---

[47]

CAIBIDIL VII.

TURAS A PHRIONNS’ A’ DHUNEIDEANN.

AIR di-ciadain an t-aon latha-diag de mhìos mheadhonach an Fhoghair dh’ fhàg Tearlach agus armailt Peairt, agus rinn iad air son Dhunéideinn. Tha ’n dà bhaile mhòr’ sin ma thuaiream dà-fhichead mìle bho chéile, agus be’n rathad bu dìriche agus a b’ aithghearra dhaibh a dhol thar Port na Bann-righ; ach thug muinntir Dhunéideann mu’n ăiridh na bàtaichean aisig gu léir a tharruinn suas air taobh deas a Phuirt, —ach ged a bhiodh iad air faighinn nam bàtaichean deas air an cinn, ’s gann a b’urrainn iad an t-aiseag a ghabhail gu’n chall sluaigh, oir bha trùpairean Choirneil Ghàrnaileir ga feitheamh air taobh Dhunéideinn de’n Phort; agus cha bu mo a b’urrainn iad teine an luingeis-chogaidh a bh’air an acair am bun a’ chaoil a sheachnadh: mar sin thâinig orra a dhol timchioll ceann a chaoil, agus gabhail a mach air àth na h-aibhne os-ceann Shruileadh. Nuair a rainig iad Dùn-blathain thàinig tri fichead de Dhòmhnullaich Ghlinne-Comhann nan ceann, agus dà fhichead fear de Chlann-Ghriogair Ghlinne-Càrnaig fo chomannda Sheumais mhòir Mhic-Ghriogair, mac do Rŏb Ruadh. Dh’ -fhan am Prionnsa latha ann an Dunblathain a’ feitheamh gus an tigeadh cuid dheth na daoine a dh’ fhàg iad ann am

---

[48] Peairt suas riù: ma fheasgar an dara-latha diag chàmpaich an t-àrm gu léir ma uidhe mìle air taobh deas Dhunblathain.

Air di-haoine an treas latha diag thriall an t-àrm gu àth na Friù, àite tana dheth an abhainn, ochd mìle os-ceann Shrùidhleadh. Bha iad am beachd gun robh trùpairean Choirneil Ghàrnaileir gu coinneamh a thoirt dhaibh aig a bhial-àth, a chum am pilleadh, ach cha tug. Gus an t-àm so bha na Gàëil ann an dùthaich anns a robh gach cothrom ac’ thar an arm-dhéarg, ach air a mhachair chòmhnaird réidh bha gach cothrom aig na dearganaich orrasan, a thaobh gur ann le ’n cuid mŏsgaidean a dheanadh na Sasunnaich euchd sam bith. Air an aobhar sin chomhairlich cuid dheth na h-oifigich Ghàëlach do Thearlach fuireach bharr a chòmhnaird, agus fantainn sa’ gharbhlach gus an tigeadh an t-àrm-dearg air aghaidh; ach cha tug Tearlach éisdeachd da’n comhairl. Air dhaibh a thighinn thun a bhial-àtha thug Tearlach a chlaideamh á thruaill, agus, a’nochdadh a bharra ri taobh thall na h-aibhne, thug e’ dhian leum anns an t-sruth, agus air bheag spàirne chuir e’n àth gu fearail agus lean an armailt gu léir as a dheigh. A thaobh na slighe so a ghabh na Gàëil, cha robh fios aig na Goill, co dhiù a bha rùn orra dhol do Dhunéideann na Ghlasacho. B’e Glasacho gu mòr bu shaibhire na Dunéideann, agus bha na Galla-bhodaich a’ saoilsinn gun robh gamhlas aig a’ Phrionns’ do muinntir Ghlascho a thaobh iad a bhi bho shean ann an nàimhdeas d’a shinnsir, Stiùbhartaich rioghail Alba. Ach a thaobh gu’m be Dunéideann àrd bhaile mòr na rìoghachd, far an robh lùchairt a shinnsir, chuir Tearlach roimhe a ruidhinn gun dàil: agus air dha pàirtidh a chuir do Ghlasacho a thagairt

---

[49] cùig mìle diag pund Sasunnach de dh’ airgead cìse bho cheannaichean, agus bho dhaoin’ -uaisl’ eil’ a bhaile; thriall a mhòr-fheachd gu Dunéideann.

Air an ath latha ghabh na Gàëil turas-timchill gu taobh deas Shrùileadh a chum a’s gu’n seachnadh iad teine ghunnaidhean mòr’ a chaisteil. Air a chuairt so, ghabh am Prionnsa thar faich’ Allt-a- Bhonaich, far an tug a roimh-sheanair, Brus, a bhuaidh a mhaireas mar chliù-shiorruidh air treubhantas laoch chruadalach na h-Alba. Chaith e’n òidhche sin aig Allt-a- Bhonaich ann an taigh Shir Uisdean Mhic-Phàdruig, duin’ -uasal a bha ro eudmhor na aobhar, agus laidh an armailt rè na h-òidhche air réidhleach Shàchaidh, far an deach Rìgh Seumas an III. a mharbhadh sa’ bhliadhna 1488 le iochdaranan tuath-shreupach féin. As an ionad so chuir am Prionnsa teachdaireachd gu daoin’ -uaisle Shrùileadh, ag iarraidh orra biadh a chuir a dh’ ionnsaidh na h-àrmailt, agus thug iad grad freagairt da òrdugh.

Air a chùigeamh latha diag, ghluais an t-arm a chum na h-Eaglaise-brice, agus laidh iad rè na h-òidhche measg phreasan bealaidh air taobh sear taigh Chala-sraid anns an robh Iarla Chill-Màrnoc a chòmhnaidh: rinn an diun’ -uasal sinn beatha Thearlaich gu fiùghantach, fialaidh, agus dh’ -innis e dha gun robh trùpairean choirneil Ghàrnaileir an geall air seasamh air drochaid Ghlinn-Iuch, a chum na Gàëil a chumail air an ais. Air ball chuir Tearlach naoi ceud fear dheth na daoine bu chalma ’bh’ aige los na trùpairean a chumail dheth an drochaid, agus chaidh sin leo. Cha d’ fhuirich iad ris na Gàëil a dhol an àite teine dhaibh, ach ghabh iad an teicheadh gu Dunéideann, agus ann an camhanaich an

---

[50] latha rainïg a’ phàirtidh so de dh’ fheachd Thearlaich baile Ghlinn-Iuch.

Bha ’m Prionnsa agus a chuid eile de ’n àrm ann an Gleann-Iuch ma dheich uairean sa’ mhadainn, an ath-latha, agus be ’n Dòmhnach a bha ann. Cha robh e nis’ ach sia-mìle-diag bho Dhunéideann. Bha muinntir Glinn-Iuch a’ dol do ’n eaglais ’nuair chunnacas am Prionns’ agus armailt a tigh’n do’n bhaile; agus a réir mar dh’ -innseadh dhomh, cha deach duine dhiù do ’n eaglais air an Dòmhnach sin, ach lean iad am Prionns’ le buaidh-chaithream éibhinn gus an deach e steach do sheann lùchairt Rioghail a shinnsir ann am baile beag Ghlinn-Iuch.

Chaith am Prionns’ agus a chuid uaislean, agus uaislean a bhaile tùs an latha ri òl fiona agus ri aighear—agus cha’n fhacas a leithid a mheoghail ann an Gleann-Iuch bho nuair sin gus an latha ’n diugh.

Ma cheithir uairean sa ’n fheasgar dhìrich an t-àrm ris an uchdach, fagus do chlach an dà mhìle-dhiag bho Dhunéideann, agus stad iad ann an sin rè na h-òidhche. Chaidil am Prionns’ ann an taigh beag a bha ri taobh an rathaid. Air a mhadainn di-luain, an seachdamh latha diag de ’n mhìos, ghabh iad air an aghaidh do Dhunéideann, agus cha robh iad a nis ach ma choiseachd cheithir uairean bho na bhaile!

Air dhaibh a thighinn am fradharc Dhunéideinn mheas iad iomchaidh a dhol bharr an rathaid mhòir, agus triall air frith-rathad a bha treòrachadh a chum na làimhe deise gu baile beag ris an canair sa’ Bheurla Sleat-ford. An sin laidh an t-arm rè na h-òidhch’ ann an raon peasrach, do’n goirear Pàirc a Ghreadhaich. Bha pheasair làn abaich san àm, agus dh’ith na Gàëil

---

[51] cuid dh’i agus chuir iad cuid eile dh’i bho fheum. Air a mhadainn thainig an Galla-bhodach, da’m buinneadh a pheasair, far an robh am Prionns’ a dh’ -iarraidh dioladh a’ challa. Chaidh fharraid dheth an gabhadh e litir a Phrionns’ air son na suime, a rachadh a phàigheadh dha cho luath sa’ thigeadh an t-sìth. Thuirt an Galla-bhodach gum b’u roghnaiche leis urr’ eigin eile a b’ fhaisg’ air làimh, agus ghabh e sgrìobhadh Dhiùc Pheairt ’san t-sùim. ’Nuair a chualas ann an Dunéideann gu’n robh na Gàëil ann an imisg mìle do’n bhaile shonraicheadh dà réiseamaid thrùpariean, (choirneil Ghàrnaileir agus Hamilton) a sheasamh rompa aig baile beag do’n goirnear Corstorphine ma thuaiream dà mhìle bho na bhaile. Bha còladh ris an dà réiseamaid each so trì réiseamaidean eile de shaighdearan coise, réiseamaid Dhunéideinn, am Malisi, agus Geard a’ bhaile. Bha’n dà réiseamaid as deireannaich’ a dh’ainmich mi dhiù so ag amharc anabarrach dis agus giorragach, agus cha b’ iad na trùpairean mòran bu mhisneachaile. Air dhaibh an cairtealan òidhche thoirt orra dh’ fhàg iad pàirtidh air an fhreiceadan. Air do na Gàëil a bhi triall air an aghaidh a chum a’ bhaile thug iad an airre do’n fhreiceadan so, agus chuir am Prionnsa fear no dithis dheth a chuid marcach féin a dh’ fhaicinn ciod an àireamh shluaigh a bh’air an fhreiceadan. Air faicinn do’n dà Gàël nach robh ann ach ma thuaiream dŭsan mharcach loisg fear ac’ urchair á daga, agus cha do stad na trùpairean gealtach so ris an ath urchair a chluinntinn, ach spuir iad an cuid each, agus b’iad na casan bu luaithe, na casan bu docha leo, gus an d’ ràinig iad a chuid eile dheth an réiseamaid each a bha na ’n stad aig Drochaid an t-Searraich, a tha ma dhà mhìle

---

[52] bho Chorstorphine. Cha luaithe dh’innis am freiceadan da’n còmpanaich gu ’n robh na Gàëil air tighinn a’ fradharc na theich iad gu léir air falbh le giorraig uabhasaich, (cha b’ ann gu baile Dhunéideann a dhion Bho’n eas-caraid,) ach air feadh na dùcha mu’n cuairt a thaisbeananadh an geilte do mhuinntir a bhaile. Do mheud sa’ bha chăirdean aig Tearlach sa’ bhaile, bha so na shealladh ro éibhinn, ach, air an làimh eile, bha àrdan na Cuigse air sioladh chum an làir le h-an-dòchas.

’Nuair a chunnaic muinntir Dhunéideinn gun do theich na trùpairean, ghlaodh iad a dh’aon ghuth gu’m bu diamhain sùil a bhi ris a bhaile ghleidheadh, agus gum b’ fhearr dhaibh strìocadh mas dùisgeadh iad fearg nan Gàëil, agus ghlaodh iad ris a Phroäist, air dhaibh fhaicinn a falbh na sràide, gum bu chòir dha, muinntir a’ bhaile ghairm an ceann a chéile chùm an comhairle chuir cuideachd ma ciod bu chòir a dheanamh. Chuir am Proäist aonta ri ’n achanaich agus chruinnich an sluagh. Chuir am Proäist an sin teachdairean gu oifigich a chrùin gus am faigheadh e an comhairle-san mu’n chùis, ach air do ’n na teachdairean an ionadan còmhnaidh a ruidhinn, thuig iad gun theich na h-oifigich air falbh ás a bhaile! —Cha b’ fhad’ an deigh so gus an tàinig litir bho ’na Phrionns’ a dh’ionnsaidh àrd Phroäist riaghlaidh a’ bhaile, agus bha sùim na litreach mar so sios:—

“Bho ar Càmp, an 6-amh latha-diag de’n t-Seachdamh Mìos, 1745.

Air dhuinn a bhi nise comasach air ar rathad a’ dheanamh dh’ionnsaidh àrd-bhaile rioghail Albunn a bhuineas da Mhòrachd, tha sinn le so, a’ toirt bâirlinn

---

[53] dhuibhse n-ar gabhail a steach; do-bhrìgh gur e bhur dleasanas sin a dheanamh, agus a chum ’s gun dean sibh e tha sinne ’g iarraidh oirbh, cho luath ’sa thig so gu bhur làmhan, sanas a thoirt do dh’àrd-chomhairleichean a’ Bhaile, agus seòl iomchuidh a’ ghabhail chùm sìth na cathrach a thèarnadh; ni air am b’eil sinne fad’ an geall. Ach ma dh-fhuiligeas sibh feachd an eas-caraid a thighinn a steach innte, no h-aon dheth na gunnaidhean mòra, no àrmachd, no fùdar, no peileirean, a ta nis innte, (co dhiù a bhuineas iad do ’n bhaile no do dh-urrachan diomhair) a ghiùlain air falbh: measair sin leinne mar bhristeadh dleasanais, agus na âr-a- mach an aghaidh an Rìgh, agus n-ar n’ aghaidh-ne; agus diolaidh sinn da réir. Tha sinn a’ gealltainn gu’n cùm sinn còir agus saors’ a’ bhaile agus an cuid àraidh féin ri gach aon de dh-iochdaranan an rìgh, ach ma nithear an éis a’s lùgha ’chuir oirnn, cha sinne tha gu freagairt air a shon, a thaobh gu’m beil sinn a cuir romhainn, air gach aon chŏr, a dhol a steach do ’n bhaile; air an aobhar sin, ma gheibh sinn a h-aon de’n luchd-àitichidh ’n-an àrmachd, cha ruig iad a leas dùil a bhi aca, gur ann mar chimich a ghnàthaicheas sinn iad.

TEARLACH, P. R.”

’Nuair a leughadh an litir so dh’ aontaich iad nam measg féin gu’m b’ fhearr dhaibh geilleadh, agus na Gàëil a leigeadh a steach air chumhnanta gum biodh saibhreas a bhaile tèaruinte. Air an aobhar sin chuir iad teachdairean a mach ann an càrbad gu Slateford ma ochd uairean, agus phill iad air an ais ma dheich le litir bho na Phrionns’, ag iarraidh orr’ a leigeadh a steach do ’n bhaile le sìth, agus gu’n tugadh e ’ghealladh dhaibh gum biodh iad féin agus an cuid sàbhailt. Mu’n àm so

---

[54] chual’ uachdaranan a bhaile gun tàinig Seanaileir Cope le luingeas làn feachd’ gu Dunbarr, àite tha ma thuaiream seachd mìle fichead air taobh sear a bhaile. Le so bha rùin orra Tearlach a chumail air ais le mealltaireachd gus an tigeadh an t-àrm-dearg ann am badabh nan Gàël, agus air an aobhar sin chuir iad an ath-theachdaireachd gu Tearlach a’g iarraidh air beagan dàlach a thoirt dhaibh, agus an sin gun leigeadh iad a steach e. Thuirt am Prionnsa riu gu ’n d’ innis e dhaibh cheana, leis na h-uile dearbhachd a b’ urrainn e, nach robh e na rùin cron sam bith a dheanamh air a bhaile, no dad dheth an cuid a thoirt uapa, ach a mheud sa’ bha dligheach dha fhaotainn mar oighre ’chrùin. Chuir e ’n ath bhairlinn gu muinntir a’ bhaile chum iad a ghabhail ris mar an tì sin, agus dh’iarradh air na teachdairean “a bhi dol.”

Mu’n téid mi na’s faide air m’ aghaidh anns a’ chuid so de’n “Eachdraidh,” is feumail dhomh innse gun robh Dunéideann mu’n àm ud air a chuartachadh le balla ard daighean de chloich ’sa’ dh’aol, a chum nàimhdean a chumail a mach ma àm cogaidh. Bha air a bhalla so iomadh geata ro laidir, air an deanamh de smior daraich a’s do dh’iarunn, air sheòl nach b’ fhurasd’ am bristeadh. ’Nuair a thuig iad gu’n tàinig na Gàëil fagus do’n bhaile chaidh na geatachan so a dhùnadh chum an cumail a mach; is cha mhò bha muinntir a bhaile féin a faighinn cead a dhol a mach no’ steach mar a b’ àbhaist dhaibh.

Bha Tearlach ro iomganach rè na h-òidhche so, agus dhiùlt e dhol gu ’leabaidh, ach chaidil e sa’ chàmpa na bhreacan guaile mar rinn a chuid eile dheth na laoich churranta bha còladh ris. ’S e bu cheann-fàth ga iomgainn

---

[55] gu’n thuig e gu’n robh muinntir Dhunéideinn ri caithebhead air, agus gu’m be’n t-aobhar mu’n robh iad aig iarraidh dàil a chuir na leigeadh a steach, sùil a bhi aca ri cobhair a thighinn gu grad a thaobh ĕigin do’n ionnsaidh. Air an aobhar sin, dh’òrduich e pàirtidh a dhol moch sa’ mhadainn a dh’fheuchainn am fàradh iad faighinn a steach do’n bhaile gun fhios. B’e na cinn-feachd a shònraicheadh gu sin a dheanamh; Loch-iall, Fear na Ceapaich, O’Suilibhan, agus Fear Aird-Seile. Dh’fhalbh na daoin’ -uaisle so le naoi ceud dheth na gaisgeich bu treuna sa’ chàmp’ agus thug iad leo baraille fùdair a chùm a h-aon dheth na geatachan a spreidheadh nam b’e ’s nach faigheadh iad a staigh air sheòl eile. A nis a thaobh is gu’n robh fios aig na Gàëil nach b’ urrainn iad an geat’ a spreadhadh suas gun chuid de mhuinntir a bhaile sgrios: agus a bhi do ghnà nan rùin gun a bheag a dhochann a dheanamh, araon air cuid no daoine, dh’ fheuch iad ri faighinn a steach le mealltaireachd agus a chum na crìche sin, chuir Loch-iall fear dheth a chuid daoine thun a gheat’ air éideadh, ann an deise mharcachd agus curac-shéilg air a cheann chùm a chuir ás aithne. Chaidh iarraidh air a chantainn aige a gheata gum b’ e seirbheiseach aon de dh-oifigich nan trùpairean dearga, agus gun chuir a mhaighstir e air tòir rud a dh’fhag e an di-chuimhn’ anns a bhaile. —Rinn an gille so mar dh’iarradh air: ràinig e an geata, bhuail e băs-ri-crann, agus chuir e’n céill a theachdaireachd! ann am Beurla, ach bha’ Bheurl’ aig mo laochan cho Gàëlach ’s gun d’ aithnich luchd-gleidhidh a gheata gur mealltair a bh’ann. Dh’iarr iad air a bhi falbh a thiotadh air neo gu’n cuireadh iad peileir ann. ’Nuair a chunnaic na Gàëil gun deach an turas ud nan aghaidh,

---

[56] ’sa thòisich iad air beachdachadh ciod an doigh air an claghaicheadh iad fo aon de na geataichean, thainig an t-each ’san càrbad ma dheireadh a chaidh le teachdaireachd a dh’ionnsaidh a Phrionns’ as a bhaile nis air ais, agus dh’ fhosgladh an geata gu leigeil a staigh. Bha e ’nuair sin ma ghlasadh an latha, agus bha na Gàëil gun a bhi ro fhad air falbh. Cho luath sa chunnaic iad an geata fosgailt bhrùchd iad a staigh mun do thàradh a dhùnadh: bha’n freiceadan cho lag is nach do chuir iad a bheag a dh’éis air na Gàëil, —a chaidh air ball suas an t-sràid àrd le claidheamh rùist’ ann an dòrn gach laoich, agus thog iad iolach chaithream, ’mar bu ghnà leis na seana Ghàëil a dheanamh, an àm cosnadh na buaidh-làraich. Thog an iolach so muinntir a’ bhaile as an leapaichean “eadar shean a’s òg, ghruagach a’s bhréideach,” agus ann am priobadh nan sùl bha gach ceann a mach air na h-uineagan a’ coimhead nan Găël. Rinn a chuid bu mhò dheth na bha do Ghàëil sa’ bhaile gàirdeachas mòr, ach bu sheachd mò an t-uabhas a ghlac a’ Chuigse, ’nuair a chunnaic iad armailt nam breacan le’n armaibh nochdta a’ màrsail suas an t-sràid “le’ fichead pìob mhòr,” a’ toirt air ballachan nan taighean freagairt do sgăl nan seannsair, agus b’e am port a chluich iad:—

“O! triallamaid gu Sliabh an t-Siorraim
’Chuir na Cuigs’ an òrdugh.”

Mar so mhàrsail iad suas an t-sràid àrd gus an d’ràinig iad an taigh-geaird, agus b’e’ chiad rud a rinn iad an sin na h-airm a thoirt dheth an luchd-freiceadain. Ràinig iad mar an cianda an luchd-freiceidain eile ann an caochladh àiteachan dheth na bhaile, agus thug iad air an t-sheòl chiand’ an cud arm dhiùsan, agus chaidh Găël

---

[57] ann an àite gach Goill a bh’air a gheard cho riaghailteach ’sa rachadh saighdearan eile bharr an fhreiceadain. ’Sa’ mhadainn an latha sin chaidh fear a mhuinntir a bhaile dh’ amharc an fhreiceadain, agus fhuair e fear dhe na Gàëil ’na shuidhe casa-gobhlach air aon dheth na gunnaidhean mòra agus a chlaidheamh rùiste na dhòrn. Air do’n Ghall fhaicinn gur e atharrach feachd a bh’air geard, agus gun fhios aige, ’san àm, gun tàinig feachd Thearlaich do’n bhaile, labhair e mar so ris a’ Ghàël ann am Beurla:— “Surely these are not the same troops which mounted guard yesterday!” Bha’n Gàël air son freagairt sgĕigeil a thoirt do’n Ghall, agus ged nach robh aige ach an droch Bheurla chaidh aige air sin a dheanamh, agus so mar thubhairt e:— “O! no, she ’s pe relieved.”

Ged do ghlac na Gàëil am baile, bha ’n caisteal fathast gu’n a ghlacadh, agus beagan dheth na saighdearan ruadha ann mar fhreiceadan; ach cha b’ urrainn do na Gàëil a dhol an còir an daighnich so, a thaobh e bhi air a chuartachadh le gunnaidhean mòra, air an aobhar sin, chuir na Gàëil freiceadan air, chùm ’s nach b’ urrainn duine dol thuige no bhuaidhe, is cha mhò leigeadh iad biadh no deoch a dh’ionnsaidh nan saighdearan, a bha chòmhnaidh ann.