ’n cuala mi casad, ’s ciod è ach gu ’n do shaoil mi gu ’m b’ e Murachadh a bh’ ann; ach có choisich a steach ach seann duine mór, liath. Chuir e ionghnadh mór orm a leithid de sheann duine a bhi ’na leithid de dh’ àit’ iomalach aig a leithid de dh’ àm de ’n oidhche. Ach co-dhiùbh, thug mi cuireadh a steach dha. Thàinig e air aghaidh ’s shuidh e mu ’m choinnimh gun aon diog a ràdh, ach a’ suathadh a bhas ’s a’ sealltuinn orm ’san dà shùil.

“ ‘Tha i fuar,’ arsa mise.

“ ‘Tha i car fuar,’ ars esan.

“ ‘Cha ’n ’eil a so ach àite gu maith iomalach. Tha fios gur e an rathad a chall a rinn sibh,’ arsa mise.

“ ‘O! cha ’n è,’ ars esan. ‘Thàinig mi far an robh thu fhéin, dìreach; oir bha turus beag agam riut.’

“Chuir sud ionghnadh na bu mhò air fad

orm: duine nach faca mi riamh roimhe; agus ciod è fios a bh’ aige gu ’n robh mi ’n Dùn-dubh an oidhch’ ud?

“ ‘Cha ’n ’eil dùil agam gu ’m faca mi riamh sibh,’ arsa mise. ‘Có sibh, mur a mìobhail a’ cheisd i?’

“ ‘Cha ’n eadh,’ ars esan. ‘An cual thu riamh iomradh air Seumas Bàn a bha ’n Tìr-eargain?’

“ ‘Iomadh uair sin,’ arsa mise. ‘Pìobair cho maith ’s a bha ’m Muile ’na latha. ’S an sibhse Seumas Bàn, pìobaire mór Thìr-eargain?’

“ ‘Cha mhi,’ ars esan; ‘ach ’s mi mhac. ’S e pìobaire bha ’m athair-sa, mar tha thu ’g ràdh; agus ’s e sin a thug far am bheil thusa nochd mi.’

“ ‘B’ e sud ionghnadh bu mhò air fad. Chuimhnich mi gu ’n deach Seumas Bàn ’s a theaghlach do dh’ America fad mu ’n do rugadh mise, ’s ciod è air an t-saoghal an turus a b’ urrainn a bhi aig an duine neònach so riumsa? Cuin a thill e á America? no ciod è coimh-cheangal a bh’ aig pìobaireachd athar riumsa? Ach leig mi leis gabhail air aghaidh.

“ ‘Bha port pìobaireachd aige cho loinneil ’s a chaidh a chluich riamh air pìob; ’s cha ’n ’eil duine beò an diugh aig am bheil e. ’S e fear de Chloinn-ic-Artair Ulubha ’rinn e; ’s bha toil agam gu ’n sgrìobhadh tus’ e.’

“ ‘Bidh mi glé thoileach,’ arsa mise; ‘canntairichibh e.’

“ ‘Cha leig mi leas,’ ars esan; ‘tha feadan agam an so;’ ’s leis na facail a ràdh tharruing e nuas feadan caol, dubh gu maith sean, a muinichill a chòta. ‘Nis,’ ars esan, ‘cluichidh mi ’n toiseach ’na phìosan e gus an tuig thu mar tha e dol.’

“Thòisich e agus meur bu ghloine air feadan cha chuala mise riamh.

“ ‘Sud agad an t-ùrlar,’ ars esan; agus an ceann greis: ‘Sud agad an siubhal;’ ’s a rithis, ‘an siubhal sleamhainn;’ ‘an taor-lùth;’ ’s mar sin air aghaidh, a h-uile pìos de ’n phort gu ruig an crunn-lùth breabach.

“ ‘Cluichidh mi nis e bho thoiseach gu dheireadh gun stad,’ ars esan.

“Rinn e sud, agus chuala mise ceòl an uair sin nach cuala mi riamh roimhe, no as a dhéigh, a leithid. Bha leam gu ’n robh mi faicinn na dùthcha fo sgeadachadh gorm an t-samhraidh, ’s a’ cluinntinn nan eun a’ ceilearadh ’sna speuran. Bha ’n crodh a’ langanaich ’s na laoigh a’ geumnaich. Bha ’n uair eile, armailt a’ tighinn an coinnimh armailt. Sgread aig claidheamh air claidheamh, agus teine geal a’ tighinn á stailinn ghuirm. Bha rithis na beanntan fo chleòca dubh na stoirm agus tein-adhair ’s tairneineach a’ reubadh nan neul. Ach sguir an ceòl. Chuir

an seann duine làmh air gach glùn ’s tharruing e anail.

“ ‘Sin agad, a nis, am port,’ ars esan; ‘agus cha ’n ’eil duine beò ’n diugh a chluicheas e.’

“Nuair thug sinn mionaid no dhà ’bruidhinn, leum e gu grad air an ùrlar.

“ ‘Tha ’n t-àm agamsa nis falbh,’ ars esan; ‘oidhche mhaith leat.’ ’S am mach ghabh e ’na fhìor chabhaig.

“Ghlaodh mi ’na dhéigh: ‘Ciod è an t-ainm th’ air a’ phort, a dhuine?’

“ ‘Fuaim nan tonn,’ ars esan, ’s e fàgail mo sheallaidh ’san dorchadas.

“An còrr cha ’n fhaca ’s cha chuala mi. Bha mi mar gu ’n togadh sgleò bhàrr mo shùl. Sheall mi mu ’n cuairt a’ bhothain; ach cha robh agam ach mi fhéin. Bha ’n teine air tuiteam ’s gu dol as; ach cha d’ fhairich mi ’n ùine dol seachad. Sheas mi ’san dorus, ach cha robh creutair r’ a fhaicinn no r’ a chluinntinn, ach a’ ghaoth ag osnaich ’s a’ siubhal gu fann bho chraoibh gu craoibh ’s a’ crathadh nan geugan loma. Bha torman trom na h-aibhne gu h-ìosal ’sa ghleann, ’s i siubhal gu lùbach am measg nan clach gu cladach. An còrr cha robh r’ a chluinntinn. Bha an grioglachan air dol an iar, ’s an crann-arair gu car a chur, ag innseadh gu ’n robh e na b’ fhaide ’san oidhche na shaoil mise. Cha d’ thàinig Murchadh; ’s chuir mi romham

nach fhanainn na b’ fhaide ’sa bhothan; ’s air falbh gu ’n ghabh mi.

“Thug mi orm gu àiridh eile a bha mu mhìle bhuam, an earalas nach do thuig sinn a chéile, agus gur h-ann oirre so thug esan aghaidh. ’S a nis, ’s ann air a so a thogadh mo sgeul.

“Chunnaic mi gu ’n robh solus dreòsach ’sa bhothan, agus thog mo chridhe. Chaidh mi steach; ach cha robh duine romham. Sheas mi greis ’san dorus, agus dh’ éisd mi; oir bha fios agam nach b’ urrainn Murchadh a bhi fad as. Chuala mi monmhur bruidhne tighinn a nìos am bruthach, is thuirt mi rium fhéin gu ’n robh tuilleadh ’s e fhéin le Murchadh; agus creidibh gu ’n robh mi toilichte, an déigh mar a dh’ innis mi cheana. Rinn mi gu dol am falach fo thòrr fraoich a bha ’n oisinn a’ bhothain, a chum eagal a chur air na fir an uair a shuidheadh iad greis mu ’n chagailt. Ach, fheara ’s a ghràidh! An uair a thog mise am fraoch, có bha ’na laighe fodha, ’s a cheithir chaoil ceangailte, ach Murchadh!

“ ‘Ciod è air an talamh tha so?’ arsa mise, bodhar, balbh le ionghnadh.

“ ‘Iain bhàin, eudail,’ arsa Murchadh bochd; ‘an d’ thàinig thu mu dheireadh? Sàbhail mo bheatha.”

“Thuig mi chùis ’sa mhionaid. Thug mi mach a’ chorc mhór, ach ma ’s d’ fhuair mi

Murchadh a leigeil fa sgaoil, bha na robairean gu bhi stigh.

“ ‘Tilg thu fhéin thairis orm cho luath ’s a rinn thu riamh,’ arsa Murchadh; agus am prioba na sùla bha mi fo ’n fhraoch. Thàinig triùir fhear móra stigh.

“ ‘Nis,’ arsa fear dhiubh, ‘bidh an sgeir bhuidhe air lìonadh an tiota, ’s feumaidh sinn a bhi sgiobalt, ’s an treud fhaotainn air bòrd mu ’n gann a bhitheas a’ ghealach os cionn Bhuirg.’

“ ‘Agus a bhi thar na Linne leathainn ma ’s ionndrainn na Muilich an cuid treud,’ arsa fear eile.

“ ‘Agus gach poit an Cille-Chatain a’ plubail a’ bruicheadh maragan muilt mhóra Rois ma ’s ionndrainn nighean bodaich chòir air choireiginn a leannan, ha! ha! ha!’

“ ‘Bidh luirgean muilt air gach dùnan an Collasaidh mu choinnimh a h-uile h-òrdaig Chollasaich a chaidh fhàgail air tràigh Phort-Bheathain. Ha-ha-a- a—’ ars an treas fear.

“ ‘ ’S mac Iain Ghìorr á Muile,
Ghoid e mo chuid chaorach uile;
Ghoid e do phiuthar ’s do mhàthair,
’S mus fàg e, gu’n goid e tuilleadh.’

‘Ach tha car eile an adharc an daimh an nochd,’ ars a’ cheud fhear. ‘Ach tha an ùine dol seachad, fheara, agus—

‘Trom, trom, os do chionn, a chailleach,
Ciod è éirig an fhir a tha ’na laighe?’

“ ‘Tha nach till e dhachaidh a dh’ ìnnseadh an ath sgeòil.’

“ ’S bha iad mar sin gu sunndach a’ toirt am mach binn beatha Mhurchaidh; agus sinne le chéile cho sàmhach ris an luch fo spòg a’ chait. Bha fallus-fuar an eagail a’ brùchdadh tromhainn, ’s cha robh ionghnadh ann. Ach bha a’ chorc mhór fosgailte ’nam làimh, deas, an uair a thogadh iad am fraoch; ach mar a bha ’m fortan an dàn duinn le chéile, chaidh iad uile mach; agus, ann am prioba na sùla, bha mi air mo bhonn. Leig mi Murchadh fa sgaoil; agus am mach gu ’n ghabh sinn ’nar dearg leum. Bha fios againn gu ’m biodh am bàta aig Tràigh-gheal; agus chuir sinn romhainn an gad a ghoid a chum ’s nach b’ urrainn daibh an t-iasg a thoirt leotha.

“Ràinig sinn an cladach, ’s mar a thubhairt b’ fhìor. Bha ’m bàta mór air acair pìos am mach bho ’n chreig, ’s a’ gheòla an cois na tuinne. Leum sinn innte, ’s an uair a ràinig sinn an té mhór, chuir fear a nuas a cheann as an toll-thoisich.

“ ‘An d’ thàinig sibh?’ ars esan.

“B’ e ’m freagradh a fhuair e: dòrnag an ràimh ’san uchd, ’s thuit e a’ crathadh a chas air clàr-uachdair a’ bhàta.

“ ‘Ciod è ’m mi-fhortan mór a tha so, no ciod è idir a tha ’nur beachd?’ ars a chompanach.

“Ach fhuair esan cuideachd a’ cheart chòmhdhail agus a’ cheart leabaidh. Cha robh an còrr air bòrd, agus mhaoidh sinn an cinn ’s an amhaichean air na fir mur a biodh iad sàmhach. An àm cur rithe a h-aodaich chuala sinn càch ’nan sradaichean anns a’ chladach; agus anns a’ mhionaid cha robh fear nach robh a’ toirt seachad dusan òrdugh, muin air mhuin, d’ an companaich ’sa bhàta, ’s iad gun fhios gu ’n deachaidh ‘car eile an adhairc an daimh.’

“ ‘Leigibh a nall a’ gheòla, a ghalaidean. Feumaidh sinn bhi as ’sa mhionaid, no bidh na Rosaich air ar muin gun dàil. Na togaibh an acair an dràsda gus am faigh sinn air bòrd. An cluinn sibh? A chlann an uilc, ciod è tha ’nur beachd? A dhà chealgair! Am bheil sibh an dùil ar brath? Cha toir fear agaibh sgrìach ri mhaireann, ach sinne dh’ fhaotainn air bòrd.’

“ ‘Maduinn mhaith leibh, fheara; ’s gu ’m bu slàn a théid maragan muilt mhóra Rois dhuibh—na gheibh sibh dhiubh—’ arsa Murchadh. Leig sud an cat as a’ phoca, ’s mar gu ’n tuigeadh iad a’ chùis, bha iad ’sa mhionaid cho sàmhach ris na mairbh ’san uaigh. Cha chuala sinn diog tuilleadh, ’s sheòl sinn gu ciùin, bòidheach sìos taobh a’ chladaich air an t-slighe gu Caol Ithe. Ach an uair a bha sinn mu

choinnimh beul fadhail eilean Earaite thall an sud, chuala sinn iomram, ’s ciod è bha gu bhi againn ach sgoth mhór, dhubh. Am mach a thug sinn anns a’ gheòla, ’s am mach a thug iadsan as ar déigh. Bha iad ’gar toirt a steach a lìon beag is beag. Rinn sinn dìreach air an fhadhail, am beachd, an uair a ruigeamaid an tanalachd gu ’m faigheamaid as orra. Fad chóig mionaidean bha “beir, cha bheir” aca oirnn. Bha sinn a’ guidhe gu ’m buaileadh iad an grunnd; ach bha barrachd uisge ann na shaoil sinn. Fhuair iad mu dheireadh suas ruinn. Leum am fear a bh’ air an ràmh thoisich a bhreith air dheireadh air a’ gheòla, ’s shaoil sinn gu ’n robh sinn réidh; ach dh’ iomair sinn oirnn gu sgairteil, ’s mu ’n d’ rinn e gréim thug druim na sgotha duibhe sgread air a’ ghainmhich, agus bu bhinn leam am fuaim. Fhuair sinn as gu maith caol.

“Sin agaibh, a nis, an cunnart bu mhotha anns an deachaidh mise riamh, a h-uile taobh a thug mi; agus ’s iomadh taobh sin.

“Ach mu dheighinn an t-seann duine a thug còmhdhail ’sa bhothan, cha ’n urrainn domh bhreithneachadh có no dé bh’ ann. Theireadh cuid gu ’m bu tannasg a bh’ ann; cuid gu ’m bu shìthiche e; agus cuid eile gu ’m b’ fheudar gu ’n do thuit mi ’m chadal, ’s gu ’n do bhruadair mi an ni. Ach coma co dhiùbh cha do dhì-

chuimhnich mi riamh am port. So agaibh mar a tha e dol” —agus channtairich mo charaid a h-uile car dheth, ’s e cluich a mheuran air a’ bhata.

Dh’ fhàg sinn an sin là maith aig a chéile, agus ghabh gach fear againn a rathad fhéin. Ach an uair a bha mi ’g imeachd troimh ’n raon leam fhéin cha b’ urrainn domh gun bhi smaointeachadh air sgeul an t-seann duine, agus gu seachd sònraichte air a’ phìobaireachd a thug cho fada air chall.