[Vol . 11. No. 20. p. 1]
MAC-TALLA.
“An ni nach cluinn mi an diugh cha ’n aithris mi maireach.”
VOL. XI. SIDNI, CEAP BREATUNN, DI-HAOINE, APRIL 3, 1903. No. 20.
Litir a Alba.
FHIR MO CHRIDHE: —Thug e toileachadh mòr dhomh fhaicinn, anns an àireamh mu dheireadh a fhuair mi dhe ’n MHAC-TALLA, gu ’m bheil an seann duine còir, “Cona” fhathast beò, agus air chomas Gàilig a sgriobhadh cho snasail, agus cho pongail, agus cho làn tuigse agus gliocais ’s a bha e riamh. Ged nach fhaca mise riamh, agus ged nach ’eil fhios agam cò e de shluagh an t-saoghail, ach gur e Gàidheal gu ’chùl a th’ ann, tha meas anabarrach mòr agam air riamh o’n a leugh mi na sgriobh e mu dheidhinn “Oisein—a linn agus a bhàrdachd,” an uair a thòisich “An Gàidheal” ri tathaich orm anns a’ bhliadhna 1871. Bha e ’cur sgriobhaidhean taitneach g’ ad ionnsuidh fhein o chionn beagan bhliadhnachan; agus an uair a sguir e de sgriobhadh ugad, ghabh mi eagal gur ann tinn a bha e, no gu’n d’ thug am bàs—fear gun mheachainn—air falbh e. Ach gu ma fada beò e ’s ceò as a thaigh. Nam biodh fhios aige air cho measail ’s a tha ’chuid sgriobhaidhean air an taobh so dhe’n chuan, shaoilinn gu ’m feuchadh e ri beagan a sgrìobhadh ugad gu math tric. Mar a tha ’n seanfhacal ag ràdh, “Is fhearr duine na daoine.” Bha na seann laoich ainmeil riamh, agus bithidh.
Is dòcha nach ’eil e ceart dhomhsa ’bhith ’g ràdh gur e seann duine a th’ ann an “Cona,” an déigh dhomh a ràdh nach ’eil aithne no eòlas agam air ach troimh na leugh mi dhe ’chuid sgriobhaidhean matha; agus tha mi’n dòchas nach gabh e gu h-olc na thubhairt mi. Ma tha e pòsda, tha mi cinnteach nach gabh e gu h-olc, ged a theirinn gur e seann duine a th’ ann. Ach faodaidh mi ràdh nach ’eil ’na seann fhleasgaich a tha againne air an taobh so dhe’n chuan idir deònach aideachadh gu ’m bheil iad sean, eadhoin an uair a tha iad ag aideachadh nach ’eil e ’nam beachd pòsadh gu bràth. Cha chuireadh e ioghnadh sam bith orm ged a bhiodh na seana mhaighdeanan an aghaidh a bhith ’g aideachadh gu ’m bheil iad a’ fàs sean. Is aithne dhomh té no dhà a rugadh anns an aon bhliadhna rium; agus ged a tha mi nis a’ dol anns an trì fichead bliadhna, tha iad a’ cumail am mach nach ’eil iad fhathast ach mu dhà fhichead bliadhna!
Tha boirionnach còir air tòiseachadh ri sgriobhadh ugad o chionn bliadhna, agus gu cinnteach ceart tha a cuid litrichean a’ toirt toileachaidh dhomhsa, agus do iomadh neach a bharrachd orm: tha mi ciallachadh, “Peigidh Phabach.” Cha robh mise ann am Pabaidh riamh; ach chunnaic mi astar math uam e, mar a chunnaic Padaidh a’ ghealach. Ma dh’ fhaodas tu dhe ’n t-saoghal cum air do thaobh i. Tha cuid dhe na mnathan anabarrach math gu sgrìobhadh, araon ann am Beurla ’s an Gàilig. Nan robh mise beairteach—rud nach ’eil mi, agus nach mo a bhitheas—bheirinn sgrìob a null do Chanada, agus rachainn a dh’ amharc air na Gàidheil, agus air na bana-Ghàidheil, a tha cho dìleas air taobh na Gàilig. Ach o nach urrainn duinn a chéile a choinneachadh, agus fàilte chridheil a chur air a chéile, mar bu chòir do na Gàidheil a dheanamh ge b’e air bith àite anns an tachair iad ri ’chéile, is còir dhuinn eòlas a chur air a chéile le bhith, gu math tric a’ sgrìobhadh beagan g’ad ionnsuidh fhein. Mar a tha ’n seanfhacal ag ràdh, “Is e obair latha tòiseachadh.” A dh’ innseadh na firinn dut, is e tòiseachadh ri sgrìobhadh mòran a’s duilighe dhomh na crioch a chur air an litir aon uair ’s gu’n tòisich mi. Agus tha amhrus agam gu’m bheil so fior a thaobh dhaoin’ eile mar an ceudna. Agus faodaidh mi ràdh gu ’m bi m’ inntinn mòran na’s fosgailte air amannan na bhios i air amannan eile. Cha’n ’eil a’ bheag agam ri ràdh a’ nochd; oir tha mi air mo shàrachadh ag obair o’n a dh’ éirich mi gu math moch ’s a’ mhadainn. Leis cho fliuch ’s cho fuar ’s cho fiadhaich ’s a bha ’n t-side o’n a thainig an t-earrach, cha b’ urrainn domh a’ bheag a dh’ obair a dheanamh; agus o ’n a tha ’n obair air dhol air druim orm, feumaidh mi nis a h-uile almsadh a gheibh mi air an t-sìde a ghabhail, ar neo bidh an obair gun deanamh am bliadhna.
Tha mi ’guidhe soirbheachadh dhut fhein, agus do na h-uile a tha ’toirt làimh-chuideachaidh dhut. Is mi do charaid,
BODACHAN A’ GHARAIDH.
Taobh-an-Locha, 19, 3, ’03.
AN am a bhi ’taghadh ainme do ni sam bith is coir roghainn a dheanamh de ’n fhacal a’s giorra ’s a’s fhearr fuaim. Chunna sinn caochladh ainmean Gàilig air an toirt seachad anns na paipeirean air-sonwireless telegraphy,ach bha ’n da fhàilinn so orr’ uile, —bha iad fada ’s air dhroch fhuaim. “Sanas-clisneach,” “Innleachd adhar-iùil,” “Teachdaireachd neo-chàballach,” “Inneal-fhios neo-theudach.” Is iad so cuid de na h-ainmean a thainig f’ ar comhair, agus cha mholamaid aon seach aon dhiu. Cha ’n eil fior bhrigh a’ ghnothaich annt’ idir, ’s tha iad anabarrach rag ri ’n labhairt, dà ni nach tigeadh ri càil luchd-labhairt na Gàilig.
THA sgriobhadair anns an àireamh mu dheireadh dhe ’n MHAC-TALLA dhe’n bharail gu’m biodh “fios-iarmailt” na b’ fhearr na ’n t-ainm a thug sinn fein air. Tha leth toisich an fhacail sin math gu leor, ach cha ’n eil an leth deiridh buileach cho math. Dheanadh “fios” an gnothach an àite “cogar,” ged nach eil e buileach cho math fuaim; ach cha’n eil “iarmailt” na ’Ghàilig cho math air “air” ris an fhacal “adhar.” Ann an tri faclairean Gàilig a th’ againn, tha am facal “iarmailt” air eadar-theangachadhsky , firmament,agus tha am facal “adhar” air eadar-theangachadh, air , sky, firmament.Tha “iarmailt” mar sin an ’ainm air a’ chuid sin de’n àile tha fad as cionn na talmhainn—na speuran, —agus “adhar” na ainm air an àile gu h-iomlan, dlùth do ’n talamh no fad air falbh. Chithear mar so nach eil “fios-iarmailt” ann am brìgh, mar nach eil e ann a fuaim, cho freagarrach mar ainm do innleachd ùr Mharconi ris an fhacal a chaidh a chùinneadh an toiseach,— “Cogar-adhair.”
Is math a labhair am fear a chuir ri chéile an sgriobhadh mu ’n Mhòd a ghabh sinn an iasad o’n Obanach anns an àireamh mu dheireadh: “Cha tig an latha ’s cha chiar an tràth a bhios fior shoirbheachadh air a’ Mhòd cho fad ’s a bhios gach gnothuch is eile ’bhuineas dha air an giùlan air an aghaidh ann am Beurla.” Tha am Mòd ’s an Comunn a tha ri ’chùl air an cur air bonn air-son a’ Ghàilig a bheothachadh ’s a chumail suas, agus cha ’n eil dòigh eil’ ann air sin a dheanamh ach le bhi ga ’cur an cleachdadh. Cha leasaich e cor na Gàilig gu bràth a bhi bruidhinn mu deidhinn na ’sa Bheurla.
MA tha Ghàilig ri bhi air a cumail beò, feumaidh na Gàidheil tuilleadh meas a chur oirre. Feumaidh iad ionnsachadh a leughadh ’s a sgriobhadh ’s a labhairt gu coilionta. Feumaidh pàrantan a teagasg d’ an cloinn; mur bi i aig a chloinn a tha fàs suas, cha’n fhad a bhios i aig duin’ idir, oir is dual do na seann daoine bàsachadh. B’ e ’n gliocas do’n Chomunn Ghàidhealach feuchainn ris an t-sluagh chumanta thoirt gu bhi na bu mheasaile air an cainnt dhùthchasaich. Cuireadh iad a mach leabhraichean Gàilig. Cha bu mhor an obair no an cosdus dhaibh aon leabhar math Gàilig a chur a mach gach bliadhna, agus cha bu bheag an cuideachadh a dheanadh sin leis an t-seann chànain. Bu chòir air a’ chuid bu lugha na h-òrain ’s na sgriobhaidhean ròisg a tha ’cosnadh dhuaisean aig a’ Mhòd a bhi air an cur a mach ann an leabhar.
ACH cha ’n eil “an Comunn Gàidhealach” ach ag obair air an aon seòl ’s a tha na comuinn Ghàilig uile. Tha àireamh mhor ann dhiu, ’s tha ’n aon deagh rùn, ma’s fior, fa-near dhaibh, ach tha iad uile air tuiteam ’san aon mhearachd—a bhi smaoineachadh gu’n gabh cainnt cumail beò gun bhi ga ’cleachdadh. Tha fa ’r comhair an dràsda iomradh air coinneamh mhor a bh’ aig Comunnn Gàilig Pheairt. Agus mur eil am paipeir-naidheachd a’ cur bhreug am beul cinn-suidhe ’chomuinn cha robh òraid Ghàilig aca aig aon de ’n coinneamhan fad na bliadhna chaidh seachad. Tha fios againn gu bheil Comuinn Ghàilig ann aig nach faigh òraid Ghàilig éisdeachd. Tha ’n t-àm aig an t-seòrsa sin tòiseachadh ri iad fein a cheasnachadh, dh’ fheuch am faigh iad a mach am b’ fhearr do’n Ghàilig iad a bhi marbh na beò mar a tha iad.
THATAR a’ toirt ionnsaidh ann an pàrlamaid Chanada, o àm gu àm, air reachd a dheanamh leis am bi e na’s furasda do chàraid phòsda litir-dhealachaidh fhaotainn o chéile. Gu ruige so cha do shoirbhich leis na h-ionnsaidhean sin, agus cha’n eil ach àireamh gle bheag anns an dùthaich a’ faotainn snaim a’ phòs-
[Vol . 11. No. 20. p. 2]
aidh fhuasgladh aon uair ’s gu’n teid a cheangal. Tha sinn an dòchas gur fhada mhaireas a’ chùis mar sin. Cha’n eil againn ach sùil a thoirt thar na crìche gu deas gus sealladh fhaotainn air an toradh a tha ghnàth a’ leantuinn laghannan a tha deanamh ni faoin de cheangal a’ phòsaidh. Cha’n i Connecticut an stàid a’s miosa anns an dòigh so a dh’ fhaodamaid ainmeachadh, agus air a bhliadhna dh’ fhalbh bha ceithir cheud ceithir fichead is da chàraid dheug air an eadar-sgaradh, ged nach eil de shluagh anns an stàid ach mu uiread gu leth ’s a tha ann an Nobha Scotia. Tha so a nochdadh gu soilleir cho suarach ’s a tha ’n sluagh air fàs mu dheidhinn ceangal a’ phòsaidh. Gu ma fada uainn an latha bhios muinntir Chanada cho suarach mu dheidhinn. Cha’n eil feum mor sam bith air lagh dhe’n t-seòrsa dh’ ainmicheadh. Biodh fios aig daoine gu bheil am pòsadh gu mairsinn gus an sgaoilear leis a bhàs e, agus cha bhi iad cho ealamh gus a dheanamh gun sealltainn rompa.
AN TEINE ’M MEINN BHRIDGEPORT—Bha an teine bhrist a mach ann am mèinn an Dominion, an Seana Bhridgeport, na bu mhiosa na bhatar an dùil a bhitheadh e. Feasgar an latha thòisich e, chuireadh a mach sgeul gu robh e air a chasg, ach cha robh sin fior. Tha e gun chasg ceart fhathast. Bha buidheann mhor dhaoine ga ’chathachadh fad còrr is seachduin, agus nuair nach robh iad ga ’cheannsachadh, chuir iad rompa a’ mhèinn a lionadh le uisge, Thatar ris an obair sin an dràsda, agus cha’n eil teagamh nach bi a’ mhèinn dùinte gu deireadh an fhoghair, oir an deigh an teine chur as gabhaidh e ùine mhor gus a tràghadh ’s a tiormachadh suas a rithist. Fhad ’s a bhios a’ mheinn so na ’tamh cuirear tuilleadh neart ri obrachadh nam meinnean eile, air-son an tomhas guail a’ th’ aig’ a chuideachd ri chreic a chur os ceann talmhainn.
Tha an t-Urr. Uilleam Moireasdan, a bha o chionn dha no tri bhliadhnachan suidhichte mar mhinisteir ann an Graniteville, an stàit Vermont, an deigh gairm aontachail fhaotainn a Dalhousie Mills, an Ontario. ’Se so am paraiste anns an robh an t-Urr. Iain Mac-Fhionghain, a tha nis air a shuidheachadh aig Aiseag Mhira. Bha tri cheud is ceithir deug de dh’ ainmean ris a’ ghairm, agus bu Mhoireasdanaich da fhichead is seachd deug dhiu sin, ’s bha “Mac” ann an seachd fichead ainm eile. Is coithional fior Ghàidhealach a th’ ann, agus ’se Mr. Moireasdan an treas fear de Mhinisteirean òga Cheap Breatuinn a bhios air a shuidheachadh na ’m measg.
Tha mu fhichead dhe na saighdearan Canadach a dh’ fhuirich ’san arm an Africa mu dheas air an turus dhachaidh. Tha iad ag radh gu bheil iad fhein ’s na h-uile aon de’n companaich a dh’ fhàg iad na ’n deigh seachd sgìth de dhùthaich nam Boerach, ’s toigheach air an dùthaich fein a ruigheachd cho luath ’s a bhios na ’n comas. Cha robh iad fein ’s na h-ofigich Bhreatunnach a bha os an ceann a’ còrdadh ro mhath, agus bha na h-ofigich a deanamh chùisean mi-thaitneach dhaibh.
LEABHRAGAN CHARNEGIE—Tha an làrach air an cuirear an togalach so air a shònrachadh mu dheireadh thall. Rinn comhairle a’ bhaile roghainn de dh’ oisean sràidean Dheòrsa ’s Bhrookland, ’s chuir an sluagh an aonta ris. Tha ’n làrach a’ cosd coig mile ’s sia ceud dolair. Cordaidh an togalach coig mile deug dolair; tha ’n t-suim sin a’ tighinn mar ghibht bho Charnegie air chumha gu’n cosd am baile coig ceud deug dolair ’sa bhliadhna a’ cumail an leabhragain air adhart.
Tha Castro, riaghladair Bhenesuela, an deigh gach trioblaid a dh’ aobharaich e dha dhùthaich, a nise ’tairgse ’dhreuchd a leigeadh dheth. Cha’n eil a’ phàrlamaid no a’ chomhairle toileach e dheanamh sin, sgus cha’n eil teagamh nach gleidh e a dhreuchd.
Tha ball de ’n àrd-riaghladh an deigh“bill”a thoirt fa chomhair na pàrlamaid air-son bacadh a chur air cluichean ’s air sealladhean mi-bheusach ann an tighean-cluich na dùthcha.
Bas Shir Eachainn Dhomhnullaich.
Is iomadh latha ’s bliadhna chaidh seachad o’n thainig sgeul a chuir uiread duilichinn air Gàidheil an t-saoghail gu leir ’sa chuir sgeula-bàis an laoich so. Seachduin gus an Di-ciaduin s’a chaidh, thainig crioch air beatha Eachainn Dhomhnallaich le laimh fein ann an tigh-osda am baile-mor Pharis. Latha no dha roimhe sin thainig fios gu robh e fo mhi-chliù, agus ri bhi air fheuchainn aig cùirt-airm ann an Ceylon air-son giùlan mi-bheusach. Bha e aig an àm ann an Lunnainn far an robh e air tighinn gus comhairle ghabhail o Mhorair Roberts. Bha e fein ’s an t-àrd-ofigeach sin na’n dlùth chàirdean, agus thatar ag radh nuair a dhealaich iad gu robh iad le cheile ’sileadh nan deur. Dh’ fhàg e Lunnainn gu dhol air ais do Cheylon, ach ann am Paris, thainig e ri bheatha fein le peileir daga chur troimh cheann. Bha a chorp air a ghiùlan air ais do Bhreatuinn ’s air adhlacadh an Alba. Bhiodh e fhathast tuilleadh is tràth feuchainn ri breth chothromach a thoirt air a’ ghnothuch mhuladach so. Cha’n eil an fhirinn iomlan fa chomhair dhaoine, agus gus am bi cha bhi anns gach breth ach barail an fhir a bhios ga ’tobhairt. Ach cha chum sin muinntir o bhi cur am barailean an céill, agus tha a bharail glé choitcheann am measg dhaoine aig an àm nach d’ fhuair an Seanalair an ceartas bu chòir dha fhaotainn. Co-dhiu bha e ciontach de na bhatar a cur as a leth no nach robh, tha e fior gu ’n robhas a deanamh a bheag no mhor de shealltuinn-sios ’s de gheur-leanmhuinn air leis na h-ofigich eile a chionn nach d’ fhuair e ’bhreth is àrach o phàrantan uaisle. Bidh am fear a gheibh dreuchd gun a cosnadh daonnan farmadach ris-san a choisinneas gach àrdachadh a gheibh e le threubhantas ’s le dhìlseachd fein.
Cha robh duine ’san arm Bhreatunnach a rinn an ni a rinn Eachann Domhnullach, mac croiteir, a thòisich le gabhail ’san ann mar shaighdear cumanta, a dh’ eirich o ofig gu ofig ’s a’ chriochnaich mar sheanalair. Bu mhath a choisinn e gach àrdachadh a fhuair e bu mhor uaill nan Gàidheal as a shoirbheachadh, agus is goirt a bhuille leo e bhi air a ghearradh as mar a rinneadh ’s e fo neul duaichuidh a mhi-chliu.
Dh’ fhàs duine no dithis tinn leis a bhric ann an Sidni Tuath air an t-seachduin s’a chaidh agus ghabh muinntir na Meinne eagal gu’n sgaoileadh i d’ am baile fein. Air-son sin a sheachnadh, dh’ òrdaich iad stad a chur air gach malairt is falbh is tighinn eadar an da bhaile. Fad dha no tri làithean bha luchd-faire a’ geard criochan bhaile na meinne ’s cha’n fhaigheadh duine stigh gun teisteanas gu’n robh e gu h-iomlan saor o ’n bhric. Bha iomadh sgeul àbhachdach air innse ’sna paipeirean mu’n dol air adhart a bh’ eadar luchd na faire ’s muinntir a bha ’g iarraidh a stigh gun teisteanas, ach cha robh ’sa mhor chuid dhe na sgeòil sin ach ròlaistean a dhlùth ’s a dh’ uachdar.
Chuala sinn iomradh uair is uair air luchd-cumail thighean-òil a bhi ’g iarraidh chléireach nach blaiseadh air an deòch a bha iad a’ creic. Ach is sgeul ùr ri aithris gu bheil, ann an cearnan àraidh, na cléirich fhein a’ toirt bòidean stuaime. Ann an ùine ghearr cha ghabhar fear-òil ann an obair sam bith. Nuair tha eadhon luchd creic dibhe làidir a’ tòiseachadh ri tàire dheanamh air mar fhear-gnothuich, an iongantach ged chuirte cùl gu buileach ris leothasan a tha ’deanamh am beòlaint ann an gnothuichean dligheach.
Fhuaireadh corp Charter anns an Abhainninhabitantsseachduin gus an Di-luain s’a chaidh. B’e so am fear a bh’ air an inneil iarainn fo ’n do thuit an drochaid air an abhainn sin toiseach a gheamhraidh.
Naidheachd a New Zealand.
Bidh an treas latha deug de Februaridh fad air chuimhne aig muinntirWaipu , New Zealand.Air an latha sin bha cruinneachadh mor aig na tha làthair de na Gàidheil a chaidh do’n dùthaich sin as an eilein so o chionn leth-cheud bliadhn’ air ais—iad fein ’s an sliochd a’ cumail iubili na h-imrich sin. ’S ann an Waipu a shuidhich na Ceap Breatunnaich, agus ’s ann an sin a tha mhor chuid de ’n teaghlaichean fhathast, ged tha cuid dhiu air gluasad do chearnan eile de’n dùthaich. Bha mu choig ceud deug aig a’ chruinneachadh so, agus chuireadh an latha seachad gu cridheil ag eisdeachd ri ceòl is oraidean, ’s ag ùrachadh seann eòlas. B’e ’n dithis bu shine bha làthair Eachann Mac Coinnich, a tha ceithir fichead is ochd, ’s bantrach Dhonnachaidh Mhic Coinnich a tha ceithir fichead is ceithir. Faodar a radh an so gu’n d’ rainig aon de ’n fheadhainn a chaidh air imrich a St. Ann’s, Domhnull Mac Gillemhaoil, aois ceud is da bhliadhna mu’n do chaochail e. Tha sinn an comain Chalum Mhic-Mhanainn, an Kaurihohori, air-son an naidheachd so a chur ugainn, agus tha dùil againn tuilleadh feuma dheanamh dhe’n fhiosrachadh a fhuair sinn uaithe, ann an iomradh gearr a thoirt air an imrich, ’s air soirbheachadh luchd na h-imrich an deigh dhaibh ruigheachd thall taobh eile ’n t-saoghail.
AMI MHORAIDH—Tha a bhan-òranaiche ghasda so an dùil cuairt a chur air na Roinnean Iochdrach air a mhios s’a tighinn, agus tha sinn cinnteach gu’n cuir na Gàidheil fàilte chridheil oirre. Thaitinn a seinn gu ro-mhath riutha nuair bha i an so roimhe—da bhliadhna ’n t-samhraidh s’a tighinn. Air a bhliadhna ’n uiridh thug i sgriob do Alba, far an d’ fhuair i barrachd eòlais air cainnt a sinnsir ’s far ’n do ghlac i duais a Mhorair Chaimbeil aig a Mhòd air-son seinn Gàilig ri fonn na clàrsaich. Tha i ’n duigh na ’s fileanta ’sa Ghàilig na bha i riamh ’s tha i gle mheasail air bhi seinn nan seann òran. Bidh sanas uaipe ’sa MHAC-TALLA ag innse nan amannan ’s nan àiteachan ’sam bheil i cur roimpe seinn.
AINBHEACH BAILE SHIDNI—Tha ainbheach a’ bhaile so a cheana cho àrd ri seachd ceud is sia mile dolair ( $706 ,000), agus tha tuilleadh ri bhi air a chur ris gun dàil. Tha“bills”fa chomhair pàrlamaid Nobha Scotia aig an àm so a’ ceadachadh do’n bhaile da cheud ’s ceithir fichead mil’ ( $280 .000) eile ghabhail an iasad. Tha da cheud gu leth mile dhe sin ri bhi air a thoirt mar shaor-thiodhlac do chuideachd thogail-shoithichean, ma ghabhas aon an tairgse. Na ’m biodh an ainbheach a tha air a’ bhaile aig an àm so air a leagail mar chìs air an t-sluagh a tha chòmhnaidh ann, bhiodh aig gach duine bean is pàisde ri còrr is tri fichead dolair a phàidheadh.
AigGranville Ferry, N. S. ,bhrist meirlich a stigh do bhanca ’s ghoid iad còrr is tri mile dolair. Chaidh an glacadh an ceann latha no dha, ’s bha ’n t-airgiod air fhaotainn far ’n do chuir iad am falach e. Bhrist fear no dha dhe’n cheird cheudna stigh do bhanca an Glace Bay, ach bha iad air am faicinn mu’n do thàrr iad toiseachadh ri sireadh air-son an airgid, ’s ghabh iad an ruaig. Tha iad so gun ghlacadh fhathast.
Oidhche Di-luain air an t-seachduin s’a chaidh fhuaireadh fear Seumas Findlay marbh ann am bothaig fhàis faisg air naCoke Ovens.Bha e gu tric a’ cur seachad na h-oidhche ann agus thatar a deanamh mach gu robh e marbh cùnntas uairean mu’n d’ fhuaireadh e le fear eile bha ’dol a chadal ’san àite cheudna. Bha e mu dha fhichead is coig bliadhna dh’ aois, agus dh’ fhàg e bean is pàisde ann an Dartmouth.
Bha fear Seumas Daley air fhaotainn ciontach de mheairle anns a’ bhaile so o chionn da sheachduin air ais ’s bha e air a dhìteadh gu ceithir bliadhna chur seachad anns an tigh-obrach. Bhuineadh Daley roimhe so do Phictou. Tha dithis eile air am bheil amharus a bhi na ’n companaich dha ’sa mheairle ri bhi air am feuchainn aig a’ chùirt mhoir toiseach an t-samhraidh.
Roimhe so b’ ofigich á Breatunn a bha daonnan air an taghadh mar àrd-cheannardan do arm Chanada. Tha a’ pharlamaid am bliadhna a brath sin a leasachadh, agus an deigh so, faodar an dreuchd, ma chithear sin iomchuidh a thoirt do dhaoine mhuinntir Chanada fhein.
[Vol . 11. No. 20. p. 3]
EOBHAIN BAN MAC AN T-SAIGHDEIR.
LE SEUMAS N. MAC FHIONGHAIN.
CAIB. II.
CUSPAIR AR SGEOIL AGUS AON NO DHA EILE—ANNS A’ BHEINN SHEILG—CUNGAIDH AIRSON GALAIR ARAIDH.
B’E so miann a mhàthar, ged nach robh i ’g ràdh a bheag ri Eóbhain da thaobh. Ach mo thruaighe ’thaobh miann na bantraich agus chàich! bha Eóbhain air a chridhe liubhairt seachad roimhe so do dh’ Una dhonn a’ phiobaire, m’ an dug sinn iomradh. Bha Eobhain cho eòlach air Màiri ’s nach do smaoinich e riamh oirre mar leannan, agus cho eòlach air a buadhan inntinn ’s air a bòidhchead ’s gu ’n robh e gabhail a h-uile rud a bh’ ann mar ghnothuch maireannach, stéidhichte na ’shaoghal, mar a bhios sinn buailteach a bhi uile mu ’n fheadhainn a bhios leinn air slighe na beatha. Cha smaointich sinn uair sam bith ach uair ainneamh a dhol as ar ceum àbhaisteach, le guth no gniomh a nochdadh coibhneis dhaibh, o’n a bhios iad aig ar n-uilinn daonnan. Ach an uair a thréigeas iad ar sùilean ’s ar làthair gu dìlinn, bidh sinn ag amharc air ais ’s ga ’r cnàmh, a smaointean air an àm ud ’s air an àm ud eile ’dh’ fhaodamaid le gniomh faoin, no le facal, no le gàire fhéin, toileachadh a thoirt dhaibh, ’s an t-slighe gharbh a réiteach an gleann nan deòir so. Cha ’n e ar rùin idir gu ’n tuig daoine bhuaithe so gu ’n robh Eobhain bàn mi-shuimeil no greannach uair sam bith ri Màiri, oir cha robh sin na nàdar, ’s cha b’ eòl dha dubhailc sam bith. Na aghaidh sin bha e cho coibhneil, furachar m’a deidhinn ’s a b’ urrainn bràthair a bhith. Ach bha Màiri bheag ag iarraidh barrachd air a so, ged nach robh i ga nochdadh sin do neach beò ach a mhàin dha cridhe fhéin: b’ e sin gaol Eobhain bhàn, oir bu leis gun sireadh gun iarraidh a cridhe dìleas, blàth, òg. ’S gann, gun teagamh, a dh’ aidicheadh i so na ’h-inntinn fhéin, air eagal ’s gu ’m brathadh i staid a cridhe do shùilean furachar nan coimhearsnach, no gu h-àraidh do dh’ Eobhain; mar sin bha e gu mor na bu chruaidhe ri ghiulan, mar a bhios gach eallach eile a bhios sinn air-son a chumail o shùilean coimheach an t-saoghail. ’S iomadh uair a lot Eobhain fhéin i gu neo-chiontach le bhi luaidh buadhan a leannain, gun smaointean gun amharus gu ’n robh e ’cur saighead na ’cridhe leis gach facal, ged a bha i cumail a sùilean ciùine, gàireach air ’s ag aontachadh leis fad na h-ùine, ged is beag a bha de thoileachadh na ’com, ach a mhàin na bh’ ann ri linn a bhith ga ’fhaicinn-san sona na ’ghaol, a dh’ fhàgas iomadh uair sinn uile dall agus car féineil, gun mhothachadh gun fhaireachadh a thaobh duine no ni ach a mhàin ar toileachadh glòrmhor fhein. Bha iarmailt Eobhain bhàin gun neul, gun sgleò uige so, ged a bha naimhdean aige; oir co is fhiach a shalann aig nach ’eil. Bha e toilichte na ’ghaol; oir bha Una dhonn ga cùnntas fhéin gle shona a leithid de leannan a bhi aice, agus ’s iomadh ainnir òg chuimir ’san àite aig an robh mor fharmad rithe.
Mar a dh’vainmicheadh bha ’n t-òg sparasach, Caiptein Adam, air oighreachd a’ Bheallaich a shealbhachadh, ’s mar a dh’ fhaodar a thuigsinn cha robh e idir na charaide do ’n bheagan tuath a bha gabhail còmhnuidh ’san àite. Ged a bha ’n Dùn, dachaidh Eobhain, air an fhearann aige cha b’ urrainn e dragh sam bith a chur air an teaghlach a thaobh màil; oir fhuair an saighdear còir sgriobhte air an àite gu bràth o sheann tighearn’ a’ Bheallaich air-son seirbhis àraidh a rinn e dha, agus mar an ceudna còir dha fhéin ’s dha shliochd na dhéigh sealg ’sna frìthean mu ’n cuairt uair sam bith a thogradh iad. Mar a dh’ ainmicheadh bha ’n Caiptein uaibhreach, mòralach na staid ùir, gun chogais, gun inntinn, ach miann na mionaid a shàsachadh ’s an t-sùil a thoileachadh. Uige so cha do thachair e-fhein is Eobhain bàn ri chéile aghaidh ri aghaidh, ach cha robh sin fada gun tighinn mu ’n cuairt.
Air là àraid dh’ fhalbh Eobhain bàn do ’n bheinn sheilg, agus a thaobh ’s gu ’n robh aige ri dhol astar mor dh’ fhàg e ’dhachaidh ’san t-soilleireachadh, ’s le ceum lùthmhor, làn spioraid agus dòchais, ’s fhuil a ruaiseadh troimh chuislibh, an samhradh sòlasach na h-òige, cha robh e fada fàgail a bhaile na dhéigh ’s a’ toirt a cheann-uidhe, Gleann dubh nan earb, am fradharc. Mu éirigh na gréine, an déigh dha ’bhith ’g imeachd fraoich ùine mhath, chunnaic e damh cròcach eireachdail air stùc as a chionn, a thug air a dhol air chrith le fior aoibhneas an t-sealgair. A glacadh a ghunna gu teann cruaidh, fhuair an sealgair, le iomadh cuairt agus ialaidh cràiteach, dlùth do ’n fhiadh, agus air do ’n bheothach bhòidheach, mheanmnach éirigh o thalamh iomadh troidh ’s e air eagal a ghabhail, thug peileir guineach cinnteach Eobhain bhàin gu talamh e gun chrith. Tacan na dhéigh sin shrac fuaim urchrach eile sàmhchair na maidne, ’s mhùch ceò an fhùdair òr na gréine; agus air do dh’ Eobhain bàn leum suas le ’chuirc gheur na ’laimh, chunnaic e ’n spadaire riomhach sin, le fhéileadh goirid Gàidhealach, a leum na choinneamh o’n taobh eile ’s corc na ’laimh a deanamh direach air fiadh Eobhain. Ach bha Eobhain air na bha dhìth air a dheanamh mu ’n do ràinig an t-òganach e, ged nach robh idir teang’ an fhir sin na ’tàmh uige sin.
“Dé,” ars’ esan gu danarra, ’s e bualadh a choise ris a’ bheinn, gniomh a leig ris barrachd dhe ’ghlùinean na bha e ’n dùil, oir cha robh e eòlach air a chulaidh Ghàidhealach a ghiùlan ann— “dé,” ars’ esan, “an gnothuch a bh’ agad, amadain òig, air do chorc shalach mheirgeach a chuir an còir an fhéidh a leag mi? Ma ’s ann air-son dùil a bhi agad ri duais bhuam sid i agad ’s bi toirt do chasan leat!” Le so a ràdh, thilg e bonn-a- sia ruadh air an talamh le bàrr a mhiar aig casan Eobhain, ’s chuir e aig a cheart àm fìdeag airgid ri ’bheul agus shéid e gu cruaidh i.
Dh’ fhàs aodann Eobhain cho dearg ris an fhuil; ach thuirt e ris an fhear eile gu socair, stòlda, ’s e glanadh na cuirc: “Mharbh mise ’m fiadh; agus is leam am fiadh. Gheibh thusa do pheileir aig bonn na creige glaise ud thall, agus o nach do ghluais i o’n a bhualadh i is cinnteach gu bheil i marbh! ach gu dearbh cha bhi farmad agamsa riut mu ’m faigh thu dhachaidh i!”
Gun an còrr a ràdh, leum Adam, ’s lasair chaothaich as a shùilear, leis a chuirc ghuinich am bad Eobhain bhàin, agus na ’m biodh na bha na rùin air a dhol leis bhiodh an eachdraidh fhìrinneach so a sgur an so fhéin. Ach bha sùil gheur dhìleas aig an t-sealgair, ’s am priobadh na sùla, gun éirigh bhar a ghlùine, ghlac e làmh dheas a’ chaiptein bhuirb air chaol dùirn, agus ged a bha e na ’dhuine òg treun cha b’ fhearr e na gille beag an greim iarnaidh an t-sealgair.
“Cha ’n ’eil,” ars’ Eobhain, “galair fo ’n ghréin gun a chùngaidh fhéin ma choinneamh; ’s mar sin tha mi smaointean nach misde do ghalairsa so. Le so a ràdh chuir e Gall an fhéileadh bhig tarsuinn air a ghlùinean ’san t-seann dòigh, is thòisich e gu fuaimneach air a dhéiseadh. Aig an àm nochd dithis chompanach a’ chaiptein, ’s iad air an fhìdeag aige ’chluinntinn. Ged a chunnaic iad an diol a bha e faighinn cha do leig an t-eagal dhaibh tighinn air adhart, air eagal ’s gu ’m faigheadh iad fhéin an aon diol. An uair a thug an sealgair dha na bha e smaointean a bhiodh gu math, chuir e aghaidh Chaiptein Adam air grunnd a ghlinne, ’s thug e upag dha sios, a chuir a leithid de shitheadh roimhe ’s nach fhac e ach ceò bàn gus ’n do ràinig e ’n còmhnard, ’s a chompanaich leòmach na dhéigh cho luath ’s a dheanadh na casan dhaibh.
Faodar a thuigsinn dé ’n teine gamhlais agus feirge a dhùisg so an com duaichnidh Adam. Ach o nach b’ urrainn dha ’n sealgair a phàidheadh ’san aon dòigh, chuir e roimhe a lot air dhòigh eile, a bhiodh na bu chràitiche gu mor na cràdh corporra, agus an sin le foill, an uair a bhiodh an t-àm abuich, a mhùchadh as a sholus gu bràth. Bha fios aig Adam gu ’n robh gealladh pòsaidh eadar an sealgair agus Una dhonn, agus nach robh iad ach a feitheamh gus an ruitheadh ùine fhreagarrach an déigh bàs a h-athar gun phòsadh. Thòisich e air an aobhar sin air a tathaich ’s air a coinneachadh ’s gach àite, air a chur suas daonnan aig na h-àmannan so ’s gach riomhadh, gus a dhubhan féineil a bhiadhadh na b’ fhearr. Bha Una dhonn féineil, caochlaideach na ’nàdar, ’s bha ’màthair mar an ceudna cho iomlan ris a ghaoith tuath. Mar sin an uair a chunnaic iad reul cho àillidh snuadh ris a chaiptein a tighinn na ’n iarmailt, cha robh sùil aca tuilleadh dha na reultan mùgach, cumanta, an coimpirean fhein, do ’m buineadh Eobhain bàn mac an t-saighdeir. Cha robh ’n sealgair gun amharus air rudeigin a bhi cearr, ach cha robh e idir a creidsinn gach sgeul a bha teangannan luatha, sleamhain ag innse dha. Cha robh e air-son idir eisdeachd riutha, no ghabhail a stigh gun dearbhadh a shùil fhéin, gu ’n robh a leannan mi-dhìleas dha, no gu ’n sealladh i air fear eile, an déigh nam bòidean a thug iad dha chéile air feasgar fann àraid aig Eas-an-iubhair. Ach mo thruaighe! cha robh e air fhàgail fad’ an teagamh mu ’n chùis.
Air feasgar àraidh anmoch a’s t-fhoghar, bha Eobhain a tilleadh dhachaidh o iasgach, ’s gad math aige cuideachd. Bha ’n saoghal ag amharc dha gu bòidheach, taitneach, —gun ghnù, gun ghamhlas na ’chridhe do neach no do chreutair air uachdar, bha e da rireadh ag amharc na àite taitneach do ’n òganach a bhi beò ann ’san àm, an sìth ’s an slàinte bheòthail na h-òige. Bha e ’g imeachd leis na smaointean so mu ’n cuairt gob rudha Phearsanaich, an uair a sheas e, ’s e smaointinn gu ’n cual’ e monmhar bruidhne dluth dhà. Ach cha robh e faicinn ni, ’s ghabh e air adhart gu fàillidh gu cùl sgeire, ’s sheall e thairis, oir bha ainm gu ’n robh ofigich a chrùin ag iathadh mu na cladaichean a glacadh dhaoin’ òga air-son an airm. Mu choinneamh chunnaic e sealladh a chur saighead na ’chridhe, ’s a dh’ fhàg a shaoghal dorcha, dorcha, agus a chuir gach boinne fala le ruais troimh chuislibh thun a chinn; thàinig sgleò air a shùilean, agus mur biodh a chreag ri uchd, treun ’s mar a bha e, bha e air tuiteam. Bha an sin mu choinneamh air an tràigh ghil, Caiptein Adam, air a chur suas cho riomhach ri coileach peucaig; ach b’ ann air an nighinn òig a bha na ’chuideachd, ’s a làmh mu ’n cuairt oirre, a laidh sùilean Eobhain a rithist agus a rithist, mar nach biodh e idir ga ’n creidsinn. Ach cha ghabhadh an fhìrinn falach, searbh gan robh i. Bha an sin, fo ghairdean fir eile, pearsa chuimir ghrinn Una dhonn na bantraich—a phearsa bha e smaointean a bha coisrigte dha fhéin fhad ’s bu bheò i, ach a nis a bha cho dealaichte bhuaithe ’s ged a bhiodh i fuar fo ’n fhòid ghuirm. O, an t-atharrachadh a thàinig air a chruinne ’sa mhionaid bhuaireasaich ud do ’n t-sealgair! Shaoil leis gu ’n d’ thainig greann fhuar air aghaidh nàdair gu léir. Shaoil leis
[Vol . 11. No. 20. p. 4]
nach dearrsadh a ghrian dha gu bràth tuilleadh leis an òradh a b’ àbhaist di na iarmailt, ’s nach gabhadh e tlachd gu dìlinn na ’obraichean àbhaisteach. Bha e air chorra-biod, a’ dol a leum thairis thun a nàmhaid, gus an gairdean gràineil ud a spionadh as a ghualainn, an uair a thàinig e uige fhein, agus thòisich a reusan air i fhein a chur an géill, ag ràdh ris gur ann gu ’mhath a dh’ fhosgladh a shùilean na àm. Aig an àm dhlùthaich bàta ris a chladach, ’s dhealaich a chàraid a bh’ air an tràigh, ’s thug gach aon aghaidh air an dachaidh. Shuidh an sealgair air a chreig, ’s thòisich am feasgar air ciaradh mu ’n cuairt da, gus mu dheireadh ’n do mhùchadh gach ni na ’shealladh, mar a mhùchadh a dhòchasan fhéin tiotadh beag air ais, ’s chaidh fhàgail aonaranach, ’s gun aig’ ach na spealgan bochda air a charragh air an robh iomhaigh a bhan-dia Una dhonn o chionn ùine cho gearr.
An ath latha, ged nach do rinn e moran cadail, bha e faicinn aghaidh na b’ fhearr air cùisean. Bha e ga ’thoileachadh fhein le ràdh gu ’m bu mhath an t-àm an d’ fhuair e mach nàdar Una, seach an uair a bhiodh e tuilleadh is anmoch air-son a chùis a leasachadh. Ach a dh’ aindeoin so bha cridhe ’n t-sealgair brùite fad iomadh latha, agus bu shuarach an suathadh a dh’ ùraicheadh a chreuchdan dha. Bha ’inntinn ’san dòigh fhàs, iongantach ud, a dh’ fhairicheas sinn, air dhuinn fhaighinn a mach a cheud uair nach bi ’san iodhal do ’n robh sinn ag aoradh agus a bha sinn a smaointinn a bha os cionn a chòrr de ’n chinne-daonna gu léir ach criath fior chumanta, a dh’ atharraicheas cruth is dath ris gach àird o’n séid a ghaoth. Cha robh Eobhain a leigeil a bheag air, ach bha Màiri bheag dhìleas ga ’thuigsinn, agus na dòigh shiobhalta fhéin a toirt aotromachadh dha inntinn, le gathan àigh dhe mathas fhéin a chuir troimh ’n duibhre a bha ’san àm ga ’mhùchadh.
(Ri leantuinn.)
MU ’N CHUL-CHAISE—MUINNTIR GHLINNE COMHANN, 1543.
Tha gnàth-fhocal coitchionn air feadh na dùthcha, air a chleachdadh le móran aig nach eil fios ciod is ciall da. ’Se ’n sean-fhocal “Bidh tuilleadh uime na bha mu’n chul-chàise.”
Tha fios againn uile nach robh agus nach ’eil dùthaich no cearn de’n domhan anns nach do thachair air an fhear-thuruis dà inbhe dhaoine, ’s iad sin daoine beairteach agus daoine bochda. Tha so mar an ceudna r’a fhaotainn anns a’ Ghàidhealtachd. Bha seana chleachdadh am measg nam fior Ghàidheal a thainig a nuas ré iomad linn, gu ’n rachadh na h-uireasbhidhean so, romh àm na nolluig, air “Faoidh Nolluig” am measg an cairdean agus an coimhearsnaich shaoibhir, a chum ’s gu ’m faigheadh iad nithe leis an cumadh iad féisd na nolluig. Bha ’n cleachdadh so gu ro-shònruicht’ air a chumail am measg muinntir a’ ghlinne.
Anns a’ bhliadhna 1543 air maduinn an 19mh là do cheud mhìos a’ gheamhraidh, thàr ochd-fir-dheug air an turus faoidhe. Bha iad òg, curanta meamnach, nach gabhadh giorrag roimh ghnùis nàmhaid, nan uchd cruaidh ghàbhaidh nach meataicheadh ri garbh-fhrasaich fhogharaidh, no sneachda dùmhail dùdlachd geamhraidh, an cas cheum air taobh glinne mar chiar-cheò maduinn fhogharaidh air sliabh beinne. Iadsan a bha ’chòmhnuidh am bràigh a’ ghlinne, thog iad a mach ri Gleann-lic-na-muidhe, tarsuinn a nùnn Catha-na-cuinneagaidh; agus iadsan a bha san t-srath, a mach ri Gleann-an-fhiodha, a nùnn thar Màm-uchdaidh, agus air bheag de latha, shocraich gach buidheann iad féin air Cnocan-na-comhairle, ’se sin tulach bheag uaine bhòidheach air taobh deas Mhàm-uchdaidh, ionad anns am bu ghnàth leis an luchd-faoidhe comhairle ghabhail o’n mhór bhuidhinn an déigh dhoibh uile cruinneachadh, agus socruchadh air an àm agus air an àite anns an tachradh iad a rithist. Air dhoibh air an àm so a’ mhòr bhuidheann a roinn na trì buidhnean beaga, sèanar anns gach buidhinn, agus gach buidheann diubh so ri tachairt air a chéile air feasgar an treas latha, aig Ruithe na coinneimh, am bràigh a’ ghlinne goirid o’n àit anns a’ bheil Tigh-an-Righ agus uidhe bheag o’n àit anns an d’ thug Fionn fial, o shean, fleagh do mhaithean na Féinne; oir b’e sin an t-ionad anns am bu ghnàth leis an luchd-faoidhe cruinneachadh. Air dhoibh mar so an uile ghnothuichean a shocruchadh air Cnocan-na-comhairle, ghabh buidheann diubh a nùnn guala Chorrabheinn, a mach bealach Caol-chréireann, tarsuinn a nunn tre Gleann Eite, a mach Lairig-Dochairt, agus a stigh bràigh Ghlinn-Urchaidh. Ghabh an dà bhuidhinn eile sios Gleann-Créireann, a’ dealachadh r’a chéile aig an Eirilg; buidheann diubh a’ gabhail sìos gu ceann Loch-Créireann, agus a’ bhuidheann eile ’togail a mach slochd Ghlinn-Uidhir, a nùnn thar a’ chreig Eanacha, agus a stigh Ceann-loch-Eite. Bha mar so gach buidheann gu sùnndach, dian, togarrach a’ gairm air gach caraid agus fear-eòlais a thuit tachairt orra. Air an àm shuidhichte, thòisich gach buidheann air an aghaidh a chur ri Ruithe-na-Coinneimh, agus do réir an cùmhnanta, thachair gach aon diubh air feasgar an treas latha. Air dhoibh sgeul a ghabhail gach aon d’a chéile, chuir iad an cuid uile cuideachd, chum ’s gu ’m biodh e a rithist air a roinn ’na thri earrannan, earrann mu choinneamh gach buidhe, agus gach earrann diubh a rithist ri bhi air an roinn ’nan earrannan beaga, ’s e sin earrann mu choinneamh gach fir. Fhuair iad gu maith air an aghaidh leis a’ cheud roinn, gus mu dheireadh an robh aona chùl càise r’a roinn. Thuirt fear gur h-ann air an roinn so bu chòir a chur; thuirt fear eile gu ’m b’ ann air an roinn so bu chòir a chur; agus thuirt an treas fear nach b’ ann idir, ach air a roinn-sa bu chòir a chur; thuirt fear eile nach b’ ann idir, ach air an roinn so. Dh’ éirich mar so connsuchadh ’nam measg; lìon tnù mar so na laoich lan feirg, ’s o gharbh bhriathran gu marbh bhuillean sgaiteach geur, gus fa-dheòidh nach robh mac màthar ann a b’ urrainn sgeul a thoirt mar thachair. Thàinig an oidhche ’s bha ’n cairdean aig a’ bhaile fo mhòr iomaguin agus imcheist ciod an tubaist a thachair air an luchd-faoidhe, a’ siubhal o bhaile gu baile, ag iarraidh an sgeòil nach robh r’a fhaotainn. Mu bhriseadh na fàire thog buidheann a mach ri Innein a’ ghlinne, tarsuinn a nunn gus an Ruithe. Air dhoibh a bhi tarruing fagus do ’n ionad, agus a nis an latha air bristeadh gu math soilleir, ar leotha gu ’n robh iad a’ faicinn mar gu ’m biodh daoine ’nan sìneadh air bruaich uillt a bha siubhal seachad ri taobh an Ruithe. Ràinig iad, agus bha sin an càirdean, na h-ochd fir-dheug ’nan sìneadh gun phlosg! Bha cladach an uillt a bha ’siubhal seachad, agus lochan beag a bha aig ceann an uillt, mar uidhe ceud slat do ’n ionad anns an robh iad ’nan sìneadh, dearg le fuil. Theirte ris an lochan so san àm lochan Ruithe-na-coinneimh, ach uaithe sin gus an latha diugh theirear lochan-na-fala ris. Laimhsich iad na daoine bha ’nan sìneadh gach aon fa leth, agus fhuaras ’nam measg aon anns an robh an deò. Ghiùlain iad e g’a thigh féin, agus le mòr chùram chleachdadh gach nì a b’ urrainnear a smuainteachadh chum a chreuchdan a leigheas, ach dh’ fhàilnich gach oidhirp, agus bhàsaich e ’n ceann beagan ùine. Ré na h-uine bha ’n duine so beò chaidh gach oidhirp a dheanamh air mion-chunntas fhaotainn uaithe, ach cha d’ fhuaras uaithe nas fhaide na tha air aithris an so. Mar so bha toiseach a’ ghnath-fhocail. “Bidh tuilleadh uime na bha mu’n chùl-chàise.” —Cuairtear nan Gleanu.
TUS AGUS NADAR DIBHE LAIDIR.
LE P. MAC GRIOGAIR.
THA anns an t-saoghal còrr a’s leth-cheud priomh-dhuil, de ’m bheil gach ni air a dheanamh suas, agus buaidhean air leth aig gach aon diu. Tha neart de na nithe a chi sinn air an deanamh suas de dha no tri de na duilibh so air an coimheasgadh. Tha cuid diu nach gabh faicinn idir. Dhiu so tha ’n da stuth de ’m bheil an t-aile air a dheanamh suas. Tha ’n cuigeamh cuid deth de ’n phriomh-dhuil ris an abrar oxygen, agus a chuid eile de nitrogen. Nise cha b’ urrainn neach air bith a bhi beo ach uine ghoirid ann an aon de na dùilibh sin air leth. Tha uisge, a rithisd, air a dheanamh suas de hydrogen agus oxygen; da stuth a loisgeas mar ghuail nuair nach ’eil iad measgta feadh a cheile. Mar so tha an staillin soilleir cruaidh a fas ’na luaithre ruadh, agus gach seorsa feòla nan ni breun, nuair tha ’n t-aile a drughadh orra. Faodaidh tu nise a thuigsinn ciamar tha ni cho milis ri siucar air a thoirt á eorna agus a buntata grod, agus ni cho garg loisgeach ri uisge-beatha, á siucar.
Tha siucar air a dheanamh suas de dha stuth ris an abrar ’sa Bheurla carbonic acid agus alcohol. Ma chuirear beirm ri siucar air a leaghadh ann am burn, agus gun d’ theid fhagail air dhoigh a’s gun ruig an t-aile air, tha sgaradh air a chuir eadar an dà stuth ud: tha blas milis an t-siucair a falbh agus ’na aite tha blas garg an alcohol, air a choimheasgadh le blas geur an acid. Ged a tha am burn agus iad so fhathasd an ceann a cheile, gidheadh tha iad a nise ’nam boinneagan air leth feadh an uisge. Roi’ so bha an t-alcohol agus an t-acid air an coimheasgadh air dhoigh ’s gun robh gné gach aon diu air a chall, mar anns an t-siùcar thioram. Tha an stuth a nise ’na leann. Gabhaidh stuth coltach ri so deanamh de gach deoch anns am bheil siucar, mar a tha sùgh nan ubhlan agus nan fion-dhearcan. Oibrichidh sùgh mheasan mar iad so, gun bheirm idir, ma dh’ fhagar iad sgaoilte ’san aile: ach ma dhuinear suas iad ann an soitheach, cha ’n oibrich. Ach far am bheil a mhain siucar agus uisge glan, no stuth mar bhrailis, cha’n oibrich e gun bheirm a chuir ris. ’S e na tha de mhùthadh eadar fion agus leann, gur e fuigheall nam fion-dhearc a th’ anns an dara h-aon, agus fuigheall eorna no slait-shiucair a th’ anns an stuth eile, maille ri uisge, carbonic acid, agus alcohol. Ma leigear leotha seasamh anns a ghaoith car uine bheag, falbhaidh an t-acid feadh an athair agus caillidh iad am blas geur; ach tha iad cho garg agus cho laidir ’s a bha iad roimhe; oir is e an t-alcohol a mhain a tha a’ losgadh agus a’ togail misg. Ach ma bhlaithichear iad, tha ’n t-alcohol agus beagan de’n uisge ag eiridh comhla ris an acid; agus mar is treise an teine, ’s ann is mugha a dh’ eireas de’n uisge. Nise ma ghlacar an toit ann am feadan fada fuar, coltach ri cnuimheag na poite duibhe, tha an t-alcohol agus an t-uisge ag éiridh nam boinneachan an ceann a cheile, ach tha an t-acid a sgaoileadh feadh an aile. Tha, mar an ceudna beagan de stuithean sleamhain eile, a bh’ anns an leann no ’s an fhion, a leantuinn riutha; agus ’se so a mhain is aobhar air na tha de mhuth eadar branndi, rum, agus uisge-beatha, ach gum bheil beagan tuill’ uisge ann an cuid diu na th’ anns a chuid eile. Tha
[Vol . 11. No. 20. p. 5]
gach aon diu soilleir mar uisge-beatha gus am bheil dath ’g a chuir orra, an deigh a bhi air an tarruinn. ’S ann as an t-siucar a mhain a tha an t-alcohol a tighinn; agus cha’n ’eil an t-atharach is lutha eadar an t-alcohol a th’ ann an uisge-beatha agus an t-alcohol a th’ ann an leann, no ann am fion, no an dibhe air bith eile.
Tha doigh aig daoine foghluimte air an t-alcohol a sgaradh gu tur bho gach ni eile: agus mar so fhuaras a mach gum bheil tuille as leth an uisge-bheatha ’na alcohol, agus gur uisge glan, gu inbhe bhig, a chuid eile. Is alcohol an ceathramh cuid de ’n fhion a thatar ag òl anns na rioghachdaibh so: agus mar sin tha e soilleir gum bheil dà ghloine fhion faisg air a bhi cho druighteach ri aona ghloin uisge-bheatha. Mar is treise an stuth, ’s ann is mugha an diughail. Nuair a tha uisge an ceann alcohol, cha ’n ’eil an t-aon tomhas deth buileach cho garg ’s a nuair a tha e gun mheasgadh agus uime sin feumar beagan tuille dheth òl mu ’n druigh e air neach cho searbh ’s a nuair nach ’eil sion ’n a cheann. Ach ’se so na tha de mhùth eadar a bhi ’g òl alcohol ghlan agus a bhi ’g òl leann, fion, uisge-beatha no deoch air bith de ’n t-seorsa. Tha mi creidsinn gum bheil fios agad fhein, a leughadair, gum feud duine a’ bhi air mhisg le leann no le fion cho math ’s le uisge-beatha: agus tha ’n tuille dhiu sin cho diubhalach air gach doigh ri tomhas na ’s lutha de ’n uisge bheatha.
Feudar a thuigsinn, on bhlas a th’ air alcohol, agus mar a sgaoileas e ’m beul, nach biadh no deoch e. Thug ar Cruitheir dhuinn ar blas agus ar faireachdainn a chomharachadh an ni a tha feumail bho ’n ni a tha cronail do ’r pearsa. Nise nan tugamaid uisge-beatha do neach nach cualadh ni riamh mu dheibhinn, ’s ann a chuireadh e mach e agus braoisg air, mar is minig a chithear air daoine an deighe balgum dibhe a shlugadh; cha dean duine paiteach mar sin an deigh uisge òl; ni mo a tha iotadh a fantain an deighe dha gu leoir òl. Ach tha alcohol garg, loisgeach; agus an aite e chasgadh pathaidh, mar is mugha a dh’ olar dheth, ’s ann is mugha ar patha, agus ’s ann is mugha ar deidh air tuille, a mheud ’s ’g an òl sinn. Tha clann an toiseach ’g a shlugadh gu sgairteil, ged a bheir e deoir bho ’n suilibh, on a tha iad a’ smuaineachadh gum bheil e cluiteach dhaibh gun smuairein a ghabhail a ni a tha ’g an goirteachadh; agus mar so tha iad ag ionnsachadh òl gu toileach.
Nuair a tha alcohol a ruigheachd a ghoile, tha e ’g a sgaldadh; agus ma tha neach a leantainn fada air a bhi ’g a òl tric, tha e a losgadh air falbh a chochail a tha a’ comhdachadh taobh a stigh a ghoile gu leir. Fhuaras so a mach le dearg-lighichibh a dh’ fhosgail cuirp dhaoine a bha trom air an deoch; agus ’s ann mar so a fhuaras a mach gu coimhlionta an doigh anns am bheil an deoch laidir ag oibreachadh air pearsa an duine. Nise tha so buileach cronail: oir nuair a loisgear an comhdach so, tha an sùgh a tha a’ sruthadh troimhe a’ call a chuid mhòr d’ a neart; agus ’se ’n sugh so is meadhon air a bhiadh a chnamh. Tha alcohol a cuir bacadh air cnamh a bhidh cuideachd, a chionn gun cùm e ni air bith a chuirear ann gun chaochladh. Nuair is math le leigh ball-cuirp a chumail gun ghrodadh, cuiridh e an alcohol e. Loisgidh so an taobh a mach dheth; ach cha tig muthadh tuille air, ged chumtadh an sin mile bliadhn’ e.
An deigh a bhi uine bheag anns a ghoile, tha an t-alcohol a dol am measg na fala, agus a’ sgaoileadh air feadh an eanachainn, agus gach ball de ’n chorp. Tha e nise a’ cuir teas feadh na colluinne gu leir; agus tha daoine a faineachadh a bhi ni ’s beothaile, ni ’s misneachaile, agus ni ’s neo-umhailiche mu gach ni; agus tha an smaointean troi’ a cheile, air dhoigh ’s nach urrainn iad cuis dhomhainn a rannsachadh mar air uairibh eile. Mar so tha an lasanan agus an anamiannan air an neartachadh, agus an tuigse aig a cheart am air a cuir fo mhi-riaghailt. Tha daoine an sin deas air nithe a labhairt nach bu choir dhaibh, air a bhi cuir bòsd asda fhein, agus a deanamh tair air daoin eile, agus air geilleadh do gach droch run a dh’ eireas ’n an inntinn. “Amhaircidh do shuilean,” arsa Solamh, “air mnaibh coimheach, agus cuiridh do chridhe an céill nithe claona; agus bithidh tu mar an ti a luidheas sios ann am meadhon na fairge, no mar esan a luidheas air barr croinn siuil.” —Gnath-fhocal, xxiii. 33, 34. Mar so tha daoine fo chumhachd deoch laidir air an tarruinn gu braid agus neo-ghloine, gu connsachadh, trodadh, agus math dh’ fheudte gu mort. Tha Breitheachan agus Maoir a Chruin ag radh gur h-e ’n t-ol is aobhar corr a’s da thrian de na ciontaibh a th’ air an cuir an gniomh air feadh Bhreatann.
Bheir bodach de dh’ alcohol glan bas duine an uine ghearr agus foghnaidh leth-bhodach do neach òg. ’S e ’m fàth nach ’eil daoine a tha ’g òl tuill’ a’s so a’ basachadh nach ’eil iad ag òl moran deth comhladh; oir an deigh dha sgaoileadh feadh na fala, tha moran deth gu h-ealamh a’ tighinn amach troi a chraicionn agus ’s an anail. Ged a tha e a’ dol am measg na fala, cha ’n eil boinne dheth a’ fas ’n a fhuil, mar a tha gach seorsa bidh. Tha so a feuchainn nach ’eil toradh air bith ann; oir tha dearbh fhios aig daoine foghluimte gur ann as an fhuil a tha an corp gu leir air a bheathachadh. Cha ’n eil an alcohol ach gual a’s uisge; agus cha’n ’eil e a toirt neart do dhaoine ni ’s mugha na tha a chuip a toirt neart do ’n each. Tha e cuir teas agus buaireas feadh na fala; agus uime sin tha moran a’ smaoineachadh gum bheil e ’g an neartachadh. Ach beachdaicheadh iad ciod a tha tighinn ’n a dheighe; agus chi iad gur ann a tha e ’fàgail dhaoine fann agus an-fhulanach. ’S e fois a’s biadh a mhain a shuidhich Freasdal chum neart ath-bheothachadh, agus foghnaidh iad so; a’s cha ’n ’eil feum an ni eile. Ged a tha e cuir teas feadh a chuirp an toiseach tha e a fosgladh pòran a chraicinn, agus tha an duine a rithist ni ’s buailtiche do fhuachd agus ni ’s fhuaire na bha e mu’n do d’ òl e boinne dheth. Mar so chualthar mu iomad neach a mheilich le fuachd an taobh tuath America, a cheann gun d’ òl iad mòran branndi ri latha reota geamhraidh.
Labhair na baird moran mu ’n chridhealas a tha ’g eiridh bho dheoch laidir; ach b’ e sin cridhealas na boilich agus na connspoid, a dh’ fhagadh daoine tiamhaidh, crosda, an la-iar-na-mhaireach. Cridhealas gu dearbh! Ciod an cridhealas a th’ aig bean agus cloinn a mhisgeir nuair a tha iad ’n an crùban gu luideagach, acrach mu theallach fuar, lom, agus esan ag ol ’san tigh-leanna an ni bu choir biadh agus aodach a cheannach dhaibh, agus a chuireas fuaim a cheuman a tighinn dachaidh sgàth orra, agus cha ’n e aoibhneas, mar bu chubhaidh? Be sin cridhealas na bochdainn agus na truaighe! Ciod an cridhealas a th’ aig a chairdibh nuair a tha e ’g an ruigheachd cho goirt ’s gum bheil iad cuid de dh’ uairibh a runachadh gun tigeadh crioch air a laithibh? Ma ’s math le daoine stuth diubhail òl a ni cridheil iad car seal, faigheadh iad luach sgillinn no dha de ’n aile ris an abrar ’sa Bheurlalaughing gas.Bheir so orra garachdaich gun allsach, agus leum le h-aoibhneas; agus ged a tha e cronail, cha ’n ’eil e cho cronail ri alcohol, agus tha e mòran ni ’s saoire: no ma ’s math leo ni a bheir mor-shubhachas dhaibh, oileadh iad beagan opium. Bheir sin orra bhi cho sona ciuin ’s ged a bhitheadh iad am flaitheas. Tha ’n stuth so gun teagamh ro chronail, laidir, oir ’se a tha moran a gabhail nuair a tha iad a cur as daibh fhein; ach cha chuir e daoine air chaothach mar a ni alcohol. Tha so cuideachd cheart cho laidir, cronach; oir tha e toirt bàs moran feadh nan rioghachdan so gach latha; agus ma dh’ òlas duine dheth uimhir ’sa dh’ oladh neach paiteach de dh’ uisgo, bheir e bàs obann air. Tha na nithe sin a feuchainn gu ’m faod iomad ni cronail gean a chuir air daoine, agus faochadh a thoirt daibh car tiota. Be bhi cur as teine le bhi cuir connaidh air, bhi ’g òl alcohol chum pathadh a chasgadh: oir ’s ann a chuireadh e tart air daoine air nach ’eil pathadh. Th deoch laidir a fagail dhaoine ni ’s buailtich do gach seorsa galair; agus ni ’s taise an deigh a gabhail: agus a bharr air a so, tha i togail mòran ghalaran do dhaoine gun aobhar air bith eile. “Cha ’n aithne dhomh aon ni eile,” ars an Leigh Trotter, “a tha togail tuille eucail na deoch laidir.” “ ’S e ar barail” arsa tri air fhichead de na Leighibh a ’s ainmeile an Lunnuinn, “nach ’eil ni a b’ fhearr chum anshocair a laodachadh, agus slainte a chumail ris gach neach, na sgur gu h-iomlan de bhi ’g òl deoch laidir.” “Air gach ball de ’n chorp air an druigh i,” ars an t-ollamh Allen, “tha i ’g oibreachadh mar phuinsein.”
Tha na daoine ris an abrar Quakers comharraichte air son a bhi seachnach air deoch laidir; agus uime sin tha am beathasa, a reir a cheile, ceithir bliadhna deug ni ’s fhaide na beatha a chuid eile de ’n t-sluagh. Tha cuid de ghalaraibh sgrathail do ’m bheil misgeirean amhain buailteach. Cha ’n fhaod daoine a bhi smuaineachadh nach ’eil deoch laidir a’ deanamh coire dhaibh ach nuair a tha i ’g an goirteachadh; oir tha leighean ag innseadh gum bheil i deanamh coire an còmhnaidh, air cho beag ’s ’g an gabhthar dhi, agus gum bheil neach cuid de dh’ uairibh gun ghoirteas air bith, nuair a tha taobh a stigh a ghoile air iongrachadh le dibhe. Mar so tha moran ’g am mealladh fhein mar a bha ’m fear a thubhairt gun robh esan ’na ioma shlainte ged a bha e ’g òl moran leanna car fhichead bliadhna, agus bhasaich e leis an t-ath latha.
Cha ’n ’eil beathachadh idir an uisgebeatha, no deoch laidir air bith a th’ air a tarruinn mar sin; agus cha ’n ’eil beathachadh an leann ach na th’ anns an leann-loisgte, a bheirear do na mucaibh. Cha ’n fhearr fion no portair.
Tha cor moran sheoladairean agus dhaoin’ eile a leig dhiu deoch laidir gu tur, a dearbhadh gur ro mhearachd barail nan daoine a tha smuaineachadh gum bheil alcohol a neartachadh neach; oir tha iad uile ag radh gum bheil iad ni ’s treise ’s ni ’s cruadalaiche, agus ni ’s murraich air mòran obair a chur troi laimh na bha iad an uair a bha iad ag òl a bheag no mhòr dhi.
Tha mile mhilltean punnd Sasunnach leth-cheud uair thairis air a chosdadh gach bliadhna ’s na rioghachdaibh so air deoch laidir, suim a chumadh suas na bheil de shluagh an Albainn car thri bliadhna. Chuireadh na thatar a’ cur a h-aithne dh’ eorna an Breatunn comhdach, slat air dhoimhnead, air rathad mor, coig slat air leud agus da cheud agus sea mile deug air fad.
Tha deoch laidir a toirt moran tuille call air an rioghachd na tha an stuth a’ cosdadh; oir tha i toirt moran dhaoine gu bochdainn a’s laigse, a tha ’n sin a tighinn beò air daoin eile, agus tha na milltean a tha i toirt gu cionta nan eallaich air an duthaich, air dhoigh no doigh. ’S i is aobhar air moran de na losgachaibh caillteach a tha tachairt tric air feadh na rioghachd, agus air iomad long bhriseadh, far am bheil moran bathair air a chall an comhnaidh, ’s iomad uair beatha dhaoine.
[Vol . 11. No. 20. p. 6]
A bharr air a so, tha i tarruinn air daoine moran ghalaran agus chuisean lagha, a tha cosd ro mhoran airgid.
Math a dh’ fheudte gun abair thu gum bheil leighean gu tric a comhairleachadh do dhaoine deoch laidir a ghabhail, airson feum an slainte. Ach tha mise ag radh riutsa gum bheil leighean mar so a toirt iomad neach gu dubh mhisg. Cha bu choir dhaibh so a chomhairleachadh uair air bith oir cluinn ciod thubhairt Johnson, leigh ainmeil an Lunnuinn. “Tha mise ag radh gum bheil iad” ( ’s e sin deochan laidir) anns gach cuis cronail mar dheoch, agus nach ’eil feum orra mar leigheas, a chionn gum bheil stuithean eile againn a ni an gnothach a cheart cho math, mur dean ni ’s fhearr.” Ach tha leighean ’g a’ toirt do shluagh euslan iomad uair, cheann gum bheil iad furasd am faotuinn, agus taitneach do ’n ghoile a thug iad fo ’n leigh.
Thachair do mhoran de leighibh mu alcohol mar a thachair dhaibh bho cheann fada mu lotaibh. Bha e chleachda aca ola goileach a thaomadh orra agus theireadh iad nach gabhadh lot leigheas ceart gun so. Thachair do Fhrangach do ’m b’ ainm Pare aon uair nach b’ urrain da ola fhaotainn; agus mar sin fhuair e doigh air lotan a leigheas ni b’ fhearr gun ola idir. ’S e thubhairt leigh Gallda ri brathair-ceird da an Duneidin: “Cha bu choir dhuit a bhi cho dian an aghaidh dibhe, oir ’s ann oirre a tha sinn a deanamh moran de ’r cosnadh.” Tha so leigeadh ris aon aobhar airson cuid de leighibh a bhi air taobh an òil. Tha cuid de na leighibh a’s fhearr an Duneidin ’s an Lunnuinn air leigeadh dhiù bhi ’g orduchadh dibhe an cuis air bith. Ma bha daoine faotainn a chuid a b’ fhearr de na h-eugailibh air son an robh na Gaidheil a toirt uisge-beatha dhaibh, ’s ann a dh’aindeoin air an leigheas mar bu trice, ’s cha b’ ann le chònadh, mar a chi neach air bith a smuainicheas air buaidhibh alcohol.
Cha ’n ann air pearsa agus air sporan duine amhain a tha deoch laidir a drughadh: tha i milleadh a chinn agus a chridhe cuideachd. Tha mheamhair a failneachadh, agus tha an tuigse air a h-an-fhannachadh ’s air a dalladh; agus tha an cridhe a fas fuar gun fhaireachdainn. Tha gach aon duine a bha riamh trom air an deoch ’na dhearbhadh air a so. Tha iad a fas clannail, gun seagh, gun fhirinn, agus gun onoir; agus ma gheobh iadsa pailteas dibhe, ’s coma leo ged rachadh an saoghal a dhith. Nach uamhasach an sealladh duine tapaidh, gasda, teodh-chridheach fhaicinn air a thoirt chum na staid so!
Ach math a dh’ fheudte gun abair thu— “O, ’sann bho anameasarrachd tha so uile a tighinn; nam fanadh daoine air cuimse, cha bhitheadh ni am mearachd.” ’S ann an so a tha chealgaireachd air am bheil Solamh a’ labhairt. Mur blaiseadh daoine boinn’ idir, tha e soilleir ri fhaicinn gun rachadh a mhisg agus gach diubhail a tha ’n lorg air chul a dh’ aona bheum. Ach ged a bha an langan so, fanaibh air cuimse, an cluasaibh dhaoine bho cheann còr a’s da mhile bliadhna bha a mhisg a sior neartachadh gus ’n do theann sluagh ri leigeil dhiu a bhi ’g a bhlas. Bha gach neach lan dearbhte nach d’ tigeadh an latha ’s am bitheadh esan na mhisgeir: ach a dh’ aindheoin gach comhairle agus earail a ghabhadh toirt daibh, thainig an latha ’s an robh milltean diu nan dubh mhisgeirean. Tha e furasd fhaicinn carson a bha na comhairlean ud gun fheum. “Fanaibh air cuimse,” ars iadsan; ach cha d’innis iad daibh ciod e cuimse, oir cha b’ urrainn daibh, cha robh nan comas an tomhas ainmeachadh; oir cuiridh tomhas nach aithnich fear aige misg air fear eile; agus cha ’n e an tomhas a chuireadh misg air neach an uiridh a chuireas misg air am bliadhna. Cha mhugha a b’ urrainn daibh a radh, a thaobh biadh a’s deoch, iad a ghabhail gus nach bitheadh deigh aca air tuille; oir mar is mugha a dh’ òlas neach ’s ann is mugha a dheigh air tuille. Cha robh math dhaibh a radh iad a dh’ òl gus am faireadh iad an cinn a fàs eatrom; oir air cheann sin bhitheadh daorach bheag orra.
Ach ’s ni faoin a bhi a’ bruidhinn air cuimse an leithid so de chuis. Se cuimse, gu leoir de ni feumail. Cha ’n urrainn cuimse a bhi an nithe cronail. B’ amaideach do neach a radh nach robh eucoir cronail nam fanadh daoine air cuimse; agus tha e cheart cho amaideach a bhi ’g radh nach ’eil cron an deoch laidir ma dh’ fhanas daoine air cuimse, nuair a tha i deanamh cron air cho beag ’s gan olthar dhi.
’S ann o bhi ’g òl beagan an drasd’ ’s a rithisd a thainig gach misgeir a bha riamh air thalamh gu fas deidheil air an deoch, agus gu bhi ’g òl moran. Cha chualas iomradh air neach riamh a thainig gu bhi na mhisgeir a dh’ aona bheum. On a tha nadur an duine agus buaidhean na dibhe direach mar a bha iad, an ni a bha ’s e a bhitheas. Fhad ’s a bhitheas daoine ’g a blasad, thig moran diu gu bhi ’n am misgeiribh. Tha gach neach deas air a bhi ’n duil gun teid esan as, on a chaidh daoine eil as: ach beachdaicheadh e air a chuis gu geur, gun chlaon-bhreith, agus chi e nach ’eil dearbhadh air bith aige nach bi e air aon de ’n dream air an toir an dibhe buaidh. ’S e thug air moran fas trom air an òl gun robh iad am barail nach tigeadh an latha a thigeadh iadsan gu bhi mar so. Tha duine cinnteach nach ionnsaich e ’n t-òl fhad ’s nach blais e boinne, ach ma tha e ’g a bhlsaad cha ’n urrainn dha bhi cinnteach.
Cha ruig mise leas ni a radh mu ’n doigh anns am bheil daoine carach mealladh dhaoine eile troi mheadhon deoch laidir, agus a faotainn uapa brath air iomad ni nach bu choir dhaibh innseadh; oir cha ’n ’eil moran ’s a Ghaidhealtachd aig nach ’eil fhios air a so a cheana.
Na bitheadh daoine a smuaineachadh nach dean dibhe coire dhaibh mur òil iad uair air bith gus am bi an dall daoirich orra: oir tha daoine foghluimte ag innseadh gu sonraichte gum bheil a bhi ’g a bhlas tric ni ’s miosa na bhi ’g ol moran corruair, agus gur luaithe bheir e bas duine a tha ’g ol beagan gach latha na bas fir a dh’ olas aon uair ’s a mhios gus am bheil e call a bheachd agus lùs nan cas. Chunnacas daoine do ’n do thog a bhlaisemeineachd so an galar ris an abair leighean delirium tremens, no am boile critheanach eucail sgàthach, nach fhacas riamh air neach a bha seachnach air deoch.
Dh’ innis mi dhuit gun oibrich sugh mheasan nuair a dh’ fhagthar iad sgaoilte fo’n aile. ’S ann mar so, a reir coltaich, a fhuaras amach deoch laidir an toiseach. Nuair a thug Noah an sùgh as na fion-dhearcaibh, chaidh leigeil leis seasamh an saothach fosgailte; agus mar sin dh’ oibrich e. Nuair a dh òl se dheith, thug e ’n aire gun d’ fhas e beothail ’na dheighe: agus mar sin mheallthar e, mar a mheallthar cho lion mile d’ a shliochd ’na dheighe. Shaoil daoine nach deanadh e coire air bith mur òileadh iad gus am bitheadh iad air mhisg; oir nuair nach òladh iad ach beagan cha robh an t-olc cho mòr na cho soilleir; agus tha daoine deas air a bhi leigeil as am beachd nan duibhailcean a tha tighinn an lorg ni a tha toirt toileachadh dhaibh aig an àm; agus mar sin lean daoine air a bhi ’g òl alcohol gus an latha an diugh.
Cha robh eolas aig daoine air stuithibh tarruingte mar uisge-beatha gu naoi ceud bliadhna an deighe teachd ar Slanuighear. Mu ’n am sin bha daoine am barail gun gabhadh stuth faotainn a thionndadh gach ni gu h-òr; agus uime sin smuainich ollamh Arabach gum feuchadh e ri fion a tharruinn, gun fhios nach fodhnadh an stuth a thigeadh as; oir bha iad eolach air tarruin roimhe so; agus bha fios aca gun robh an stuth tarruingte moran ni bu treise na ’n stuth ás an d’ thainig e. Rinn e sud, agus ’s ann mar sin a fhuaras a mach branndi no uisge-beatha an toiseach. Cha deanadh e òr na airgiod de ni a chuirthear ann; ach bha e moran ni bu treise gu daoine a bheothachadh car seal na fion. ’S ann airson so a thugthar uisge beatha mar ainm air—ach ’s e uisge bais ainm bu fhreagarraiche gu mor. Chaidh buaidhean an stutha a mholadh thair tomhas; cha mhor nach tugadh e beo na mairbh, a reir na h-aithris. Bha daoine ’san àm sin ro aineolach, agus deas gu bhi creidsinn gach ni a dh’ innsear dhaibh, a bha idir dealbhach, gun a bhi ’g iarraidh dearbhan pongail gun robh e fior; agus mar sin chreid iad gum bu leigheas ro fheumail alcohol. Ach ’s ann mar leigheas amhain a ghnathaichtear é car sheachd ceud bliadhna, agus cha robh e ri fhaotainn ach am buthaibh nan leigheas-reiceadairean. Ach chomharraich cuid de na h-Arabaich mar a chuireadh branndi daoine air bhoile car seal; agus uime sin thug iad alcohol no al goril mar ainm air, ’s e sin, air eadar-theangachadh, an droch spiorad, agus lean an t-ainm sin gus an latha ’n diugh.
Fhuaras amach a rithisd gum faidhtear stuth co-ionnan a leann no ni air bith mar sin; agus their na Gaidheil anise uisge-beatha ris an stuth a gheobhar a leann bracha. Bho cheann còrr us da cheud bladhna thoisich cuid ri smuaineachadh gur cinnteach gun robh e feumail do dhaoine slainteach, cho math ’s do dhaoine tinn, ged a tha dearbh fhios aig gach leigh gum bheil gach leigheas cronail do dhaoine slainteach; agus mar sin, uidh air ’n uidhe, thainig daoine gu bhi ’g a òl air gach tachartas. —An Gaidheal.
Toradh an Fhearainn.
(Oban Times) .
Bha stoirmean fiadhaich againn o cheann ghoirid, agus tha eagal air mòran gu’m bi so gu tur an aghaidh fàs is fogharadh air a’ bhliadhna so. Ach tha so ri thoirt fainear gu’n robh toiseach na bliadhna a dh’ fhalbh cho fliuch ’s cho dona ’s a dh’ fhiosraich sinn o cheann ioma latha. Ach a dh’ aindeoin so uile bha fogharradh anabarrach math againn. Bha toradh na tìre ni bu reachdmhoire na bha e ioma bliadhna roimhe so. Bidh so ’na aobhar-ghàirdeachais do mhòran a thaobh gearain an latha. Cha’n ’eil ni ’sam bith a’s motha a’ dh’ aobharaicheas bròn ’s an tìr na gu’m biodh ar tuathanaich a’ fulang call a nì am biadh car daor. Tha e duilich ri thoirt fainear nach ’eil sinn a’ togail a’ h-uiread do bhiadh ás an fhearann ’s a bu chòir dhuinn. Tha so ag éiridh o laghan eucorach agus o na h-iarrtuis a th’ aig na Gàidheil bhochd a bhi faotainn saorsa anns na bailtean o na cumhachan searbha a rinn strìth na beatha ’na cruaidh-chàs is na trioblaid nach b’ urrainn mùinntir dhuineil a ghiùlan. Ach tha dòchas gu’m bi cùisean ni ’s feàrr anns na bliadhnaibh ri teachd.
An turus mu dheireadh a bha Morair Citsiner ann an Lunnainn, thainig caraid g’ a ionnsaidh a cruinneachadh airgid air-son fear-lagha bochd a bha air caochladh a thiodhlacadh. ’Se tasdan a bha e ’g iarraidh air gach neach a ruigeadh e, agus ’s e tasdan a dh’ iarr e air Citsiner. “Tasdan a thiodhlacadh fir-lagha!” arsa Citsiner ’s fiamh a’ ghàire air. “So dhut gini ’s tiodhlaic fear air fhichead dhiu.”
[Vol . 11. No. 20. p. 7]
CLARSACH AN DOIRE—Is còir dhaibh-san a tha air-son an leabhar luachmhor so a chosnadh dol a dh’ obair. Cha mhair an tairgse thug sinn seachad ach fhad ’sa mhaireas na th’ againn de na leabhraichean air làimh. A’ “Chlàrsach” a nasgaidh do neach sam bith a gheibh triùir luchd-gabhail ùra.
ORAN DO ’N AOIS.
LE AILEIN NAN SIONNACH.
Mile marbhaisg air an aois,
’S iomadh caochladh bheir i oirnn,
Fagaidh i gu seachdaidh cruaidh
Ghruaidh a bha cho dearg ’san ròs.
’M falt a bha gu sleamhuinn, mìn,
’S nuair chìrt’ e air lith an òir,
Fasaidh e caiteineach, ciar,
’S cuid eile cho liath ri clòimh.
’N t-sùil a bha gu soilleir, glan,
’Toirt soluis do ’n chorp gu léir,
Tàirnidh an aois oirre smal
’S cha léir dhuit gu ceart do mheur.
Chluas a bha gu furachair, geur,
Leis an cluinnt’ am feur a fàs,
Rinn an aois a druideadh suas,
’S cha chluinn thu gun nuallan àrd.
’N deud a bha mar ìbhri shnaight’,
Cho geal ri cailc ann ad bheul,
Cnàmhaidh ise am bun ’s am bàrr
’S bidh an càirein lom na ’deidh.
’N teanga bha gu sgiolta, grinn,
Cho binn ri smeorach air ghéig,
Mar thromb is a teanga brist’
Chìnn na ’gliogan ann ad bheul.
’N gàirdean ’san robh spionnadh mor,
Leis an tilgteadh òrd is clach,
Tàirnidh an aois uaith a lùths,
’S trom leis a bhith giulan bat’.
Chas a bha gu làidir, luath,
Leis am buidh’nteadh buaidh ’san réis,
Cha dean i ceum gun am bat’,
’S gum feumadh i taic na déidh.
Goididh ’n aois do chuimhne uait,
’S tàirnidh i ort snuadh an aoig,
’S gheibh thu ’n sin tigh còmhnuidh buan;
’S neo-shuairc an leannan an aois.
Rugadh Ailein Mac-an-t- Saoir an Cille-Bharra faisg air an Tairbeirt. Bha e na ’bhrocair an Ceann-tìre. Bha e math air cur as do na sionnaich, agus mar sin theirteadh Ailein nan Sionnach ris. Tha cuid ag radh nach robh e a cur as do na sionnaich uile, air eagal ’s gun rachadh a thilgeadh am mach a obair.
A GHRUAGACH DHONN NAM MEALL-SHUILEAN.
LE EOGHAN OG AN STRATH-NIN.
ESAN.
A ghruagach dhonn nam meall-shuilean,
Gun d’ chum thu ’n raoir am chaithris mi;
Gur beag tha dh-aogas cailinn ort,
’S do chùl mar fhaileas òir.
Mo rùn dhuit ainnir òig.
ISE.
Gun d’ thog iad moch Di-haoine orm
Gun deachaidh mi do ’n chaochan leat;
Cha d’ fhuadaich sid mo ghaol-sa dhuit,
Nam faodainn a bhi beò.—
Mo rùn dhuit Eóghain òig.
ESAN.
Gun d’ thog iad moch Di-sathairn’ orm,
Gun robh mi-fhìn a laighe leat,
Bidh sinne mar sin fhathast,
Is don-rath air luchd an sgeoil.—
Mo rùn dhuit ainnir òig.
ISE.
Na ’m biodh de ghaol aig baintighearn’ ort
Na thug mi-fhìn bho Chaingis dhuit,
Bu shuarach chuirteadh saibhreas leath’;
Gum b’ oighreachd leath’ do phòg.—
Mo rùn dhuit Eóghain òig.
Ged bha thu ’n raoir ’san ridhe so,
Cha d’ fhaod mi ’dhol a bhruidhinn riut,
Do bhreacan trom fo ’n t-snighe
Is mo chridhe-s’ air a leon.—
Mo rùn dhuit Eóghain òig.
’S ann aig a’ ghlacaig sheilich ud
A rinn sinn fhìn an dealachadh;
Bu chaoimhneil blàth ar faireachdainn,
’S gu talamh ruith na deoir.—
Mo rùn dhuit Eóghain òig.
Bu mhac Eóghan Og do dh-Eóghan Domhnallach ann an Strath-Nin, faisg air caisteal na Moighe. Ghabh e gaol air nighinn breabadair a bha na ’banseirbheiseach an taigh athar. Bha a chuideachd an aghaidh dha a pòsadh. Thug e an t-arm air, agus dh’ eirich e gu bhi na ’chaiptein. Thill e dhachaidh an ceann sheachd bliadhna, agus phòs e an nighean. Bha da mhac aca, Gileabart agus Aonghus. Tha co dhiù tri fichead bliadhna o’n a chaochail e.
CRUACHAN BEANN.
LE PARUIG MAC-AN-T- SAOIR.
Cruachan Beann, Cruachan Beann,
Cruachan Beann ’s mòr mo thlachd dheth,
Cruachan Beann le ’chuid meall
’S a chuid allt ’ruith troimh ’ghlacaibh.
Cruachan Beann ’s e cho mòr,
Tha e sònraicht’ ri ’fhaicinn,
Cha ’n fheil a leithid ’s an Roinn-Eòrp’,
’S geal a chòt’ ri àm sneachda.
Clann an t-Saoir gam bu dual
’Bhith na ’chluaineagan fasgach,
Bha iad uair a seòl air chuain
’S fhuair iad buaidh ann le gaisge.
’S iomadh linn bho ’n fhuair iad còir
Air a ghleann ’s bòidhch’ ri ’fhaicinn,
’S fhad ’s a ruitheas uisg’ gu cuan
Bidh an dualchas sin aca.
Fine ’s duineile gun ghruaim,
’S iomadh buaidh a bha ’n taic riu;
’S mairg a theannadh orra dlùth
’N àm bhith rùsgadh nan glas lann.
’S iomadh blàr ’san d’ fhuair iad buaidh,
’N àm dol suas gum bu bhras iad,
’S an ceann-cinnidh air an ceann
Toirt comànnd do na gaisgich.
’N Leitir Beann chaidh m’ àrach òg,
Deiseir bhòidheach nam badan,
Gheibht’ am fiadh air an t-sliabh
’S earbag riabhach ’s gach lagan.
Aite ’s maisiche fo ’n ghréin
’Chaoidh cha léir dhomh ri ’fhaicinn,
Leis gach seòrs’ a tha ’san fhonn
Feadh gach tom ’s air gach stacan.
Soraidh nis le Cruachan Beann,
’S leis gach coire ’s gleann tha ’n taic ris;
’S e mo dhùrachd Clann an t-Saoir
’Bhith chòmhnuidh air gach taobh na ’fhasgaibh.
Rugadh Pàruig Mac-an-t- Saoir an Leitir Beann aig Loch Odha ’sa bhliadhna 1782. Bha e greis a cumail sgoil an Diura. Thàinig e a chumail sgoil aig Loch Odha ’sa bhliadhna 1811. Bha e na ’mhaighstir-sgoil sgìre an sin ré da fhichead bliadhna ’s a ceithir. Phòs e Ciorstaidh Shinclair an Achadh-na-craoibhe, agus bha siathnar chloinne aige, Donnachadh, Iain, Alasdair, Pàdruig, Mairearad is Iseabal. Chaochail e ’sa bhliadhna 1855. Sgriobh e dòrlach de dh-orain.
Iadsan a Phaigh.
Alasdair A Camaran, Bridgeport
M A Mac-a- Phearsain, Bridgeport
An t-Urr A L Domhnullach, Broad Cove
Floiri Nic-Gillfhinnein, Beinn Ghillandra
Bean Iain Mhic Citheagain, Horne ’s Road
A G Mac-Gilleain, Sidni
Robert Barclay, Sidni
Gilleasbuig Mac Phaidein, Gleann Logain
Tormad Mac Fhionghain, Cnoc an Aoil
Tormad Domhnullach, Lochside
Bean Alasdair Chaimbeil, Ridge Mhabou
Ruairidh Mac Neill, Glace Bay
Ruairidh Mac Philip, Rudha ’n Rothaich
Bean Thormaid ’Ic Aonghais, Ingonish
Seumas D Mac Eachairn, Inbhirnis
Seonaid A Dhomhnullach, Inbhirnis
Ceit A Nic Eachairn, S W Margaree
R N Mac Gilleain, an Abhainn Dhubh
Bean Dhomhnuill Mhic Philip, St Esperit
Bean Iain D Dhomhnullaich, St Esperit
Caipt D Mac Leoid, Baile nan Gall
Coinneach Mac Leoid, Ceap Nor
An t-Urr R MacCoinnich, Iona
Iain Mac Fhionghain, Rosedale
D I Domhnullach, New Glasgow, N.S.
Gilleasbuig Siosal, Glassburn , N.S.
Calum Caimbeul, Kinross , E P I
Alasdair Mac Mhanainn, Braidalbainn, E P I
Iain Mac Cuithein, Boothville , Ont
Niall MacDhiarmaid, Duntroon , Ont.
Murchadh Mac Gillaollain, Roden , Man.
F A Gemmel, Selkirk , Man.
Fionnladh Donullach, Earlswood , N W T
Bean M H Dhomhnullaich, Springhill , Que
Iain Mac Rath, Chicago , Ills.
Iain Mac Fhearghais, Ouray , Colo.
Iain K. Domhnullach, Ouray , Colo.
Seumas Stiubhart, Ouray , Colo.
Iain Mac Gillfhaollain, Gagetown , Mich.
Uilleam D Grannd, Berkeley , Cala.
Ami Mhoraidh, New York
Ruairidh D Mac-Iain, Cambridgeport
Calum Mac Mhanainn, Kaurihohori , N.Z.
Iain Mac Gilleain, Auckland , N.Z.
Coinneach Domhnullach, Kamo , N.Z.
Coinneach Camaran, Invercargil , N.Z.
[Dealbh]
A. J. BEUTAN,
(Alasdair Mac Iain Bheutain)
CISTEACHAN-LAIDHE
dhe gach seorsa—beag us mor, geal us dubh, agus dhe gach seorsa fiodha—cruaidh us bog. Aodaichean Dubha agus Anart Geal, agus na h-uile seorsa Bathar-Airgeid us eile nach urrainnear ainmeachadh an so.
Faodar comhradh a dheanamh ris a cearna sam bith dhe ’n duthaich air anTelephone No. 62.
Sidni, Feb. 8, ’01.
A. J. BEUTAN.
MACTALLA NAN TUR, leis an Urr. A. Mac-Gilleain Sinclair. Tha orain le iomadh bard, sean is og, anns an leabhar so, moran nach robh riamh an clo, agus moran eile ann air dreach na ’s fhearr na chunnacas fhathast iad. A phris: 25c.; sia air $1 .25; dusan air $2 .00.
FILIDH NA COILLE, leis an Urr. A. Mac-Gilleain Sinclair. Orain a Bhaird Mhic-Gilleain, maille ri cunntas taghte de dh’orain eile, a bharrachd air orain is eadar-theangachaidhnean le Mr. Sinclair fhein. A phris, leth-dolar.
PUBLISHERS “MAC-TALLA,”
Sydney, Cape Breton, Canada.
J. E. BURCHELL,
URRASACHADH BEATHA AGUS TEINE
anns na cuideachdan a’s fhearr am Breatunn ’s an America.
Bathar Cruaidh
Tuaghannan
Saibh
Locraichean
Glasan
Tairnean
Sgianan, etc
Aonghas Mac Leoid
Paipear-balla
Paint
Olla
Putty
Varnish
Gloine
Etc., etc.
MACEACHUINN & MACCABE,
FIR-LAGHA.
Ceannach us creic fearainn, Airgead Iasaid, &c ., &c .
A. J. G. MACEACHUINN. IAIN J. MACCABE.
HEARN & MACDONALD,
FIR-TAGRAIDH, NOTAIREAN, &c ., &c .
D . A. HEARN.FIONNLADH DOMHNULLACH
ROS & ROS,
FIR-LAGHA, NOTAIREAN, &c .
Airgead ri thoirt seachad an iasad.
UISDEAN ROS. HOWARD S. ROS, B. A
HARDISON ’S PHARMACY.
An Stor-chungaidhean a’s fhearr a tha ann an Sidni.
Air oisean Sràidean Shearlat agus Prince.
C . P. MOORE,
BATHAR CRUAIDH.
Iarunn, Uidheaman Saoirsneachd, Uidheaman Gaibhneachd, Tairnnean, &c .
DR. G. T. MACGILLEAIN,
DOTAIR FHIACAL.
OIFIS: —Os cionn Stor Harrington.
C . R. BOWN,
URRASACHADH TEINE AGUS LEACAN GLAINE.
C . V. WETMORE,
URRASACHADH TEINE, BEATHA, SGIORRAIDH, & LEACAN GLAINE.
An tigh a Chommercial Bank,
D. N. MOIREASDAN, M. D., C. M.
Oifis—An togalach Mhac-Talla, far an robh Dr. Cowperthwaite.
Aite-comhnuidh—AirUnion St. ,san tigh a bha roimhe so aig an Urr. F. C. Simpson.
Telephone 364.SIDNI, C.B.
Sydney & Louisburg Railway
TIM CHLAR.
A toiseachadh Di-luain an 10mh latha de Nobhember, bidh na treineachan a ruith mar a leanas:—
A fagail Louisburg aig 6.30 a. m., Glace Bay aig 7.35 a. m., ’sa ruigheachd Shidni aig 8.15 a. m.
A fagail Shidni aig 4.30 p. m. Glace Bay aig 5.15 p. m., ’sa ruigheachd Louisburg aig 6.25 p. m.
A ruith mar so gach latha ach Di-domhnaich.
WM . COYNE, Traffic Manager.
ROYAL BANK OF CANADA.
CORPAICHTE 1869.
ARD OIFIS, HALIFAX , N. .
EARRAS, $3 ,000,000.00
EARRAS PAIGHTE $2 ,000,000.00
AIRGEAD TAIMH 1,700,000.00
Luchd-Riaghlaidh:
Thomas E. Kenny,Ceann-suidhe.
Thomas Ritchie,Iar-Cheann-Suidhe
Wiley Smith, H. G. Bauld, Hon.Daibhidh Mac Iain.
Edson L. Pease, Gen’l. Mgr., Montreal.
Meur-Oifis ann an Sidni.
J . E. BURCHELL,Fear-Gnothuich.
Tha gach gnothuich is abhaist a dheanamh ann am banca ’ga chur air adhart, agus tha
BANCA-CAOMHNAIDH
ann anns am faodar suim sam bith o dholar suas, a chur air riabh 3% ’sa bhliadhna.
[Vol . 11. No. 20. p. 8]
HO RO, IAIN.
LE AONGHUS MAC-CUARRAIG.
LUINNEAG.
Ho ro, Iain, taobh rium fhìn,
’S na bi strì ri amaideachd;
Feumaidh mnathan uaisle tì,
’S goirt an cìnn mur faigh iad i.
Tionndaidh rium is leugh a chòir,
Tha mise deònach teannadh riut;
’S ma ’s olc no math a bhios mo dhòigh,
Cha chluinn na h-eòlaich gearan uam.
Cha ’n iarr mi siùcar no ti,
No sròl no siod’ a cheannach dhomh;
’S i obair mo dha làimhe fhìn
A’s cìnntiche mi ’leanailt rium.
Gabh thus’, Iain, am muir-làn
Mar phàtaran, ’s cha ’n aireach dhuit;
Air fhad ’s gan éirich e an àird
Gum faic thu ’n tràigh an eal’achd ann.
Sin mar bhitheas luchd na stràic,
Le ’n curraichdean àrd ’s le ’n cailleaguth;
Ni ’m pòsadh bochd an toirt gu làr
Mar shneachda bàn na gailline.
An rìomhadh cheannaicheas iad gu daor
’S an saoghal bheir an car asda;
Bidh gùn is gùn ga ’n cur mu sgaoil
Gu aodach do na caileagaibh.
Nuair a theid iad chum na féill,
Gur gann dhuit té dhiu aithneachadh,
Ach seargaidh iad mar ròs na géig
Ri teas na gréin’ a dh’ fhannaicheas.
Cadal feumaidh iad is tàmh,
Cha bhi iad slàn mur faigh iad sin.
Cha ghearain té dhiu thu bhi ’d thràill;
’S ann ni i tàir is fanoid ort.
Gun sloinn i suas, o bhun gu géig,
An treubh o ’n d’ rinn i failleineadh,
Ga d’ chur-sa sios mar mhith gun bheus,
’S gur mairg bheir spéis mar leannan d’i.
An uaisle bhochd gun chas, gun làmh—
Tha ’n dàn mar dh’ fhàg an sean-fhacal—
Cha chuir i salann air a chàl;
Bi t’ fhaicill tràth mu ’n lean i riut.
Cha dugainn-sa do ’n uaisle beum
Na ’h-àite fein, ’s cha teannainn ris;
Ach ’s beag an cliù do dh-fhear gun spréidh
Bhith fòirneadh té tha talach air.
Tha thus’ is mis’ a réir a chéil,
Ar n-òr, ar spréidh, ’s ar seanairean;
’S ma gheibh mi each gu ruith na réis’,
Cho cruaidh riut féin gun lean mi ris.
Nuair thig am bothan le chraos cam,
Am màl, a chlann, ’s an ceannach ort,
Gur taitneach dhuit a bhean ’san àm
A thàirneas ceann an amuill dhuit.
Bha Aonghus Mac-Cuarraig a fuireach anns a Bhlàthaich an Airdghobhar. Chuireadh oran Iain am mach an Co-chruinneachadh Phàdruig Mhic Pharlain an 1813. Is e “Horo, Iain, taobh rium fhìn” a tha ’san leabhar sin. Is e “A cheist, Iain, teann rium fhìn” a tha ’san Ailleagan, a chuireadh am mach an 1830.
ORAN
Do Chòirneal Daibhidh Stiubhart, triath Ghart.
LE ALASDAIR FOIRBEIS.
’M brat-sròil ’bha anns an Fhraing,
Nach d’ fhuair tàmailt o thùs,
Chuir iad sios e do ’n Eipheit
A dh’ fheuchainn a chliù.
Bha thus’ an sin ’s do réisimeid
Féin air do chùl,
’N da-fhicheadamh ’s a dhà,
Sar luchd-càraidh gach cùis.
Chuir sibh Frangaich na ’n smùr
An tir ainmeil nan tùr,
’S thug sibh uap’ bhratach riomhach,
’Bha miaghail na ’n cùirt.
Am math air faiche Mhaida,
Gun taing thug sibh buaidh;
Ged bha na Frangaich lionmhor
O ’n t-sliabh tigh’nn a nuas.
’N tri-ficheadamh ’s ochd-deug
Bha gu treun ri do chluais.—
B’ iad sud na seòid, a Dhà’idh,
Nach fàgadh tu ’n cruas;
Na fior Ghàidheil gun ghruaim,
Rachadh dàn anns an ruaig,
’S a dh’ iomaineadh na naimhdean
Gu ceannsgalach, cruaidh.
Nuair chaidh sibh ’Mhartinìg
Anns na h-Innsibh an Iar,
Bu luath do dhaoin’ air tràigh ann,
’S gum b’ àluinn an triall,
Nuair dh’ éigheadh tu adbhànnsa,
Mar b’ annsa leat riamh,
Bhiodh tri-chlaisich rùisgte,
’S fuil bhrùit air an fhiar,
Aig na gaisgich gun ghiamh,
Ghuineach, chalma, gun fhiamh,
Nuair bheireadh tu dhaibh òrdagh,
Nach sòradh dol sios.
Tha thu de dh-fhuil nan righrean
’Bha miaghail ri ’n là,
Siol ainmeil Bhanco uasail,
Bhiodh buadhach ’sna blàir.
Is iomadh baintighearn’ phrìseil
Tha ’n tì air do làimh;
’S cha ’n fhacas anns an tìr so
Na dhìobradh do ghràdh.
Bu tu còirneal nam buadh
Roimh bhragàd tarruinn ’suas
B’ àrd a chluinnt’ do chomànnd
Ann an rangan do shluaigh.
Ma dh’ fhàg thu sinn air sgrìob,
’S tu air thì dhol do ’n Fhraing,
Gum meal thu slàint ’s toil-ìnntinn
Ri linn do dhol ann.
Cha ’n fheil a leth ’s na b’ fhiach thu
Fo d’ riaghladh ’san àm;
’S nam faigheadh tu mo dhùrachd-s’ ,
B’ e ’n crùn chur mu d’ cheann.
’S fada leam bhios tu bhuam,
Fhir na gaisge ’s an truais;
’S i ’n aoidh a chithear daonnan
A t’ aodann gun ghruaim.
’S e fior dhuin’ -uasal eireachdail a bha ’n triath Ghart. Bha e na shaighdear misneachail, na ofaigeach tùrail, na Ghaidheal rioghail, na eachdraiche math, agus na dhuine iriseal, bàigheal, caoimhneal. Cha robh neach ann an Albainn ri a latha bu dìllse air cùl a luchd-dùthcha na e. Cha b’ iongantach ged a bhiodh am fear a rinn an t-oran ullamh gu crùn Bhreatainn a chur air a cheann.
Bha Alasdair Foirbeis na ’sheirdsean ’san Reisimeid Dhuibh. Chaochail e am baile Pheairt.
GUR TROM TROM A THA MI.
LE EOGHAN OG AN STRATH-NIN.
LUINNEAG.
Gur trom trom a tha mi,
’S gur trom a dh’ fhàg an t-earrach mi;
Gur truime ’n diugh na ’n dé mi
’S mi cumha ’n déidh na banaraich.
Do bhanaraich na bàthaigh,
A thug mi ’n gaol nach b’ aithreach leam;
’S ma dh’ fhuireas tu coig bliadhna
Gun cuir mi rian air aran dhuit.
Cha ’n fheil thu fhein ach òg dheth
Gu pòsadh air an earrach so;
’S ged shiubhlainn-sa an saoghal
Gum bi mo ghaol dhuit maireannach.
Is ged a bha mo bhràithrean
’San àiridh a cur maille orm;
Nam bitheadh tu ’ghaoil deònach
Gun seòlainn a null thairis leat.
Ged tha thu gun saibhreas
Tha daimh annad is ceanaltachd;
Is tha thu laghach bòidheach,
’S gun ghòraiche riut ceangailte.
Nam bithinn-sa ’n Strath-Eireann
Do spéis cha bhiodh an aineol orm;
Ach tillidh mi ma ’s beò mi,
’S le m’ dheòin cha dean sinn dealachadh.
Is mairg a dheanadh bàthaich dheth ’bhroinn.
ANNS AN STOR UR
LE STOC MOR DE DH’
Uaireadairean, de Sheudan ’s de Ghloineachan Sula
ANN AN TOGALACH MHIC GUAIRE
air Sraid Shearlot.
K . Bezanson,Stor Sheudan agus Ghloineachan Sula.
[Dealbh]
Bidh fior chomhfhurtachd agad ’nad dhachaidh nuair a bhios gach airneis us grinneas air a thaghadh le rian agus tuigse. Agus ’s e ’n ceud ni is coir aire fhaotainn am brat-ùrlair a theid air na seomraichean. Gheibh thu againne
Brat-urlair is Airneis
dhe na seorsachan a’s fhearr, agus gach ni eile air an cuir thu feum air son breaghachd do thaighe.
Cuir a dh’ iarraidh Leabhrain anns am bheil gach ni a tha sinn a creic air ainmeachadh. Paighidh sinn faradh do chearna sam bith de Cheap Breatunn.
Gordon & Keith, A. T. GRANT, Manager.
Nova Scotia Furnishing Co., LIMITED.
A chuideachd a’s motha tha ’n Canada air son deanamh us creic
AIRNEIS-TAIGHE ’S BRAIT-URLAIR.
THA STOC MOR DAONNAN AGAINN AIR LAIMH ’NAR TAIGH-CEANNACHD AIR
Sraid Shearlot, Sidni.
Tha sinn a’ creic gach seors’ innsridh air an cuirear feum am broinn taighe.
Tha ar prisean ceart. Taghail againn.
“Ceannaich o’n Chuideachd a’s Motha, ’s caomhain t’ airgead.”
Leabhraichean Gailig.
Orain Dhonnachaidh Bhain Mhic-an-t- Saoir, le eadar-theangachadh Beurla de Choire Cheathaich agus Beinn Dorain $0 .50
Orain Alasdair Dhomhnullaich (Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair) .60
Orain Roib Dhuinn Mhic-Aoidh 2.75
Orain Uilleim Rois .45
Laoidhean Phadruig Ghrannd .45
Laoidhean Gobha na Hearradh 2.10
Beatha ’s Laoidhean Dhughaill Buchanain .60
Leabhar nan Cnoc, leis an Urr. Tormad Mac-Leoid, D. D. .80
Caraid nan Gaidheal, leis an Urr. Tormad Mac-Leoid, D. D. 2.25
Caraid nan Gaidheal (Part II.) 1.05
Coinneach Odhar, am Fiosaiche, leis an Urr. D. B. Blair, D. D. .10
Foclair Gailig agus Beurla Mhic-Ailpein 2.75
Mactalla nan Tur .25
Filidh na Coille .50
How to Read Gaelic, by John White .30
Costumes of the Clans of the Scottish Highlands, by R. R. McIan, (colored plates) 2.25
The Highlanders at Home, by R. R. McIan, (colored plates) 2.25
The Gaelic names of Plants, by John Cameron 2. 25
Cuirear aon sam bith de na leabhraichean so leis a phosta air son na pris a tha air a cur sios mu choinneamh
PUBLISHERS “MAC-TALLA,”
Sydney, Cape Breton, Canada.
MANUFACTURERS LIFE INSURANCE CO.
Ard-Oifis: TORONTO , CANADA.
J. F. JUNKIN, Esq., Managing Director.
Tha a chuideachd so a creic “pholicies” dhe gach seorsa thathar a cur a mach air son urras-beatha. Gheibhear gach fiosrachadh a dh’ iarrar, agus na prisean, bho
C . W. SEMPLE, General Agent, Sydney, C. B.
M. B. FERGUSON, Special Agent,Sidni.
M . LEBETTER, Local Agent,Sidni Tuath.
NIALL MacFHEARGHAIS,
Ceannaiche Taillear.
Na h-Aodaichean a’s fhearr agus na Fasain a’s ùire.
Amherst Boot & Shoe Mfg. o.,
AMHERST, N. S.
A Chuideachd Ghriasachd a’s Motha tha ’s na Roinnean Iseal.
Tha ar Brogan, agus gach seorsa caiseirt a tha sinn a deanamh, an deigh ainm mor fhaotainn.
Tha Mr. D. F. Domhnullach, á Stellarton, a’ cur cuairt os ar leth air Ceap Breatunn ’s taobh an ear Nobha Scotia, uair ’san raidhe. Ann am baile Halifacs tha sinn a’ cumail aig 153Granville Street.
Mac-Talla.
Air a Chur a Mach Uair ’san Da Sheachdain.
A PHRIS.
Bliadhna, $1 .00
Tri Miosan, .30
Sia Miosan, .50
Cuirear am paipear gu luchd-gabhail ann am Breatunn, an New Zealand, ’s an duthchannan cein eile air son $1 .26 neo 5s. 3d. ’sa bhliadhna. Tha ’phris ri bhi air a phaigheadh toiseach na bliadhna.
Biodh gach litir us eile air a seoladh gu
PUBLISHERS MAC-TALLA,
Sydney, Cape Breton
| title | Issue 20 |
| internal date | 1903.0 |
| display date | 1903 |
| publication date | 1903 |
| level | |
| reference template | Mac-Talla XI No. 20. %p |
| parent text | Volume 11 |