---

[138]

CAIBIDIL XXI.

MARSAIL NAN GAEL DO’N TAOBH-TUATH.

AIR a’ chiad latha de chiad Mhìos an Earraich, ghluais Tearlach agus mòr-fheachd an àirm Ghàëlich gu tuath agus stad iad ma òidhch’ aig Dunblathain, ach thriall Prionns’ beagan air aghaidh, agus dh’ fhan e rè na h-òidhche sin ann an Caisteal Dhrumainn tàimheach Dhiùc Pheairt. Air an ath mhadainn fhuair iad na’n ròidean cho olc is gum b’ eiginn daibh pàirt dheth an cuid trealaich fhàgail as an deighe. Ràinig iad an òidhche sin cho fad air an aghaidh ri Cruidh’ agus chaidil am Prionns’ ann an taigh Mhorair Iain Drumainn am Baile-Ranaich.

Air an lathairne-mhàireach, a b’ e ’n treas latha de’n mhìos, chunnt Tearlach an àrmailt, agus fhuair e nach do theich urrad dheth na daoin’ air falbh sa’ bha e ’m barail. Chaidh an sin a shonrachadh gu’n trialladh iad gu tuath n-an dà chuideachd.^{[Be’n t-aobhar mu’n d’rinn iad sin, eagal nach faigheadh iad teachd-an-tìr no cairtealan òidhche nam biodh iad uile còdhladh, do-bhrìgh gun robh biadh agus treŏdhaire tuilleadh as gann r’a fhaotainn, a nasgaidh no chionn pàighidh, air aon slighe d’an gabhadh iad. ]} Mhàrsail na Fineachan Gàëlach agus am Prionnsa féin an rathad-mòr dìreach gu Inbheirneis, agus ghabh na réiseamaidean Machrach

---

[139] agus am marc-shluadh fo chomannda Mhorair Seòras Moireach an rathad timchioll a tha treòrachadh tro Shiorramachd Aonghais agus Obaraidhean. Bha ’n dà chuideachd gu chéile chodhlachadh ann am bail’ Inbheirneis. Air a’ cheart latha sin, bha Diùc Uilleam na stad a’ càradh drochaid Shruidhleadh a chum ’s gu ’m faigheadh an t-àrm-dearg air aghaidh, chaidh an drochaid sin a bhristeadh le Blackney air tùs a chogaidh a chum na Gàëil a bha ’g éiridh leis a’ Phrionns’ a chumail air an ais.

An uair a b’ eiginn do’n Diùc fantainn rè latha a’ càradh drochaid ma’s faigheadh e féin agus armailt thar an abhainn, chuir am Prionns’ agus fheachd, iomadh bial-àth, agus dhìrich a’s thearainn iad iomadh tulach a’s bealach, g’un umhail de dh’ fhuachd no dhoireann, a’ triall air an aghaidh tro gach cruadal gu siùlbhlach, suilbhear, neo-acanach. An latha theich iad bharr an t-Sléibhe, cha’n robh an dùic ach ma astar latha as an deighe, ach air an treas latha chual’ e gun robh an t-àrm Gàëlach astar shia latha an ceann air, agus gum b’ann nan dà chuideachd a thriall iad dhachaigh. Aon bhuidheann air an t-slighe dhìrich gu Inbheirneis, agus am buaidheann eile air rathad mòr an rìgh a ta dol timchioll eirthire cuain ^{[Mu’n cuairt taobh na mara an Siorramachd Mhontroise agus Obaraidhean. ]} Mhontroise agus Obaraidhain. Chunnaic e nise gum bu diamhain da bhi leantuinn na ruaige aig an àm sin; bha’n t-sion agus am fuachd an impis gasanan fuara reòta dheanamh dheth a’ chuid saighdearan: agus cha robh beanntaichean bàna sneachda na Gàëldachd a bha nise ’togail an cinn dhosracha ghailbheinn na shealladh a toirt dha ach beag misnich a chum an tòir a leanntainn air luchd nam

---

[140] breacan. Air an aobhar sinn phill e air ais gu baile Pheairt, far an dh’fhan e beagan laithean. Ach cha b’ann ri obair a’ ghaisgeich no ’n diùlanaich; chuir e prasgan dheth na saighdearan ruadha suas air feadh Gàëldachd Pheairt a shărachadh mnathan, clann, agus căirdean na h-aiteam a dh’ éirich leis a’ Phrionns’, agus a thogail chreachan dheth an cuid spréidh’ a’s amhlainn. Thug iad iomadh dheth na chobhartaich so gu baile Pheairt, ni a reic iad ri muinntir a’ bhaile air son airgeid, agus thòisich iad air roinn na criche sin ann an lathair an Diùca féin! Ghlac iad air an turas gun chliù so, bainn-diùc’ Pheairt agus bainntighearna Shrath-Ailein, a thug iad leo mar phrìosanaich gu ruige Dunéideann, agus chum siad iad fo ghlais fad thrì mìosan anns a’ chaisteal!

Air di-dòmhnaich an siathamh latha diag de chiad mhìos an Earraich, ràinig Tearlach taigh na Mòidhe, tàimheach Mhic-an-Tòisich na Mòidhe, a tha ma thuaiream sia mìle diag bho bhail’ Inbheirneis. Bha Mac-an-Tòisich féin aig a’ cheart àm sin na cheann-armailt ann am feachd Rìgh-Deòrsa, ach bha ’ bhaintighearn aig a’ bhaile, bean-uasal fhoghainteach aig a robh mòr spéis do’n Prionns’ agus a bha an deigh àireamh de Chlann-Chătain a thogail na aobhar ’nuair a fhuair i Mac-an-Tòisich ás an dùthaich. Faodaidh sinn a mheas nach robh arigh a bh’fhearr leis a bhainntighearn’ thighinn a dh’iarraidh cuid na h-òidhch’ oirre na Tearlach Stiùbhart, a bha i bho chian an geall air fhaicinn. Bha rùn air a nise fantuinn ann an taigh na Mòidhe car beagan laithean gus an tigeadh an fheachd a bha mu’n àm so sgaoilte feadh na Dùthcha cruinn cuideachd, oir chaidh innse do Thearlach ann an so gun robh a nàmhaid Morair Loudon le seachd ceud fear ga fheitheamh ann am bail’ Inbheirneis. —Ma

---

[141] chùig uairean sa’ mhadainn di-Dòmhnaich chuala Morair Loudon gun robh am Prionns’ ann an taigh na Mòidhe, gun a bhi còladh ris ach prasgan beag dheth a luchd-leanmhuinn. Mu’n àm sin bha seana baintighearna Mhic-an-Tòisich a chòmhnuidh ann an Inbheirneis, agus chual i gun dh’ fhalbh am Morair agus fheachd a chum na Mòidhe los am Prionns’ a ghlacadh, air ball chuir i gill’ òg da’m b’ ainm Lachunn Mac-an-Tòisich a thoirt fios do bhean a mic mu’n chùis.

Ghearr Lachunn Mac-an-Tòisich aithghearra talbhainn air feachd a Mhorair agus rainig e’ Mhòidhe na làn fhalas ma chuig uairean sa’ mhadainn dì-luain leis an naigheacd so: —Gun robh Morair Loudon, le cuig ceud fear ann an uighe mìle do thaigh na Mòidhe! Air ball chaidh am Prionns’ a dhùsgadh agus a threòrachadh gu àite falaich ma bhruachan Loch Mòidhe far an tug Loch-iall agus cuid dheth na Gàëil a bha tigh’n na chodhail coinneamh dha; stad iad anns an ionad sin deas gu bualadh air feachd a Mhorair nam b’ fheudar dhaibh. Air an òidhche roimhe sin chuir bain-tighearna Mhic-an-Tòisich seiseir fhear air freiceadan, agus Dòmhnull Friseal, gobha dubh na Mòidhe, mar cheann orra, chuir an gobha an armailt bheag so ann an òrdugh cho math ’sa dh’ fhaod e, thug e orra laidhe sios a measg phreasan bealaidh a bha ri taobh an rathaid le gunnaidhean làna, gach aon uidhe araid bho chéile, dh’iarr e orra losgadh cho luath sa chitheadh iad coltas feachd a tighinn dlŭ dhaibh. Fa-dheoigh, thàinig toiseach armailt a’ Mhorair ann an ionad urchair dhaibh, agus loisg an gobha an làn a bha na sheanna mhosg ghlagaich féin nan còdhail; agus air m’ aluinn, ged a b’e urchair-theab a bha sin, cha b’ann anns ’san fhraoch a chaidh am

---

[142] peileir! —Mharbh e pìobair Mhic-Leòid Dhùn-bheagain a bha cluich air fior thoiseach na feachda. Cho luath sa chuala còmpanaich a ghobha fuaim na làmhaich, loisg gach fear urchair féin, agus leònadh leo so triuir no cheathrar dheth an fheachd—ghlaodh an gobha an sin le guth ard-labhrach:— “A Chlann Dòmhnuill, seasaibh air an laimh dheis, a Chlann Chătainn seasaibh air an laimh chlì, agus seasaidh mi-féin ’s na Frisealaich sa mheadhon, agus faiceam nach leig sibh anam beò dheth na ghràisg as, a thàinig air tì bhur Prionnsa gràidh a mhort. Air cluinntin so do dh-armailt a Mhorair shaoil iad gum b’e guth Loch-iall a chuall iad, a toirt orduigh de mhor-fheachd a’ Phrionnsa tòiseachadh orra; ghlac maoim a’s uabhas iad gu léir—agus ann am priobadh nan sùl “chuir gach fear aghaidh air iùil ’sa chùl ri ain-eol” a’ pilltinn air an ais ann am mòr bhreisleich, a saltairt air muin a chéile, am fear bu laige bha e’n iochdar, ’s am fear bu treise bha e’n uachdar, agus cha do sheall iad aon uair as an deigh, gus an d’ fhàg iad an gobha agus àrmailt àireamh mhìltean air an cùl. Bha Tighearn òg Bhaile-nan-Gobhann fad iomadh bliadhna ann an armailt Rìgh Deòrsa agus ann an iomadh blàr fuileachdach ás na Rioghachdan so, agus chualas e gu tric ag aithris, nach fac e riabh ruaig cho dorainneach ri “Ruaig na Mòidhe.” Chaidh sgeul air euchd a’ ghobha a’ ghiùlan a dh’ionnsaidh Thearlaich: an sin dh’ fhag e-féin agus a luchd-leanmhuinn an ionad fhalaich, agus chaidh iad le mor ghàirdeachas gu ’m biadh-maidne gu taigh na Mòidhe.

Air an latha sin féin, an t-ochdamh de chiad mhìos an Earraich, fhuair Tearlach cuid mhath dheth an àrmailt cruinn, agus ghabh e air aghaidh do bhaile Inbheirneis,

---

[143] ni a thug air Morair Loudon teicheadh le chùig ceud diag fear a null thar Port Cheasaig gu Shiorramachd Rŏis. Bha Morair Seòras Moireach a nis air tighinn leis na réiseamaidean Macrach agus leis na marcaich. Fhuair am Prionns’ a nis’ armailt aon uair eile cruinn, agus thòisich iad air séisd a chuir ri gearasdan Aird-nan-Saor; fo ceann dà latha ghéill an gearasdan agus fhuair iad ann ma thuaiream ceud baraille feòla, &c. ni a rinn mòran fuasglaidh air feum an àirm.