OIGHRE ’N DÙIN-BHÀIN.

BHA oighreachd an Dùin-bhàin, oighreachd a’ Chnoic, agus oighreachd na Coille-móire, a’ coinneachadh sròn ri sròin aig Eas-a’ -choire. B’ e Eas-a’ -choire féin an t-aon eas bu bhrèagha ’san dùthaich—agus ’s iomadh eas a th’ innte. Chluinnteadh a thuraraich an trì oighreachdan. Nuair a bhiodh tuil an abhainn a’ ghlinne, agus stoirm de ghaoth ’n ear air aodann Chruachain mhóir, bhiodh sìoban an eas ’na mhill mhóra, gheala, ag uisgeachadh fearann thrì uachdaran. Bha tigh mór gach oighreachd an sealladh a chéile, ’gan altrum, gach fear dhiubh, an uchd na beinne; agus an cuid shimilearan mar an ceudna ag éirigh suas am measg chraobhan brèagha de ’n do chrath gaoth gharbh an fhoghair duilleagan bòidheach iomadh samhraidh, agus de ’n do leagh grian bhlàth an earraich sneachd geal iomadh geamhraidh.

Bha aig Fear na Coille-móire an aon nighean a bu bhrèagha ’s a bu shnasmhoire ’san dùthaich o cheann gu ceann. Cha bhiodh banais, no faidhir, no cruinneachadh eile ’sam biodh Iseabal

Le cead A’ Chomuinn Ghaidhealaich.

òg, nach toireadh i ’n t-urram as; agus sin le làn aonta gach mnatha ’san sgìreachd aig an robh nigheanan crìochnaichte iad féin: agus bu mhath an t-urram sin. Cha robh ionghnadh, ma tà, ged a bha sùil gach uasail òig air Iseabail.

B’ iomadh gille òg smearail, le cuid is cuideachd, spréidh is ionmhas, a bha ’n geall oirre. ’Nam measg so, mar a h-aon ’s mar a dhà—mar a their iad—bha oighre a’ Chnoic. Bha sùil làidir aig a h-athair an oighre a’ Chnoic a dh’ Iseabail, a chionn gu ’m b’ e a bu bheartaiche; ach bha sùil mhaoth, bhlàth, o chridhe làn gaoil, aig Iseabail òig an oighre ’n Dùin, a chionn gu ’m b’ e a bu tlachdmhoire. Bu tearc iad a ghiùlaineadh iad féin ’san deise Ghaidhealaich cho uaibhreach, calma, fearail, ri Murchadh òg an Dùin. Cha do shuidh riamh an dìollaid a b’ fhèarr a mharcaicheadh; cha do sheas an ruithle a b’ fhèarr a dhannsadh; agus cha do chuir gunna r’ a shùil a bu chinntiche a leagadh damh cabrach nan stùc na e. Bha e ’sna h-uile dòigh a dh’ iarrteadh e, deas, dìreach, ealanta, buadhmhor; agus, mar a thubhairt mi, bha shùil-san innte-sa.

Cha ’n ’eil teagamh nach pòsadh iad, cuideachd, ri ùine mur a bhiodh aon rud sònraichte—agus, ’s ann air sin a dh’ ìnnseadh an sgeul—a thachair ’s a bu reuson do Mhurchadh a chùlaibh a thoirt air an dùthaich fad mòran bhliadhnachan.

Thachair rud no dhà ’san ùine sin; agus b’ ann diubh pòsadh Iseabail ri Sasunnach òg, beartach.

Air an oidhche air an do thachair an drideart a thug air Murchadh an dùthaich fhàgail, bha deireadh-bhuana air a ghleidheadh anns a’ Choille-mhóir. Bha cuideachd mhór, àluinn an làthair, mar bu ghnàth do gach cruinneachadh de ’n t-seòrsa ’sa Ghaidhealtachd o shean: gillean fiughanta, fearail, foghainteach; ceatharnaich chalma, cholgarra, ghasda; agus mu ’n coinneamh maighdeannan nach robh mìr a’ tair orra.

Mar a h-aon ’s mar a dhà de na bha ’n làthair, bha oighre an Dùin is oighre a’ Chnoic: dithis a bha ’n eud r’ a chéile air son Iseabail. Bha ’n oidhche ’ga caitheamh gu sunndach, aighearach; fuaim fharumach aig casan sgiobalta air ùrlar lìobhanta; mac-talla nan creag ag aithris gu caithreamach an aodann gach stalla fuaim nan òran is ceòl na pìoba. Bha oighre an Dùin is oighre a’ Chnoic a’ strìth cò bu trice bhiodh an cuideachd Iseabail. Na ’m biodh i an ruithle leis an dara fear an tràth-s’ , bhiodh i leis an fhear eile a rithis.

Bha ’n t-slige dol mu ’n cuairt gu tric fad na h-oidhche; agus mar bu mhotha bha ’n deoch làidir a’ gabhail ris na gillean, ’s ann bu trice bha i a’ dol mu ’n cuairt. Dh’ éirich Murchadh òg an Dùin am meadhon na cuideachd, ’s an

t-slige làn ’na làimh, agus ars esan, “Air slàinte sìol ’Ill-eathain anns gach àite ’m bheil iad: fìr mhór an Leithir, gillean dubha Bhròlais, agus garbh-bhrotaich an Rois.” Thaom e ’n t-slige thairis, agus ars esan a rithis, “Cluichidh a nis Seumas bàn pìobaire ‘Spaidsearachd Chloinn ’Ill-eathain. ’”

Chuir Seumas a suas a phìob; ach mu ’n d’ rinn e ach séid no dhà a chur ’sa mhàla, chuir oighre a’ Chnoic cagar ’na chluais agus bonn òir ’na làimh. Lìonadh a’ mhàla; thug am feadan ’s na duis sgreuch asda còmhla. Bhuail Seumas bàn a lùdag gu loinneil an àm a’ phìob a ghleusadh; thòisich e air spaidsearachd gu h-innich is dh’ éisd a’ chuideachd ri “Cruinneachadh Ghlinne-garadh.” Shruth an ceòl mór am mach gu h-àluinn as an fheadan ’s as na duis. Ghiùlain an osag an fhuaim, is thilg na cnuic gu chéile i.

Dh’ éisd Murchadh greis; ach cha do thòisich Seumas bàn air an t-siubhal nuair a stad an ceòl. Leum Murchadh is thug e ’n gothaire á beul a’ phìobaire, is mu ’n gann a bhàsaich fuaim a’ chiùil ’sa chnoc a b’ fhaide air falbh, bha ùpraid air ùrlar an t-sabhuil. “An ann a’ toirt tamailt dòmhsa a tha thu?” ars esan ris a’ phìobaire; agus, leis na facail, tharruing e a làmh. Thuit Seumas bàn ’na ghlag air an ùrlar. Bha ùb-àb feadh an tighe, is thug an

ceòl-gàire ’s an fhearas-chuideachd àite do ghlaodhaich is do bhualadh bhas.

A dh’ aindeoin na chaidh de sgil a chur an céill cha robh coltas tillidh air Seumas. Shìolaidh fearg Mhurchaidh a sìos. Chunnaic e ’n cunnart ’san robh e; agus gun dàil smaointich e air an dùthaich a thoirt fo cheann. Dh’fhalbh e—aon mhac athar ’s a mhàthar— ’s mu ’n do dhèarrs grian bhuidhe na maidne foghair air cnocan glasa an Dùin, bha Murchadh astar math gu Galldachd.

Ràinig e Grianaig; ach cha robh e fad an sin nuair a fhuair e fios o mhac brathair-athar da gu ’n robh Seumas bàn marbh, ’s gu ’m b’ fhèarr dha teicheadh as an dùthaich. Ràinig an naigheachd so a chridhe gu mór: gu ’n robh e ’na mhurtair, gu ’m feumadh e teicheadh, ’s nach faiceadh e a chuideachd gu bràth! Ach rinn e suas inntinn. An latha no dhà chaidh e air bòrd luinge ’na sheòladair.

Bha ’n long a’ dol air thurus gu Astraillia, is bha Murchadh am beachd a fàgail thall agus a rathad a dhèanamh mar a b’ fhèarr a dh’ fhaodadh e gu Balarat, a dhèanamh fhortain aig an òr. Ach cha b’ e fortan ach mi-fhortan a’ cheud rud a thachair do Mhurchadh bochd. Chaidh an long a chall air taobh an iar na h-Aifric; agus b’ e Murchadh fhéin an t-aon fhear de na bh’ air bòrd a chaidh a shàbhaladh.

Shnàmh e gu sgairteil am measg nan tonnan móra; ach nuair a ràinig e cois na tuinne, na b’ fhaide cha b’ urrainn da dol. Bha e air tràigh chòmhnaird, ghil; ach bha e cho claoidhte leis a’ ghàbhadh mhór as an d’ thàinig e, ’s nach d’ rinn e ach imeachd astar beag air a mhàgan, ’s e féin a shìneadh anns an fheamainn.

B’ e beul an latha bh’ ann; bha ’n iarmailt air a còmhdach le brataich thruim de neòil dhubha, a bha spùtadh am mach gaithean dèarrsach de theine, ’s anns an robh na torruin a’ nuallanaich gu h-oillteil. Bha ’n stoirm a’ bùirich, ’s an fhairge a’ beucaich mar bheathach fiadhaich, ’s na tonnan gàireach, geala ’gan cosg fhéin ris an tràigh. Thàinig cadal trom air Murchadh, ach, thar leis, mar gu ’m b’ ann am bruadar, gu ’n cual e guth mu ’n do thuit suain air, a bha ’g ràdh gu muladach:—

“Faicibh oighre ’n Dùin ’sa chladach,
Faicibh oighre ’n Dùin;
Faicibh oighre ’n Dùin ’na chadal,
’S an cuan a’ seinn da ciùil.

“Ach tillidh oighre ’n Dùin rinn fhathast,
Tillidh oighre ’n Dùin;
Nuair thilleas Murchadh òg gu dhachaidh,
Bidh sunnd is sùrd ’san Dùin.”

Cha robh cuimhne aig Murchadh air a’ chòrr. A’ cheud fhosgladh a rinn e air a shùilean

fhuair e e-féin ’na shìneadh air leab-ùrlair am bothaig bhig, dhuibh, agus ceithir mnathan dubha mu ’n cuairt air a’ freasdal gu coibhneil da.

An latha no dhà bha e cho math ’s a bha e riamh, ach ceudan mìle o reachd ’s o rian ’s o chalachadh, ’s am measg dhaoine dubha, borba, ach anns an robh nàdur glé choibhneil.

Thug e ceithir bliadhna ’nam measg mar so gu toilichte, tighinn beò air measan ’s air sithinn mar a bha iad féin. Rinn se e-féin cho mór ri cleachduinnean na dùthcha nan treubhan borba so, gus an robh e ach gann ionann ’s mar iad féin anns gach dòigh, ach gu ’n robh e geal; agus cha mhór nach do dhi-chuimhnich e sin féin. Cha toireadh a h-aon diubh bàrr air air muir no air monadh, agus thug e oileanachadh mór daibh ann a bhi togail thighean agus an oibreachadh a’ ghruinnd as an robh iad a’ toirt cuid mhóir d’ an lòn.

Cha robh dùil aige ach gu ’m bàsaicheadh e ’san dùthaich fhiadhaich so, gus aon latha an d’ thàinig soitheach mór dlùth do ’n chladach le ceò. Chaidh Murchadh air bòrd na luinge so le currach. Bu shoitheach Albanach i a bha dol gu ruig Astraillia. Rinn e féin ’s an sgioba gàirdeachas mór r’ a chéile. Ghabh e a thurus leis an luing, ’s le deòir ’na shùilean, dh’ fhàg e beannachd aig a chàirdean, na daoine dubha.

Ràinig an long a ceann-uidhe gu sàbhailte.

B’ e sin Melbourne; ’s cha bu luaithe fhuair Murchadh a chas air tìr na thug e aghaidh air Balarat. Choisich e a h-uile ceum de ’n rathad maille ri iomadh h-aon eile a bha air a’ cheart turus. Ràinig iad, mu dheireadh, baile mór an òir; agus cha b’ fhada gus an deach muinntireas a chur orra aig obair a thug fortan do phàirt agus mi-fhortan do phàirt eile. Ach bha Murchadh òg de ’n cheud phàirt.

Cha robh e mòran ùine ’san dùthaich nuair fhuair e toll òir da féin; agus thòisich am beartas air sruthadh chuige. An déigh a bhi fichead bliadhna am Balarat, smaointich e, o ’n a bha maoin gu leòir aige ’s gun duine ann aig am fàgadh se e, gu ’n rachadh e a chosg a chòrr d’ a bhliadhnachan air ais ’s air aghaidh feadh na dùthcha is nam bailtean móra. Cha chual e sgeul riamh o ’n t-seann dùthaich; is b’ àill leis nach cluinneadh, air eagal ’s nach b’ e sgeul ro thaitneach a bhiodh innte.

Co-dhiùbh, dh’ fhàg e beannachd aig na tuill òir, agus dh’ fhalbh e an cuideachd fear de na carbadan a bha giùlan an òir gus na tighean taisg anns na bailtean móra. Fhuair iad air an aghaidh gu math gus an robh iad a’ dol troimh choille mhóir, far an robh an rathad gu math garbh, tolgach. An aon bhad b’ fheudar do ’n charbad seasamh gus an cuirteadh as an rathad craobh mhór a bha tarsuinn air a cheum.

Anns a’ mhionaid chaidh ionnsuidh a thoirt air a’ chuideachd le luchd-reubainn. Thòisich losgadh air gach taobh; ach fhuair luchd dìon a’ charbaid a’ chuid bu mhiosa dheth, agus theich iad. Sheas Murchadh gus am fear mu dheireadh, ’s e losgadh o chùl craoibhe. Ach, mu dheireadh, b’ fheudar da a chasan a thoirt leis. An àm ruith le bheatha thuit e, agus, anns an dol sìos a bh’ aige, thug peilear srann a’ dol troimh fhalt. Dh’ fhan e mar a bh’ aige, agus shàbhail sin a bheatha dha; oir shaoil na robairean gu ’n robh e marbh, ’s cha d’ thug iad an còrr sùl air. Spùinn iad an carbad is dh’ fhalbh iad an cabhaig.

Nuair a thog Murchadh a cheann, cha robh ri fhaicinn ach capull bàn a dh’ fhàg na robairean ’nan déigh leis a’ chabhaig. Bha i ag ionaltradh mu ’n cuairt; ach smaointich Murchadh o ’n a bu chapull searraich i, gu ’n toireadh i a h-aghaidh air an tigh gun dàil. B’ ann mar sin a bha; agus lean e i air a shocair. Am beul an latha ràinig i coltas tighe tuathanaich; agus b’ e sin tigh nan robairean.

Nuair a thàinig an latha air aghaidh gu math, chaidh e a stigh. Dh’ innis e mar a dh’ éirich dha an oidhche roimhe sud; is cha do ghabh e air gu ’n robh amharus ’sam bith aige orra-san; is cha mhò thuig iadsan gu ’n do bhrath an capull bàn iad. Rinn na robairean coibhneas

mór ris, agus bu bheag an dùil gu ’n do choinnich iad roimhe. Dh’ fhan e ’nan cuideachd gu maduinn an là-màireach, agus nuair a dh’ fhalbh e, chuir iad biadh is deoch leis.

Coma leibh na co-dhiùbh, cha deach e fada air a shlighe nuair a thachair marcaich air. Dh’ fhoighnich e ’n rathad deth agus c’ àite ’m faigheadh e tàmh car oidhche. Fhreagair Murchadh gu ’n robh tigh tuathanaich chòir beagan mhìltean roimhe far am faigheadh e aoidheachd gu là. “Tha droch ainm aig an tigh sin,” ars an coigreach. Arsa Murchadh, “ ’S iad na daoine is cneasda thachair ormsa riamh; agus ’s iomadh dorus a ràinig mi nis. ’S ann a ni iad gàirdeachas ri duine dhol an rathad a bheir dhaibh eachdraidh an t-saoghail, ’s iad cho leathoireach. Sin mar a fhuair mise iad, co-dhiùbh; agus moladh gach neach mar a gheibh.” An déigh greis a thoirt a’ còmhradh taobh an rathaid mhóir, dh’ fhàg iad beannachd bhlàth aig a chéile, is thug gach fear aghaidh air a cheann féin de ’n rathad.

Bha Murchadh glé thoilichte fhaotainn cuibhte ’s a charaid. Chum e cluas ri claistinneachd an oidhche roimh sud, is bha fhios aige gu ’n tachradh fear de na robairean air an riochd coigrich mu ’n rachadh e ro fhad air aghaidh. Bha so a thogail brath ciod e barail Mhurchaidh orra; ’s na ’n do thuig e an fhìor bharail sin,

cha deach Murchadh bochd na b’ fhaide. Ach bha Murchadh cho seòlta ris an robair féin.

’Na dhéigh so thug Murchadh tri làithean is tri oidhcheannan air an t-slighe mu ’n do thachair smùid air. Bha e a’ cadal am preasan chraobh, is a’ tighinn beò air measan.

Ach air feasgar a’ cheathramh latha, ràinig e bothag bheag, taobh an rathaid mhóir. Dh’iarr e cuid oidhche agus fhuair e sud gu fialaidh. Bha a’ bhothag so sè mìle o bhaile, is cha robh innte ach aon duine a bha glacadh choineanach. Bha e ro-thoilichte companach fhaotainn aon oidhche fhéin. Agus nuair a fhuair Murchadh biadh is deoch is gabhail aige gu math, thòisich sgeulachdan is òrain mhatha Ghàidhlig, agus ceòl na pìoba—oir b’ fhìor Ghaidheal a bha ’sa bhothaig.

Bha Murchadh a’ dannsadh r’ a fhaileas leis a’ cheòl bheadarach. An déigh greis air ceòl meàrsaidh is ceòl dannsaidh, thuirt am pìobaire, “Cluichidh mi nis ceòl mór, ma thoilicheas tu.” “Tha mi ro thoileach,” arsa Murchadh. Chuir am pìobaire suas na duis a rithis; lìonadh a’ mhàla; shiubhail na meòir gu smearail air an fheadan an àm gleusadh na pìoba. Thòisich an ceòl. Dh’ éisd Murchadh le ceann crom, le sùilean làn, ’s le osnaibh troma. Bha ’m pìobaire a’ spaidsearachd le ceum socrach air ais is air aghaidh air an ùrlar.

Thaom an ceòl am mach, is bha gach lùb is gach car ’sa phort a’ toirt dealbh na seann dachaidh fa chomhair Mhurchaidh. Thàinig a’ cheud latha de na ceithir bliadhna fichead a shìn o ’n d’ fhàg e ’n tigh, gu soilleir ’na làthair: sabhul nam Blàr-uaine, am bàl, Iseabal òg, an comunn greadhnach, Seumas bàn pìobaire, is athair ’s a mhàthair fhéin le ’n cridheachan goirte. B’ e “Cruinneachadh Ghlinne-garadh” a bh’ ann.

Sguir an ceòl ealanta, is phlosg cridhe Mhurchaidh nuair a chuimhnich e gu ’n robh e fhathast mìltean de mhìltean o ’n dealbh air an do sheall e ’na inntinn. Ach shuidh am pìobaire ’s e féin fo sgleò. Las e a phìob thombaca, is nuair a thòisich an ceò liath air dìreadh ’na chuartagan ’s ’na chearcail ghrinn a suas gus na sparan, ars esan, le osnaich thruim, “Cha ’n ’eil uair a chluicheas mi ’m port ud, ’s mi leam fhéin an so, nach bi mulad orm ’s nach bi mi smaointinn air aon rud sònruichte a thachair mu ’n d’ fhàg mi ’n tigh.”

Chuir e caoran ris a’ phìob, a chasan bac-air-oireig, is dh’ éisd Murchadh le ionghnadh. An robh neach eile ann d’ an robh a’ cheart phort ud a’ toirt dachaidh cuimhneachain cho math ris féin? An robh am pìobaire ’sa cheart suidheachadh ’san robh esan? Dh’ éisd e gu mion ris an sgeul.

“Bha mise,” ars am pìobaire, “oidhche shònruichte aig deireadh-bhuana. Bha dithis ghillean òga, gasda, an sin an eud da chéile air son nighinn bhrèagha de bhana-choimhearsnach daibh; agus dh’ iarr fear diubh ormsa, air son fearg a chur air an fhear eile, ‘Spaidsearachd Chloinn ’Ill-eathain’ a chluich. Dh’ iarr am fear eile, an cagar, ’s e a’ cur gini òir ’nam làimh, ‘Cruinneachadh Ghlinne-garadh’ a chluich. Thòisich mi air a’ phort; ghabh Murchadh òg mo rùin, ’s an deoch air, sud gu h-olc. Thug e leum chugam, agus gun mhòran a ràdh, bhuail e mi. Thuit mi mar phloc air an ùrlar. Bha mi gun diog a sìos no a nìos agam fad thri uairean. Shaoileas gu ’n robh mi marbh; ach, le sgil, thàinig mi mu ’n cuairt.

“Co-dhiùbh, mu ’n d’fhosgail mi mo shùilean, no eadhon, mu ’n d’ thug mi a’ cheud phlosg asam, thug oighre bòidheach an Dùin-bhàin gu bràth a chul air an dùthaich. Chualas gu ’n do sheòl e air luing mhóir thrì crann am mach á Grianaig. Ach chaidh a chall, is cha chualas guth riamh air duine de na bha air bòrd. Shaoil an gille bochd gu ’n robh mise marbh, is theich e. Thig na deòir ’nam shùilean fathast nuair a chuimhnicheas mi air.”

Thiormaich am pìobaire a shùilean; las e ’n creatha a rithis; ach mu ’n gann a tharruinn e aon toit, dh’ éirich Murchadh, ’s e gus an so

balbh, dall, mar h-aon fo gheasaibh; chuir e a dhà làimh mu mhuineal a’ phìobaire is phòg e gun stad e.

“A Sheumais bhàin, eudail,” ars esan, “am bheil thu beò fathast, ged is iomadh deur goirt a leig mi agus ceum allabanach a thug mi air son do bhàis o chionn ceithir bliadhna fichead? Is mise Murchadh òg an Dùin! An aithnich thu idir mi? A Sheumais, a rùin, a rùin!” Agus chaoin Murchadh a rithis le toil-inntinn ’s le gàirdeachas.

“Tha mi ’gad aithneachadh a nis, a Mhurchaidh, ach ma leigeas tu fhaicinn domh am miann a tha fo d’ chìch dheis bithidh mi cinnteach gur tu a th’ ann.”

Rinn Murchadh sud. Rinn na fir gàirdeachas mór r’ a chéile. Shuidh iad taobh an teine a’ chuid a b’ fhèarr de ’n oidhche; agus b’ iomadh naigheachd a dh’ aithris iad da chéile.

Bha Murchadh an là-màireach na bu toilichte na bha e còrr math agus fichead bliadhna roimhe sud. Rinn e suas inntinn air ball dol dachaidh; agus rinn Seumas bàn an ni ceudna, ’s e fhéin an déigh fortan a dheanamh cuideachd.

A dheanamh naigheachd ghoirid de naigheachd fhada, bhrath Murchadh na robairean is fhuair e airgead-cinn mór. ’Na dhéigh sin, sheòl e féin agus Seumas bàn dhachaidh. Ràinig iad tìr nam beann gu sàbhailte. Rinn

an càirdean—na bha beò dhiubh—gàirdeachas mór riutha. Bha athair is mathair Mhurchaidh fhathast an tìr nam beò, agus bha toileachadh thar tomhais orra an aona mhac a thilleadh beò slàn a shealbhachadh oighreachd athraichean.

Bu bhuille ghoirt do mhac brathair athar Murchadh a thogail a chinn. B’ ann an dòchas Murchadh a dh’ fhuireach air falbh a sgrìobh e chuige na breugan mu Sheumas bàn, is gu ’m faigheadh e fèin an oighreachd. Ach, gu h-iongantach, thill oighre dligheach an Dùin.

Iomadh latha an déigh tilleadh dhachaidh, is minic a chuimhnich Murchadh, nuair a bhiodh e air a shean eòlas am measg nan cnoc ’s nan glac ’s nam preas, air a’ cheòl neònach a chual e nuair a bha e air a thilgeadh air cladach fhiadhaich na h-Aifric:—

“Faicibh oighre ’n Dùin ’sa chladach,
Faicibh oighre ’n Dùin;
Faicibh oighre ’n Dùin ’na chadal,
’S an cuan a’ seinn da ciùil.

“Ach tillidh oighre ’n Dùin rinn fhathast,
Tillidh oighre ’n Dùin;
Nuair thilleas Murchadh òg gu dhachaidh,
Bidh sunnd is sùrd ’san Dùn.”

AGUS THACHAIR SIN.