1.
THA air tilleadh, o chionn sia mìosan air ais, a dh’eilean bhreith is àraich, fear Murchadh MacLeòid, mac Dhòmhnaill, mac Mhurchaidh, mac Mhurchaidh Oig. Rugadh an duine seo, goirid ron an dàrna cogadh, ann am baile (ach b’fheàrr gun am baile ainmeachadh) ann an sgìre (gun an sgìre ainmeachadh a bharrachd) ann an eilean Leòdhais; agus airson gum bi a bhean a’ fàs do-riaraicht’ mura h-eil i faisg air togalaichean àrd, sràidean, cabhsairean, bùthan, solais, smùid, stùr is gleadhraich a’ bhaile mhòir, tha e air taigh a cheannachd, an ainm an dithis aca, air iomall baile mòr Steòrnabhaigh. Baile air an robh e fhèin glè eòlach na bhalach, thug e sia bliadhna ann, a’ dol tron fhoghlam, an Ard-sgoil MhicNeacail. Chaidh e, à sin, a dh’Oilthigh Obair-Dheadhain, far na choisinn e an M.A. a bhios am post a’ faicinn, bho àm gu àm, aig cùl ainm air corra litir. ’S chuir e seachad an còrr dhe bheatha, an dèidh sin, a’ teagaisg ann an sgoiltean air a’ Ghalltachd. Ged a bha e math na dhreuchd, cha robh e a-riamh na cheann-sgoile, no fiù ’s na cheann air roinn. Leig e dheth a dhreuchd as t-samhradh a chaidh, aig aois dà fhichead bliadhna ’s a h-ochd. Sin, le beag no mòr air fhàgail a-mach, eachdraidh mo bheatha gu ruige seo.
Beatha bha sin anns nach do thachair càil mìorbhaileach no iongantach leis an cuirinn, anns an taigh-cèilidh, cinn an luchd-èisdeachd gu crathadh. Cha b’e snàmhaich a’ chaolais a bh’ annam, no fear-teàrnaidh nam mullach; am measg gaisgich ghnìomhach no gaisgich spioradail, chan fhaigh thu lorg air m’ ainm. Mar sin, ged nach tog daoine iolach àrd gam fhaicinn a’ tighinn air fàth, cha chrom iad dhan an dìg, a thogail clach, a bharrachd. Gu lèor dhomh ma chuimhnicheas iad air m’ ainm. Tha mi air duine no dhithis a choinneachadh bho thàinig mi dhachaigh a bh’ ann an sgoil Steòrnabhaigh còmh’ rium, agus ’s ann air mo shloinneadh a tha iad a’ cuimhneachadh an toiseach; ’s math dh’fhaodte an uair sin gun cuimhnich iad gu robh mi ann a hostail nam balach, air Ripley Place, aig an aon àm riutha – ach chan fhaigh iad seach sin fhèin; ’s an dèidh dhomh innse dhaibh cò mi, bidh iad a’ coimhead rium, le sùilean a th’ air a dhol geur no cruinn, a rèir dè seòrs’ aodainn anns a bheil iad, agus air cùl nan sùilean tha an smuain, Mura biodh e fhèin air bruidhinn, cha robh sinne air aithneachadh a chaoidh ...
Tha iad a’ coimhead ri duine a tha an aon aois riutha fhèin – dà fhichead ’s a h-ochd – ach a tha nas coltaich ri bodach trì fichead ’s a deich; le fiaclan fuadain, amhaich mar sgarbh, falt liath agus sròin
bhiorach. Tha iad a’ faicinn gu bheil buaileagan dubh mu na sùilean aige, agus gu bheil a shùilean air a dhol fada a-steach na cheann; gu bheil slagan anns gach pluic, agus an dreach glas sin air aodann – fìor dhroch dhath – nach fhaicear ach ainneamh air aodann a’ bheò. Chì iad gu bheil coilear na lèine flagach mu amhaich, agus gu bheil a dheise a’ crochadh air mar seann dheise-Sàbaid air bodach-ròcais. Tha iad a’ mothachadh gu bheil e a’ coiseachd le crùib, agus nach eil a cheum ach mall. Tha crith na cheann, tha crith na làmhan, tha crith na ghuth; agus ma nì e gàire, tha ’n aghaidh aige a’ lìonadh le uiread de loidhnichean ’s gu bheil e nas fhasa dhaibh coimhead air falbh, taobheigin eile, gu sguir e. A rèir a h-uile coltas, tha an duine seo mun coinneamh, a tha an aon aois riutha fhèin, ’s a bh’ air an aon chlas riutha anns an sgoil, a’ dol a bhàsachadh a dh’aithghearr, agus tha an earail sin gan dèanamh an-fhoiseil. Mar claigeann air deasg, mar a’ chaibideil mu dheireadh ann an leabhar an t-Searmonaiche, tha e a’ toirt smuaintean sòlamaichte a-steach orra, smuaintean a tha a’ milleadh an saorsainn, leis nach eil iad ag iarraidh a bhith air am buaireadh ron àm ...
Thuirt mi gu robh mi air mo dhreuchd a leigeil dhiom, ach chan eil sin buileach ceart. Trì latha anns an t-seachdain – Dimàirt, Diciadain agus Dihaoine – tha mi a’ teagaisg ann an àrd-sgoil bheag a-muigh air an dùthaich (cha chan mi cò mheud mìle a-mach bhon a’ bhaile). Cha robh dùil agam, an deidh dhomh am baile mòr fhàgail, gu faighinn mi fhìn gu bràth tuilleadh air ais am broinn rùm sgoile, na mo sheasamh air beulaibh chloinne, ach sin mar a thachair – sgrìobh Roinn an Fhoghlaim thugam, toiseach an Lùnasdail, a’ tabhachd obair orm airson mìos no dhà, anns an sgoil a bha seo, ma bha mi deònach a gabhail; agus thuirt mo bhean, an dèidh dhi an litir fhosgladh son na dàrna h-uair, ’s a leughadh a-mach, tro glainneachan-leughaidh ùr, nach robh ise a’ faicinn càil ceàrr air a sin, son mìos no dhà, ma bha mi fhìn air a shon; gu robh e, mar a bha fios agam, a rèir ’s mo thoil; ach nach robh ise a’ faicinn càil cèarr air. Thuirt i gun toireadh e a-mach às an taigh mi, agus ’s e ’n fhìrinn a bh’ aic’ an sin. Thuirt i gun cuireadh e seachad an tìde dhomh, agus bha sin ceart cuideachd. Thuirt i rud no dhà eile, ann an guth reusanta, socair, agus bha a h-uile càil a thuirt i ceart, agus ’s e deireadh na deasbaid gun sgrìobh mi air ais gu Roinn an Fhoghlaim an latha sin fhèin, a’ gabhail na h-obrach os làimh, ’s a’ toirt taing dhaibh airson a tabhachd orm anns a’ chiad àite.
Ard-sgoil bheag anns a bheil mi, tha a’ chlann innte suas gu aois ceithir bliadhna deug; tha iad an uair sin a’ dol a-null gu sgoil Steòrnabhaigh, ge air bith dè ’m feum a tha sin a’ dèanamh dhaibh. Tha bun-sgoil ri taobh na h-àrd-sgoil, le dà bhoireannach às an sgìre fhèin agus nighean òg, laghach as na Hearadh a’ teagaisg innte; agus tha Gàidhlig gu leòr aig an triùir ... Ach cha chluinn thu ach Beurla anns a’ phlayground. ’S e Beurla a tha mise a’ teagaisg. ’S mi an aon dhuine a tha teagaisg Beurla anns an àrd-sgoil, agus faodaidh mi, mar sin, an rud a thogras mi a dhèanamh – mar eiseamplair, a h-uile feasgar Dihaoine, bidh mi dol a-null dhan a’ bhun-sgoil, ’s a’ toirt leasan Beurla dhan a’ chlas a th’ air a’ bhliadhna mu dheireadh – clas Chriosaidh. Sin ainm na nighinn Hearaich. Nighean bhrèagha dhubh às na Bàigh. Co-dhiù, sin an seòrsa sgoil a th’ innte. Mar tha fios gu seo aig an leughadair nach eil na leth-chadal, cha b’ann dham dheòin a chaidh mi innte anns a’ chiad àite, agus an dèidh a’ chiad latha cha b’ann dham dheòin a dh’fhuirich mi. Cha robh mo shaorsainn agam am broinn staffrooms an latha a b’fheàrr a bha mi; deich mionaidean ann an staffroom na sgoil seo, ’s bha mi cantainn rium fhìn nach robh seo ao-coltach ri ward fhosgailt ann an ionad ùmaidhean ... Ach tha a’ chlann a th’ innte mar an t-òr. Tha chlann a th’ innte gus briseadh mo chridhe. Cha bhruidhneadh iad rium an toiseach; cha chanadh facal. Bhithinn a’ dol a-steach anns a’ mhadainn, bhiodh iad ann an sin romham; na h-aodainn aca, stòlda, modhail, a’ coimhead suas rium; a’ chlann-nighean aig beulaibh a’ chlas, na balaich anns a’ chùl; gun aon diorra-mhiog a’ tighinn bhuapa. Sheasainn, le crith na mo làmhan, ’s cròchan na mo ghuth, a’ gabhail an register. Chuireadh iad suas an làmhan, ’s dheadh na h-aodainn aca dearg nuair a dh’èighinn a-mach an t-ainm. Ach cha chanadh iad facal. Mura bruidhninn riutha, cha bhruidhneadh iad rium. Rud a bha cur beagan iongnaidh orm, an dèidh gràisg a’ bhaile mhòir, gus na chuimhnich mi gu robh an aon eagal orm fhìn ron an luchd-teagaisg nuair a bha mi anns an sgoil; gum bithinn-sa, cuideachd, a’ teicheadh le ùmhlachd dha na suidheachanan-deiridh, ’s a’ cumail mo chinn sìos. Chan eil nì nuadh fon a’ ghrèin ... Airson an luchd-teagaisg a tha anns an sgoil seo – chan eil iad nas fheàrr no nas mios’ na luchd-teagaisg an àite sam bith eile, agus leis an ionracan nam measg airson nach tèid am baile gu lèir a sgrios. ’S e dithis a th’ anns an àrd-sgoil fad na h-ùine – am maighstir-sgoile, Mgr Moireach (cha bhi duine ga fhaicinn), agus fear MacCoinnich, a tha a’ teagaisg matamataic. Duine òg, blanaigeach a th’ ann am MacCoinnich, Crìosdaidh le cuip, cha chaomh leam e; ma
tha duine ceàrr bho thùs, tha beagan ùghdarrais ga chur ceàrr buileach. Tha baothaire eile a bhios a’ tighinn a-steach innte dà latha anns an t-seachdain, bhon Taobh Siar, air an robh mi eòlach na mo bhalach beag ann a hostail Steòrnabhaigh, mus tug athair a-mach às an sgoil e. Thàinig esan a chòmhradh rium a’ chiad mhadainn, cha b’ann le carthannas no coibhneas, ach a dh’innse dhomh gu feumainn mo chàr a ghluasad às an àite anns an robh e, ’s a chur a dh’àiteigin eile; gur ann far na chuir mi mo chàr a bhiodh a bhean-san a’ cur a car bho riamh; agus air an adhbhar sin, gu feumainn mo chàr a ghluasad. Cha do smaoinich mise, nuair a chunnaic mi an ceann-truisg ’s na casan pluiteach aige a’ goillearachd a-nall far an robh mi, bho thaobh’ thall a’ phlayground, cailleach bheag ghlas na shàil, nach ann le bus na cloinne a bha e, no a’ coimhead an dèidh pìoban a’ bhùirn theth ... gur e sin a bha ga fhàgail aig an sgoil ... agus phriob mo shùilean gu math cabhagach nuair a dh’innis e dhomh gur e fear-teagaisg a bh’ann (Woodwork is R.I. ), gum biodh e a’ frithealadh trì sgoiltean, gur e bean dha a bh’ anns a’ bhagan leis an fhalt liath, an aghaidh dhearg ’s an cumadh mar boilear a bh’ aige na thobha (bha mi air sin a thomhas), agus gu robh ise a’ teagaisg anns a’ bhun-sgoil. Ach coma leam dhiubhsan an dràsda!
Bha ceathrar anns an teaghlach againn, sgapte an-diugh fad is farsaing, eadar Singapore, Glaschu, na Stàitean Aonaichte agus an t-eilean seo fhèin. Bhàsaich m’ athair a’ bhèan-uiridh, agus bhon uair sin chan eil duine air a bhith fuireachd anns an t-seann dhachaigh. Chaidh mi a-null, nuair a thill mi air ais dhan eilean, a thoirt sùil oirre: bha i falamh. An doras mòr glaiste, ’s an doras cùil. Cho uaigneach na shuidhe, an taigh a bha cho làn de dhaoine. Bidh mo bhràthair a th’ ann an Glaschu a’ tighinn ann a h-uile samhradh, le bhean ’s le theaghlach.
Bhàsaich mo mhàthair bliadhna ro m’ athair; cha robh bliadhna eatarra. Boireannach mòr, saoghalta a bh’ innte, torr fuaim is toirealaich na cois. Bhàsaich i ’s gun dùil againn ris, ’s cha deach m’athair bochd a-riamh os a chionn. Duine beag, solt a bh’ ann. Bhiodh i an comhnaidh a’ tarraing às.
Tha dà bhràthair agam, fear nas sine na mi agus fear nas òige. ’S e ministear a th’ anns an fhear as sine (an t-Urramach Dòmhnall M. MacLeòid), agus ’s e doctair a th’ anns an fhear as òige (an Doctair Uilleam M. MacLeòid). Tha fios agaibh a-nis cò mi, agus càite na rugadh mi. Bha an t-urramach na Mhoderàtor air an Eaglais Shaor, chan eil cuimhn’ agam an-diugh cò mheud bliadhna a tha bhuaithe;
agus a rèir a’ ghuth tha muigh, chan fhada gus an dèan an eaglais sin “proifeasair” dheth. An rud bu chudthromaich a thachair dha, a’ bhliadhna a bha e na Mhoderàtor, ’s e gun choinnich e ris a’ bhan-rìgh Ealasaid, màthair na ban-rìgh, ann an Dùn Eideann seachdain an Ard-sheanaidh; tha dealbh dhen a’ choinneachadh seo aige air mullach an t-sideboard ann an cidsin a’ mhansa, ’s e a’ chiad rud air am buail do shùil anns an dol a-steach – esan ann an ròbaichean fada dubh a’ Mhoderàtor, ’s ise le ad chruinn iteach, is grìogagan, is gàire. Tha an doctair ainmeil mar lighiche-inntinn (càil a mhath dhut a dhol thuige le amhaich ghoirt, no pian mionaich); tha e air a bhith aig co-labhairtean anns an Roinn-Eòrp, shìos an Astrailia, shuas an Innis Tìle; ’s tha e an dràsda fhèin, son bliadhna, thall anns na Stàitean Aonaichte a’ teagaisg oileanach an Chicago. Mar nach biodh sin gu leòr, tha e cuideachd air cliù a chosnadh dha fhèin ann an saoghal na Gàidhlig, mar sgrìobhaiche. Rosg, dràma, bàrdachd – chan eil gin dhiubh gu nach tionndaidh e a làmh. Leabhraichean inbheach, leabhraichean chloinne. Tha e sònraichte cuideachd, nuair a bhios e anns an dùthaich, am measg nan daoine sin a tha beulach is beachdail air rèidio, air telebhisean agus anns na pàipearan-naidheachd air a’ Ghàidhealtachd.
Tha an aon phiuthar a th’ agam – Mairead – ’s i as òige dhen teaghlach – na ban-stiùiriche air ospadal cho mòr ’s a th’ ann am Malaya; chuir ise dealbh dhachaigh uair dhith fhèin agus Mr Kwan Lee, mas e sin an t-ainm a th’ air, prìomhaire Shingapore, nan seasamh fo chraobh, sluagh dhaoine beaga buidhe timcheall orra, ’s grèim aca air làmhan a chèile. Le sin, tuigidh tu, ged a tha mise na mo dhuine anns an t-sreath, chan eil an aon rud fìor mun a’ chòrr dhen teaghlach idir. Bha trì dealbhan shuas aig an teine anns an t-seann taigh againn, crochaite os cionn a’ mhantelpiece. Bhiodh m’ athair, na sheann aois, a’ coimhead suas ri na trì dealbhan seo – dealbh nam mac – a’ sreap a’ bhalla mar trì tunnagan glainne – Dòmhnall gu h-àrd, le choilear timcheall an taobh ceàrr; mise anns a’ mheadhan, le mortarboard air mo cheann, ’s stob mar maide-leisg na mo làimh chlì; agus Uilleam gu h-ìosal, le cleòca dearg, taidh chrotach, boa fionnach mu amhaich ’s a ghèillean a-mach – bhiodh e a’ coimhead suas riutha, ’s chanadh e às a ghuth-thàmh gur e am fear meadhanach – ’s e sin, mise – am fear bu thàlantaich dhen triùir, ’s gum bu mhòr am beud nach do rinn e an aon fheum leis na tàlantan a fhuair e ’s a rinn an dithis eile. Duine bha nam athair-s’ a bha ceàrr, cha mhòr, anns a h-uile càil a thuirt e a-riamh, agus cha robh e ceart an turas seo nas motha. Tha iad ag
They say (whoever they are) that the man goes to his heritage seven times a day;
agus cha b’e na diadhairean, na fir-teagaisg agus na lighichean a-mhàin, anns an robh m’ athair a’ deanamh uiread de dh’uaill, a bh’anns an teaghlach againne. Bha drungairean na ar measg cuideachd, agus panail a bhiodh a’ dèanamh aoirean son airgead; shìn fear againn a làmh gu goid, ’s ruith fear eile le bean a bhràthar gu ruige California, far na dh’fhàg e i, air tuath orainsearan, am measg Mexicans. Chum e fhèin air an uair sin, am bràthair-seanmhar seo, gun iar, ’s thog e ceann bliadhnaichean an dèidh sin, luirmeach, le dhà no thrì shràbhan mu mhagairlean, ann an àite ris an canar Suva, anns na h-eileanan Fiji, am measg dhaoine dubha, canabails. Stangaire caol, cnàmhach a bh’ ann, bhiodh mo sheanmhair (a phiuthar) ag innse dhuinn, ’s e sin bu choireach nach do dh’ith iad e. Cha do sguir i a-riamh a bhruidhinn air: Uilleam a bràthair. Bha gaol a cridhe aice air. As a dhèidh a tha Uilleam mo bhràthair fhìn air ainmeachadh. Fuil nan daoine sin a th’ annamsa, air a truailleadh, gu mì-fhortanach, le meug tana a tha gam fhàgail a’ plosgartaich, gun lùths, ma chluinneas mi luch air na sparran. Tha e nas doirbhe dhomhsa a dhol tarsainn sràid a’ bhaile na tha e dha mo bhràithrean a dhol tarsainn an Atlantic. (Bha ’n t-urramach thall anns na Stàitean Aonaichte cuideachd: aig Orduighean.) An rud a dh’fhàg iadsan gaisgeil, dh’fhàg e mise gealtach; a dh’fhàg iadsan beachdail, dh’fhàg e mise balbh. ’S mi bràthair a’ mhinisteir; bràthair an doctair. Cha d’fhuair mi a-riamh an guinea stamp dhomh fhìn.A’ coimhead ris air dòigh eile, faodaidh mi a ràdh, le fìrinn, gur e duine modhail, macanta a th’ annam ’s a bh’ annam, ann am fianais an t-saoghail; cha chualas a riamh mo ghuth anns a’ bhaile, no air innealan craobh-sgaoilidh, no am pàipearan-naidheachd, cha mhotha a sheas mi a-riamh am broinn cùbainn, no aig ceann bòrd-bainnse, no air liop uaigh, a’ brosnachadh mo cho-chreutair. Rud eile: dh’fhoghlaim mi glè òg gum feumainn an t-eagal ’s a’ gheilt a bha seo fhalachd bho shùilean ’s ciall a’ mhòr-shluaigh, air a neo nach biodh beatha idir agam; dh’fhàs mi cho math air a seo a dhèanamh ’s gu robh mi, mus do thòisich mi a’ teagaisg, aig aois dhà thar fhichead, deiseil a’ char a thoirt à hooligans bheaga Ghlaschu is Phàislig son an ath chòig bliadhna thar fhichead. Bha mi nam fhear-teagaisg math, bha sin nam fhàbhar; bha ùidh agam ann am foghlam ’s ann a bhith teagaisg chloinne, bha sin nam fhàbhar cuideachd. Bha mi dìcheallach, sheachain mi gach buaireadh is aimhreit, cha robh mi còmh-stri ri neach. An robh mi dòigheil? Aig amannan. Le clasaichean math;
cothrom an teagaisg. Bha sin na mhòr-thlachd dhomh ... ’S na daoine a bha ag obair còmh’ rium – an luchd-teagaisg eile? Dè chuimhne a th’ agam orrasan? Tha dà nì a dh’fheumas mi aideachadh: ged a bha mi son fichead bliadhna ’s còrr còmhla ri cuid de dhaoine, anns an aona sgoil, ’s gam faicinn a h-uile latha, chan eil cuimhne mhath agam air na h-aodainn aca idir; agus tha cuimhne nas fheàrr agam air na boireannaich na th’ agam air na fireannaich.
Tha cuimhne agam, ma-tha, air làmhan le fàinneachan òir, le fionnadh dubh, le ìnean; corragan caol, an-iochdmhor a’ rùsgadh ubhal le sgian; làmhan air madainnean Diluain, air chrith. Agus air mionaichean tha cuimhne agam, bolgan mòra cruinn, agus air cùl cinn, agus air slagan cùl a’ chinn, air cliob lom ’s air niosgaidean ’s air geidean. Tha cuimhne agam air brògan, ’s an seòrsa ceangail a bhiodh air na barrallan. Tha cuimhne agam air guthan. Air aodainn, mura robh speuclairean orra, cha mhòr g’eil cuimhn’ a’m idir. Deiseachan, gorm is uaine is glas; deise ioma-dhathach air Sasannach, air an tug mi na mo cheann fhìn am Butterfly-Catcher mar ainm. Deise ghorm le srianagan geal innte. Briogais, an speathar aice fosgailt’, an còrr dhen duine a bha na broinn air cùl Glasgow Herald. Tha cuimhne agam air fear na seacaid leathair, agus air fear na seacaid chlò le leathar mu na muinichillean ’s air na h-uinnlean. Air fear a’ pheitein mheileabhaid, ’s air fear a’ chàrdagain mhollaich. Uchd an t-seana-bhun, breac le luath na fags, ceò a’ dol sìos an taobh ceàrr, sròin phurpaidh a’ snotaireachd ’s a’ sitrich eadar dà shùil ghlainne ... Agus air boireannaich, nan seasamh, nan suidhe, a’ dol romham suas staidhre, a’ sealltainn an cota-bàn. An tè leis a’ ghobhaileag theann ’s an fheadag air bann mu h-amhaich, a bhiodh a’ suidhe an uinneag an staffroom ’s a tòin ris a’ ghaoith, ag ithe iogart le spàin. Tè le sùilean mear, glùinean sìoda, ’s anail mar aran-coirc. An tè a bha coimhead às dèidh a màthar. An tè a bha fighe geansaidh dha Gulliver. Tè bheag chruinn (à Ile) le dà uircean a’ mireadh am broinn a blobhs. Tèile, cho caol ri stamh, cho sàmhach ri post, a bhiodh a’ toirt a bèicearachd-mhilis fhèin a-steach dhan a’ staffroom a h-uile Dihaoine ann am bucas tiona le dealbh de Chaisteal Dhùn Eideann air a cheann. Anns na staffrooms a tha mi gam faicinn; na staffrooms a bhithinn fhìn, mu dheireadh, a’ seachnadh. Cha robh mi a-riamh saorsainneil annta; mu dheireadh, bhithinn gan seachnadh glan-bhuileach, ’s a’ fuireachd na mo rùm le thermos. Cha b’e gu robh a shèithear fhèin, ’s a chupan fhèin, ’s a stèill fhèin air a’ bhalla aig a h-uile duine; cha b’e gu robh na boireannaich an dàrna ceann an ruma, aig bòrd dhaib’ fhèin, ’s na fireannaich anns a’ cheann
eile – ’s ann a bha na sgaraidhean beaga sin a’ toirt gàire gu m’ aodann, ma bha mi faireachdainn càil idir mun deidhinn. Ann an aon sgoil anns an robh mi, bha a phàipear-tòin fhèin aig fear, glaist’ an am preas le glas-chrochaidh. Agus ged a bha na cùiseachan-ghràin nach robh a’ toirt gin a ghàire gu m’ aodann, anns na staffrooms cuideachd, mar a tha iad anns a h-uile àit’ eile – fear a’ bhall-coise; fear nam poileataics; agus esan aig a bheil fios cò mheud mìle ris a’ ghalan – gun ainmeachadh ach a trì – bhiodh iadsan, mar bu tric, agus mar bu chòir, a’ gàgail nam measg fhein, ’s bha rian aig duine an seachnadh. An gagalan nach robh cho farasd a sheachnadh, ’s e am fear òg, bragail, stràiceil, air ùr-phòsadh, le fàileadh ungaidhean dheth, agus gu math tric anns an aon roinn rium, a bhrùthadh e fhein a-steach ri mo thaobh, gun chuireadh, aig àm na diathad, ’s a thòisicheadh ag innse dhomh, ann am mòran bhriathran, eachdraidh a bheatha. Agus an dèidh dha a h-uile càil air an smaoinicheadh e innse dhomh mu dheidhinn fhèin, gun mìr a chleith, thòisicheadh e ’n uair sin air n. daoine a bha còmhla rinn anns an roinn – dè an seorsa dhaoine, n. bheachd-san, a bha annta, agus cà robh iad a’ dol ceàrr. Modhail, ai leth-mhanachan, bhithinn na mo shuidhe ag èideachd ris. Murchadh macanta. Craiceann fuar a’ fàs air mo chofaidh. Modhail agus sàmhach; mo shùilean air an tionndadh chun an làir. Ach ag ràd rium fhìn: Tha thu èolach air a’ mheaban seo, agus ’s fhada bhon dà latha sin. Tha thu air a choinneachadh roimhe seo, an iomadach àite, agus tha thu air a bhith ga choinneachadh fad do bheath’. Cha chuir e ceist a chaoidh ort a tha ’g iarraidh freagairt, agus cha shir chaoidh do bheachd air rud sam bith. Seo thu aige a-rithist na ribe – air leth-mhanachan, le fèith a’ bòcadh nad mhaoil, diog nach gabh ceannsachadh na do lethcheann, ’s do cheann a’ gnogadaich sìos is suas mar ceann tòidh ann an uinneag-dheiridh càr. Saoil dè ’n ùine chuireadh do bhràthair an t-urramach suas le preagaire mar seo mus leigeadh e air falbh na salvos? Smaoinich cho luath ’s a chuireadh do bhràthair an doctair casg air. ’S gun de dhuinealas annads’ a chanas ris aon uair a chab a dhùnadh ... Cha robh smuaintean mar sin, ann an suidheachadh mar sin, a’ dèanamh mo bheatha càil na bu shoirbhe.
Mus tàinig adhar ùr eadar mi ’s an solas as t-earrach a chaidh, chanadh duine, a’ beachdachadh bhon taobh a-muigh, gu robh a’ bheatha sin ann an deagh òrdugh, ’s air a sìneadh a-mach rèidh. Duine na thaigh fhèin, le bhean fhèin, an dithis an ceann an cosnaidh, an dithis ann an obair dhreuchdail, gun uallach clann no eile ... tha gu leòr aig am biodh farmad rium. Ach a’ sreap ri leth-cheud bliadhna,
anns a’ chomhfhurtachd sho-iomchair seo – bùrn teth anns na pìoban, plaide an dealain air an leabaidh – bha mise, dham dheòin, a’ leigeil mo sgìths, ’s a’ gabhail anail fhada. Fo sgàile na creig mhòir, mo smiogaid air mo ghlùinean. Cha robh mi dèanamh car. O, bha mi fhathast a’ dol a-mach dhan a sgoil a h-uile latha, ceart gu leòr, ach cha robh càil ùr a’ tachairt dhomh an sin. ’S bho thillinn dhachaigh aiste, aig ceithir uairean feasgar, eadar sin ’s còig, cha robh mi carachadh a-mach às an taigh a-rithist son oidhche. Sguir mi a smocaigeadh, cha b’ann le eagal gu robh na fags a’ dèanamh cron air mo shlàinte, no son adhbhar sam bith eile. Sguir mi a dhol dha na taighean-òsda, cha b’ann son adhbhar sam bith a bharrachd. Sguir mi a dhol gu na geamannan ball-coise. Chleachd mi a bhith toirt obair dhachaigh leam às an sgoil, ’s ag ullachadh leasanan son an ath latha – sguir mi dhen a sin. Cha robh pàipear no ràitheachan foghlaim a’ tighinn a-mach nach robh mi a’ ceannachd ’s a’ leughadh bho cheann gu ceann – sguir mi dhen a sin. Cha robh mi a-nis a’ ceannachd ach aon phàipear-naidheachd, agus ’s ann chun na duilleig-cùil a bhithinn a’ tionndadh an toiseach, agus an uair sin chun na duilleig le prògraman an telebhisean oirre. Mura biodh càil ceart air an telebhisean, bhithinn a’ laighe air an t-sòfa, ’s a’ leughadh nobhails. Bha mi leughadh trì no ceithir de nobhails anns an t-seachdain. Bha mi gan leughadh anabarrach luath, agus an dèidh dhomh an crìochnachadh, cha bhiodh càil a chuimhne agam cò mu dheidhinn a bha iad. Cha fhreagrainn fòn, ’s cha sgrìobhainn litir. Madainnean Disathairn, bhithinn a’ dol a-mach gu cùl an taigh, a ghàirnealaireachd, ach cha robh an aon ùidh agam ann ’s a b’àbhaist, agus cha b’fhada gu ’m bithinn a’ tilleadh a-steach a bhroinn an taigh. Latha na Sàbaid, bhiodh ultach phàipearan-naidheachd a’ tighinn le clab tro bucas nan litrichean; an dèidh dhaibhsan failleachadh orm, bhithinn ag ithe diathad mhòr, a’ dèanamh norradh air an t-sòfa fad an fheasgair às a dèidh, a’ dùsgadh le losgadh-braghad ’s droch bhlas na mo bheul, a’ mèaranaich ’s a’ bramadaich mu choinneamh an telebhisean an còrr dhen ionnairidh, ’s a dol dhan an leabaidh tràth, sgoil a-màireach a-rithist, ’s bhithinn na bu sgìth a’ tighinn aiste na bha mi a’ dol innte ... Bha uair a bhiodh sinn – mi fhìn ’s mo bhean – a’ dol a-mach cuairt dhan a’ phàirc air feasgar na Sàbaid, ’s bhiodh i ’g innse ainmeannan nan dìtheanan ’s nan craobhan dhomh; uaireannan eile a bhiodh sinn a’ falbh anns a’ char fad an latha, ’s a’ tadhal air àiteachan ainmeil air feadh na dùthaich mun cuairt. ’S ann còmhla rithe a chunnaic mi an taigh far na rugadh Burns. Bha latha dhan a sin – ach aig an àm air a bheil mi
bruidhinn, cha robh sinn a’ dol a dh’àit’, no a’ dèanamh càil, còmhladh. Bha mo bhean air saoghal ùr a stèidheachadh dhi fhèin, o chionn fhada, anns nach robh mise a’ gabhail com-pàirt idir. Meadhan an t-saoghail sa – asail na cuibhle – ’s e Roinn Sòisealachd Shrath Chluaidh, far an robh i ’g obair, agus bha spògan na cuibhle a’ ruighinn a-mach gu ceithir ceàrnaidhean a’ bhaile, ’s na b’fhaide, mar beathach ceud-chasach, cumhachdach. Saoghal trang a bh’ ann, saoghal ùr, le tòrr othail, làn chomataidhean is fo-chomataidhean ’s facail ùghdarrail mar aithisg, rannsachadh, molaidhean, sgrùdadh ... ’S bha mo bhean-sa cho trang anns an t-saoghal ùr, mhìorbhaileach seo, an ceas aice a’ cur a-mach gu bhus le eachdraidhean uireasbhaich is chrùlainnich dhe gach seòrs’, ’s nach robh mòran mothachaidh aice dha dad eile a bha dol air adhart fo sròin. Dè nach robh i dèanamh? Cà nach robh i dol? ’S air a’ chorra oidhche nach biodh coinneamh no comataidh ann, ’s a dh’fhuiricheadh i am broinn an taigh, lìonadh an taigh le daoine bho h-obair mus seallainn rium fhìn – fireannaich le feusagan, boireannaich le glainneachan. Bha an cainnt fhèin aig na daoine seo, nach robh tlachdmhor dhan a’ chluais, no farasd dhan toinisg, agus bhithinn a’ teiche suas an staidhre a-mach às an rathad orra, cho luath ’s a bha iomchaidh, le mo chasettes pìobaireachd is amhrain Ghàidhlig, ’s a’ fuireachd shuas an staidhre gu falbhadh iad. Nuair a bhiodh an taigh sàmhach a-rithist, bhithinn a’ dol sìos an staidhre air mo shocair, a’ nighe ’s a’ tiormachadh nan soithichean ’s nan glainneachan, a’ togail nam pronnagan bhon an làr le bruis bheag is siobhal, a’ dèanamh muga còco dhomh fhìn is briosgaidean bùirn le ìm eadar an dà bheul, a’ suidhe aig bòrd a’ chidsin, anns an t-sàmhchantas, fo shrann an t-solais neon, a’ gabhail mo shuipear, ’s cha bhithinn a’ smaoineachadh air càil.
Nuair a thòisich am pian na mo dhruim as t-earrach a chaidh – a’ chasd bheag chruaidh na mo bhroilleach, an goirteas nam amhaich, gun falbh às – leig mi iad sin seachad cuideachd son ùine mhòr, mar a h-uile càil eile, gun fiach a dhèanamh mun deidhinn. Bha fios agam gu robh rudeigin ceàrr – bha fios agam ged nach robh fios agam. Tro eagal, tro leisg, tro bhith coma co-dhiù, cha deach mi air àrainn doctair gu ’m b’fheudar dhomh. Nuair a chuir an doctair fios orm a-rithist a thighinn dhan an leigh-lann, an ceann ceala-deug – ceala-deug ’s dà latha – bha fios agam nach b’e an naidheachd a b’fheàrr a bha mi dol a chluinntinn. Bha fios agam ged nach robh fios agam. Latha fuar a bh’ ann, toiseach a’ Ghiblinn. An t-adhar gorm, sgòthan beaga gorm a’ seòladh ann. Thuirt an doctair dhà no trì fhacail. Chum
e X-ray suas ri solas na h-uinneig. A-muigh air an t-sràid a-rithist, bha ’n t-adhar fhathast gorm os mo chionn, sgòthan beaga geal fhathast a’ seòladh ann ... Ach cha b’e an aon adhar a bh’ ann idir. Bhrùchd an cabhsair fo mo chasan suas mar beinn, agus sheas mi air a bàrr, gun taic, gun lùths, a’ tuainealaich ...
Agus thill mi dhachaigh. Agus thill mi dhachaigh. Agus seo mi, ann an taigh mòr nan uinneag eile, air iomall baile Steòrnabhaigh, aig ceithear uairean sa mhadainn, ag amharc air an Rubha, ’s air na solais bhuidhe a tha ruith a-mach nan sreath chun an t-Siumpain. Fhir na faire, ciod mun oidhch’? Tha mi nam aonar an seo mar a bha mi nam aonar an Glaschu ’s mar a bhios mi nam aonar a dh’aithghearr anns an uaigh. An cadal air mo thrèigsinn. ’S e sin – dìth a’ chadail – an t-atharrachadh as èiginnich a th’ air a thighinn na mo bheatha bho chaidh a’ bhinn oifigeil a labhairt oirre, an latha fuar ud ann an Glaschu. Bidh mi a’ dol dhan an leabaidh, mar as àbhaist, beagan an dèidh dà-reug; a’ leughadh son deich mionaidean, a’ cur dheth an t-solais, ’s a’ dùnadh mo shùilean. ’S tha ’n cadal a’ falbh leam. Ach an ceann dà uair a thìde, tha mo shùilean a’ fosgladh a-rithist, ’s chan eil iad a’ dùnadh tuilleadh son oidhche. Tha mi a’ laighe air mo dhruim, anns an dorch, a’ coimhead suas a mhullach an taigh. Fuaim a’ ghleoc alarm, a’ diogadaich gun tàmh, air bòrd beag ri taobh na leapa. Sin an aon rud a tha mi cluinntinn. Chan eil càil eile, a-muigh no a-staigh, a’ briseadh doimhne an t-sàmhchantais ... ’S tha aon smuain, nach eil a-nis, uair sam bith, fad’ air falbh bhuam, a’ tighinn a-rithist a-steach nam inntinn – gu bheil fear eile ann, nach eil na thàmh, ’s a tha a-nochd air a thighinn latha eile nas fhaisg. Leis an smuain seo, a tha cho eagalach ’s gu bheil m’ inntinn a’ diùltadh greimeachadh rithe, tha teas mar teas àmhainn a’ falbh às mo stamag, tro mo bhuadhan gu lèir, a’ dìreadh gu mo shlugan, gus mo thachdadh, ’s a’ tiormachadh taobh staigh mo bheòil. Dè nè mi, no cà ’n tèid mi? Tha seo a’ dol a thachairt dhomh, ’s chan fhada thuige. Chan eil càil nas cinntich, chan eil càil nas fìor. Le uabhasan eile, dh’fhaodadh dòchas a bhith agam, beag no mòr, gur math dh’fhaodte, aig a’ cheann thall, nach tachradh iad. Bhon an uabhas seo chan eil dol às agam. Creid ann an Cruithfhear, creid ann an neoni, bi daingeann, bi strìochdach, bi gàireachdainn no gal – chan eil dragh aig an fhear seo, tha e tighinn, chan eil càil a chabhaig air, ’s cha chuir do ghuidhe no do ghiùlain maill air a cheum. Dè nì thu? Cha dèan càil. Chan eil càil ann as urrainn dhut a dhèanamh. Dè bha thu dèanamh, fad làithean do bheatha, ach a’ siubhal chun na h-oidhche seo? Agus cà ’n tèid thu? –
gabhaidh i sin a freagairt cuideachd. Thèid dhan an dorchadas gu bràth, far nach fhaic ’s far nach cluinn, far nach fhairich ’s far nach bi thu. ’S chan fhaicear tuilleadh an seo thu, ’s cumaidh an saoghal seo a’ dol às d’ aonais, mar nach robh thu air a bhith a-riamh ann ...
Air oidhche o chionn ceala-deug air ais, ’s mi na mo laighe mar seo, anns an dorch, thill mi thugam fhìn, ’s bha e anns an rùm còmhla rium, na sheasamh aig ceann na leap. Dh’aithnich mi e. Bha fàileadh bhon aodach aige anns an dorch, mar broinn tocasaid bùirn. Na smaoinich gu bheil e coltach ri càil a leugh thu ann an leabhar, no chunnaic thu ann an dealbh. Dh’fhaodadh e, a cheart cho farasd, a bhith ann an riochd nighinn òig a’ tighinn na do choinneamh le gàire air a h-aodann, no càr a’ dol seachad air an rathad, anns an uisg. Shuidh mi an àirde anns an leabaidh le leum, mo chorp mar gum biodh dealanaich a’ ruith air fheadh, ’s mo bheul fosgailt’ son èighe a leigeil a-mach. Ach stad an èighe na mo sgòrnan. Aidh, thuirt mi ris, ann an sanais. Aidh, aidh, a bhalgaire ... Nuair a chuir mi air an lampa bheag ri taobh na leap, ’s a thug mi sùil timcheall an ruma, chunnaic mi gu robh am preas-aodaich ’s a’ chiste-dhràthraichean fhathast nan àite, gun charachadh, faileas a’ tuiteam sìos bho aona thaobh dhiubh; na pioctairean air a’ bhalla mar a chroch mo làmh iad, ’s a h-uile càil eile anns an rùm an ordugh; ’s cha robh mi faireachdainn, a’ coimhead riutha, gur ann a’ feitheamh rium falbh a bha iad, ’s cha robh mi faireachdainn gu robh mi nam aonar ...
Na mo sheasamh aig an uinneag aig ceithear uairean sa mhadainn. Gùn-leapa dearg orm, a bha ro mhòr dhan an lighiche mo bhràthair, ’s a chuir a bhean Murdìonag thugam ann am parsail à Chicago, Illinois. Pyjamas shrianach, stocainnean boban. Sliopars mar sliopars Paw Broon air mo chasan. Sgeadaichte anns an fhasan seo airson na sìorraidheachd, mo mhaoil ri sail-tarsainn na h-uinneig, ’s m’ anail a’ tighinn ’s a’ falbh air a’ ghlainne, tha mi smaoineachadh, Cò mheud duine eile tha caithris na h-oidhche seo còmh’ rium? Cò mheud duine eile, ris nach coinnich mi a chaoidh, a tha faicinn an aon rionnag a’ priobadh sìos air an Loch a Tuath? An uair seo nam beatha mar a tha i na mo bheatha-sa. Cò tha ’n àirde ann an Garrabost? ’Eil soillse aig duine ann am Pabail? ... Tha glainne bùirn ’s am botal philichean ri taobh na lampa. Tha mi a’ gabhail pile, ’s ag òl deoch bhùirn son a chuideachadh sìos. A’ suidhe an uair sin an taic an teine a th’ air a dhol bàs. Chan urrainn dhomh sgur a smaoineachadh. Bha Lear aosd, ’s às a chiall, mus fhac e. ’S ann an dràsd, nuair a tha mo bheatha a’ tighinn gu ceann, a tha mise mar an ceudna a’ faicinn
nithean soilleir, tro ghlainne, son a’ chiad uair; an dràsd, son a’ chiad uair, fo bhinn a’ bhàis, a tha mi a’ seasamh air falbh bhuam fhìn, ’s a’ toirt sùil cheart orm fhìn, ’s air an t-seòrsa caitheamh-beatha a bh’ agam, bhon taobh a-muigh. Dè tha mi faicinn? Cho ceàrr ’s a chaidh mo bheatha, air a h-uile dòigh – sin a’ chiad rud a tha mi faicinn. Carson a dh’fhuirich mi cho fada anns a’ bhaile mhòr? Dh’fhaodainn a bhith air a dhol a theagaisg a dh’àite sam bith; ach dh’fhuirich mi fad mo bheatha ann am baile mòr Ghlaschu, far nach robh mi ag iarraidh a bhith. Dè dh’fhàg ann cho fada mi? Cha b’e cho dèidheil ’s a bha mi air mar àite – cha b’urrainn dhomh, gus an latha ’n-diugh, do cheum a stiùireadh am meadhan a’ bhaile, ’s ann a’ fèorachadh dhaoine eile a bhithinn fhìn, an corra uair a chuireadh an èiginn ann mi. Air sràid Earra-Ghàidheal, fon an drochaid, chuir mi stad air bus a bheireadh a Phartaig mi, a dh’fhalbh leam a-mach gu Shettleston. Sin an dèidh fichead bliadhna anns a’ bhaile – bliadhnaichean a chaidh seachad, mar na busaichean fhèin, gun fhios cà robh iad a’ dol, no dè an ceann-uidhe; bliadhnaichean a tha mi faicinn an-diugh mar aisling anns a’ chamhanaich, mar sràid fhada ghlas air feasgar Sàbaid, gun duine oirre ach mi fhìn ... Bidh ceistean eile gha mo bhuaireadh. Carson, fad mo bheatha, a leig mi dha daoine eile innse dhomh dè bu chòir dhomh a’ dhèanamh? Agus sin daoine aig nach robh mòr-dhiù dhiom? Carson a bha e cho farasd dhaibh mo thoirt gu taobh? Cà’il a’ chlann a dh’fhaodadh a bhith agam? Dhiùlt i an giùlain – an tè a tha srannail ’s a’ dìosgail a fiaclan an ath-dhoras. Dhiùlt i, agus dh’innis i dhomh carson, ann an guth reusanta, socair, agus bha iomadach adhbhar aice, agus ’s e am prìomh adhbhar gun tuirt Uilleam mo bhràthair rithe nach robh còir aig boireannach mar ise, cho trang, cho dìcheallach, cho feumail anns a’ choimhearsnachd, aon uair smaoineachadh air i fhèin a cheangal sìos le clann. “Carson a tha thu ’g iarraidh do cheangal fhèin sìos le clann?” – tha mi fhathast ga fhaicinn ’s ga chluinntinn, aig ceann a’ bhùird anns an taigh againn an Cnoc Iòrdain, na meuran bog aige an sàs ann am buntàta ’s sgadan. “Carson a tha thu ’g iarraidh an fheist sin ... na bacain sin ... a chur ort fhèin?” “Carson gu dearbh?” arsa Murdìonag a bhean. “Seall orm fhìn ’s air Murdìonag! Bha sinn son mìos as t-samhradh a chaidh thall an Canada! An samhradh ron a sin, anns an t-Suain ’s an Niribhidh! Ciamar a b’urrainn dhuinn sin a dhèanamh nam biodh clann a’ slaodadh rinn?” “Cha bhiodh rian againn!” arsa Murdìonag. “Clann! ars Uilleam, a’ tionndadh gu Murdìonag le gàire beag fanaideach air aghaidh, “Mnathan ’s clann! ... ”, ’s thòisich Murdìonag a’ sitrich ’s a’ sealltainn
a fiaclan àrd mar làir aig uinneag a’ sireadh cnap siùcair. Cò bhuaithe, anns an teaghlach againn, a thug e na liopan tiugh? na suilean seòlta, beag-fhradharc? an t-sròin mar cnap còsach potaidh? ’S chan eil dad de dh’àird ann; tha ’n ceann aig Murdìonag a bharrachd air. “Stop do chraos le sgadan saillt ’s buntàt’, a bhuidhich,” bha mi ’g iarraidh a chantainn ris, “ ’s na bi ’g innse dha daoine ann an seo dè tha còir aca a dhèanamh.” ... Ach bha mo bhean-s’ a’ coimhead ris mar nach biodh i uair sam bith a’ coimhead riumsa, le sùilean làn iongnaidh, mar pàisd a’ faicinn an t-snaidhm a chuir Fionn air na coin son a’ chiad uair, ’s a’ creids, gun ceasnachadh, a h-uile dùrd a bha tighinn às a bheul. ’S ann am Beurla a bha e bruidhinn, agus bha Beurla ann an sin; ’s bha e cho eirmseach, cho èibhinn, cho cinnteach às a fhèin – le glainneachan trom, maoil cho cruinn ri put, ’s bean mar mac-talla ri thaobh – ’s nach do stad an òinseach a bh’ agamsa aon uair a dh’fhaighneachd dhi fheìn an robh ciall aig càil dhe na bha e ’g ràdh ... Ach dè dh’fhàg mi còmh’ ri creutair cho àrdanach anns a’ chiad àite, ag àicheadh an dia a bh’ annam, ’s a th’ anns a h-uile duine?
Bha mi ’g iarraidh a bhith beò gun nàimhdean. ’Eil aineolas ann nas motha na sin? Bha mi smaoineachadh, mura cuirinn dragh air neach eile, nach cuireadh neach eile dragh orm. Mura gabhainn gnothaich, mura leiginn guth orm, mura tumainn mo liop no mo spàin ... Ach tha àm ann gu do bheul a chumail dùint’, agus àm gu do bheul fhosgladh. Le mo shàmhchantas, neartaich mi mo nàimhdean nam aghaidh; mar bu mhotha a bha iad a’ gabhail brath ’s làmh-an-uachdair orm, ’s ann bu choibhneil a bha mise riutha; agus leis an aon shàmhchantas, dh’fhuadaich mi an fheadhainn a bha carthannach ’s gràdhach rium. Miann Abeil air Càin, miann an leòmainn air an lasair a tha dol ga sgrios ... “Tog do shùilean chum nam beann,” tha mi cluinntinn guth eòlach ag ràdh, “on tig do chobhair is do neart.” “Tog do cheann às an luath an toiseach,” tha guth eòlach eile a’ freagairt. “Con a tha thu na do shuidhe ann an sin fad na h-oidhche, a’ slopraich am measg d’ fhàillingean fhein?” “Bu chara dha a bhith air a ghlùinean,” tha guth eile – boireann, le cainnt Chàrlabhaigh no Uig – ag ràdh. “Air a dhà ghlùin, ag ùrnaigh ris a’ Chruithfhear.” “Dè feum a nì sin dha?” tha ’n dàrna guth – guth fanaideach, mear, mar guth Uilleim mo bhràthair – a’ freagairt. Mus tèid iad nas fhaide, tha mi ’g èirigh, a’ cur dheth na lampa ri taobh na leap, ’s a’ seasamh a-rithist, anns an dorch, aig an uinneag. Sin aon dhòigh air stad a chur orra. An saoghal a-muigh na thàmh. Gealach chrotach anns an àirde ’n iar. ’S rionnagan a’ gheamhraidh a’ siubhal sìos an t-adhar, a’ leantainn a chèile gun iar-
dheas. Am Meadhan, le gothadh ann an coinneamh a chùil, an Gille, an Sgalag, ’s an Cù aige air eang. An Spor Liath na uachdar, an Spor Dhearg na bhonn. ’S Fadag Iosal ’s Fadag Ard. Agus romhpasan, gu dhol air fàth, Aibhseag ’s an Grioglachan. An Seachdaran a chanas iad an Uibhist a Deas. Cha robh mi a-riamh an Uibhist, deas no tuath. Sin àite eile anns nach robh mi. Chan eil sgeul air Ruaill Mòr. Ach tha Gaolag is Gràdhag na Caiginn, mo rionnagan fhìn, fhathast shuas an sin, air an cliathaich, ’s gu dhol bun-os-cionn. ’S ma sheallas mi suas aig bàrr na h-uinneig, le car na mo cheann, chì mi a’ Bhàrr-reult (no an Reul-iùil, no a’ Chailin; tha trì ainmeannan oirre air a bheil fios agam), Tulga is Talga, dà chù an aon fhèidh, ag innse cà bheil i, agus na còig rionnagan eile anns a’ Chrann, còig Gadhair Osgair. Iongantach na h-ainmeannan a bh’ aca air na reultan, na seann Ghàidheil. Bha ainmeannan aca air a h-uile càil. Sgleòdhag, nach èirich às a leabaidh gus an tig am blàths, Leisgeag Ard ’s Leisgeag Iosal – iadsan rionnagan trì-cheàrnach an t-samhraidh. Bogha Chlann Uis a bh’ aca air a’ Mhilky Way. An Reithe air a dhol às an t-sealladh son oidhche, an Leòmhann a’ tòiseachadh a’ cromadh. Na cruinnreil cho cinnteach nan àite, mar a tha ’s mar a bha ’s mar a bhitheas, gun ghaoid gun mhearachd. An Reithe air a dhol fodha, ’s chithinn Siarag is Searag a’ marcachd an dèidh a chèile, àrd anns na speuran, nan cuirinn mo cheann a-mach air an uinneag. Ach èiridh an Reithe an ath-oidhch’ a-rithist, anns an aon àit’, a cheart cho cinnteach, mar a dh’èirich e mìltean de bhliadhnaichean mus robh sinne air an talamh, ’s mar a dh’èireas e mìltean de bhliadhnaichean an dèidh dhuinn falbh. Nuair a tha an Nathair-nimhe a’ dol sìos anns an iar-dheas, tha an Grioglachan ag èirigh anns an ear-thuath. Càite fo ghrian an cuala mi siud, no cò dh’innis dhomh e? An Nathair-nimhe, ’s an Fhalchag na h-earball, leis nach caomh am fuachd. Nuair a tha an Gobhar a’ dol sìos anns an àirde ’n iar, tha am Meadhan ag èirigh anns an àirde ’n ear. Crithean beaga fuachd a’ tòiseachadh a’ dol tromham, sìos is suas mo dhruim, le dìth a’ chadail. Ach ma sheasas mi an seo fada gu leòr, chì mi Siarag is Searag a’ tighinn sìos an t-adhar, gun carachadh às an àite anns a bheil mi; chì mi an t-adhar, anns an àirde ’n ear, a’ dol bho dubh gu dubhghorm, ’s bho dubhghorm gu glas, ’s na reultan a’ dol geal ’s às an t-sealladh, aon an dèidh aon, ’s am planaid Saturn, ochd leudan-gealaich sear air Searag, le shùil bhuidhe fon a’ bhuidhich gun phriobadh, a’ dol às an t-sealladh cuideachd; ’s an uair sin cluinnidh mi a’ chiad isean beag a’ tòiseachadh a’ bìogail leis fhèin, mas fhìor gun fhiosd, aig aon cheann a’ ghàrraidh, ’s an uair sin, mus seall thu
riut fhèin, tha a h-uile isean a th’ ac’ ann a’ ceilearachd, ’s shìos an Stèidhnis, fada ro thràth, fada ro chàch, coileach a’ tòiseachadh a’ gairm, àird a chinn, mar a’ chiad choileach a bha a-riamh air an t-saoghal ...
| title | 1. |
| internal date | 1975.0 |
| display date | 19.. |
| publication date | 1975 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Am Fear Meadhanach %p |
| parent text | Am Fear Meadhanach |