COMHARACHADH.

O’n a rinn mi nis aithnichte na dreuchdan a ghabh mi os-laìmh, tha mi a’ saoilsinn gur e mo dhleasannas, sa’ cheud àite, bhi ’comharachadh ’mach cò a tha, agus cò nach eil, iomchaidh airson an tùruis agus na dùcha m’a bheil sinn a’ labhairt, agus ’si sin Canada Uachdrach; oir is ise cearna de’n dùthaich a tha ’n tràs san amharc agam. Tha mi co tìtheach air deadh riaghailt sa’ gnothach so, is gun toir mi a cheud làmh air na maighdeannan.

Do chaileagaibh oga, agus do sheana mhaighdeannaibh, cha neil fhios a’m, ged is mòr am facal e, a’m bheil dùthaich cho maith ri America ann. Tha an dà chuid, cosnadh agns pòsadh, soirbh ri fhaotainn dhoibh an sin; agus cha neil an cosnadh tràilleil, no idir trom. Cha neil guth air cliabh no croman, air tràigh no mòine, ’san aìte sin; agus cha neil e fasanta boirionnaich a bhi ri obair-am-mach ann; n’is fhaide na cuinneag-uisge no maide-connaidh a thoirt a staigh o’n dorus. Se muinntearas miosa gnà na dùcha, agus ’se ceithir dolair ’sa mhios an tuarasdal cumanta ’gheibh searbhant. Chomhairlichinn do gach gruagaich ’sa bheil sgoinn, agus aig a bheil cead-a- coise, i ’dheanamh gach dìchill is urrainn i gu faotainn a null gun dàil. Cha ruig i leas a bhi ’toirt cuallach bhròg leatha, tha caisbheart cho saor thall sa tha i bhos; ach thoireadh i pailteas aodaich leatha, ma tha e na comas, gu sònruichte

de’n t-seòrsa sin bhiodh a màthair ’sa seana-mhathair a’ deanamh, ris an canar stuth le cuid, ach caimileid le cuid eile. Tha an t-aodach so ro fheumail ’sa gheamhradh, oir tha e cluthar, blà, agus cha neil e ullamh air teine ’ghabhail mar tha ’n t-aodach cotain. Theid an t-srăd a leumas ás an teine (oir bi’dh sradan cho mòr ri ubh eireig a spreadhadh an tràs ’sa rìs ás an tein’ ’an America) troi’ ghùn cotain cho ealamh ’sa rachadh peileir muisg troi’ ’n ghŭit-fhasgnaidh; ach tuitidh i o’n stuth mar gu’m bu lùireach chruadhach a thachradh rithe.

Mu’n gabh mi soraidh leis na maighdeannaibh, tha mi ’g ìnnseadh gu saor, soilleir, do’n tè tha cuir roimhpe nach bi i ùmhal agus feumail do bana-mhaighstir, agus d’a fear fein cuideachd (ma chuireas an tubaist fear ’na căr), gun i dhol a null idir a mhealladh nan aineolach; fanadh i far an aithne dhoibh cò i, agus ciod i a doìgh. Ma tha i gun fhoineachd a bhos, cha b-ann thall dad idir bu mheasaile i, ’nuair dh’fhàsadh iad eòlach uimp’; agus tha ìmrich na h-uile mios ro dhraghail agus ro chosdail ’an America.

Tha muinntir am bitheantas an dùil nach deanadh an duin’ òg, nach do cleachdadh ri gniomh aig an taigh, feum sam bith ’an America; ach cha’n ann mar sin a tha chùis. Ma bhios e grundail, ciallach ’na nàdar—toileach criomag thalmhainn fhaotainn fhein, agus ma thuaiream ceud-punnd Sassunnach aige gus toiseachadh, —faodaidh e tighinn air aghaidh gu gasda, gu

sonruichte, air glanadh fearainn. Agus carson nach fhaodadh? tha e ceart co eòlach, agus mòran ni’s usadh ionnsuchadh, air an obair sin, no tha am fear a bha fichead bliadhna ’na ghille-croinn ann an Albainn. Ach ma ’sann a thuarasdalaicheas e seirbhisich le chuid airgid, los gu’m faigh e a làmhan a bhi na phòcaibh a’ sealltuinn thairis orra, gheibh e briste-coinnimh, agus bithidh e ’na dhuine bochd ann an tiota. ’Sann a dh’fheumas e fearann, tuagh, daimh, fàl-fuinn, cliath, siol-cuir, agus biadh, a cheannachadh; taigh-tàimh agus sabhal a thogail, leis an airgiod; agus an obair a dheanamh ann am fallas a ghruaidhe fein, gus am bi e murrach air tuarasdal a luchd muinntire a phàighidh le toradh a shaothrach. Mu’r gabh e os-làimh so uile a dheanamh, cha neil e iomchaidh gus a dhol a null; fanadh e mar th’aige.

Na cuireadh e cùram idir air an duin’ òg, a tha ’na chosnach math, dol do dh’America, ged nach biodh bonn aige ach na phàigheadh an t-aisig. Gheibh e cosnadh co luath ’sa chuireas e chas air tìr, agus tuarasdal math cuideachd—o leth-dolar gu dolar ’san latha—o dheich gu deich dolair fichead ’sa mhios—o fhichead punnd-Sassannach gu dà fhichead ’sa bhliadhna. Mar so, chithear gum fuiling an tuarasdal prìs an aodaich às an sin, daor ’s mar a tha e, cho math ’sa ni e ’n so, no beagan ni’s fhearr. Ach cha ruig fear, air ùr dhol a staigh do’n dùthaich, leas sùil a bhi aige ris an àrd thuarasdal; oir cha’n airidh

air e, gus am fòghlum e obair an àite. Is gnothach ro thruagh do fhear de’n t-seorsa dh’ainmich mi bhi fuireach ann am bochduinn an so, am fad ’sa tha leithid America ri fhaotain aige. Biodh e falbh, ma-tha; agus ma bhios e crionnta, bi’dh aig’, ’an ùine ghearr, rud nach toir fear eile bhuaith am fad ’sis i Breatann is muime do Chanada.

Am fear a tha falamh agus ’na dhroch cosnach, gun fheum dha fhein no do dhuin’ eile—gun tlachd aig de nì onarach sam bith, ach a’ falbh m’an cuairt le gunna, ri meirle-sìthne agus nithe mi-laghail eile de’n nàdar cheudna—fanadh e far am bheil e; cha’n iarr mi idir air a dhol do dhùthaich nach eil freagarrach air a shon. Gidheadh, ma bheir “an ni a chuir an earb air an loch” air a bhi “bogadh nan gad” ás a cheann fhéin, tha comhairle agam ri sheachnadh dha: —Thoireadh e leth-chrùn do’n ghobhadh, dh’fheuch an dean e slàbhraidh no bùlas de’n ghunna, a bhios aig a’ chrochadh na poit bhuntàta. Faodaidh e’n crios-guaille ’thoirt leis, dìreach mar a tha e; oir, ma gheibh e daimh am feasd, bi’dh e feumail dha a cheangal a chluig ri amhaich aoin diubh. Gunna! ’s rud sin nach iarrainn air duine sam bith ’thoirt leis, ach air aon duin’ a mhàin—se sin easan aig’ a bheil mòran airgid, agus aig nach eil fhios ciod è bu chòir a dheanamh dheth. Faodaidh e so gunna thoirt leis; oir is tric a chunna mi, ’nuair a theirigeadh an t-airgiod do ’leithid, gu’m biodh an gunna làthair.

Bochd no beartach, sean no òg ’gam bheil am fear a tha déigheil air deoch-làidire, cha neil mi ’ga fhuran-sa null. Cha neil; oir cha bu mhath leam giorra-shaoghail’ thoirt air. An dùthaich ann ’sna cheannaich mi am botul branndaidh (ged nach bu mhi fhéin a dh’ òl e) air thasdan, agus ann ’san tric a chosinn mi ceithir tasdain ’san latha, an iarrainn air-san a dhol ann? Cha’n iarradh; ach cuireadh e staigh a shìde car thrì bliadhna aig Comunn na Stuamachd, rachadh e rìs a null, agus bheir a bhean ’sa chlann am beannachd air.

Gach Brògair—Cùbair—Gobha—Saor-chairtean—Saor-geal—Saor-long—Taillear agus mar sin sios, nach eil gle cho’romach aig an taigh, be’n gliocas dhoibh grad fhalbh; oir nì luchd ceairde gu ro mhath ann an America. ’Se eadar dolar agus dolar gu leth tuarasdal latha bha aca ann sna shiubhail mise riamh de’n dùthaich; se sin, o cheithir gu sea tasdain de ’n airgiod againne. Cha neil feum idir air Buachailibh ann, mur toisich iad ris an tuathnachas, agus ma thòisicheas, ach iad a bhi cuannta, ni iad cho math ri seòrsa sam bith eile. Tha mòran de na Ceannaichibh, agus tuille ’sa choir de na h-Osdairibh deanamh saibhris ’an Canada. Tha na figheadairean, ann an seadh, cosmhuil ris na Buachailibh; cha neil mor fheum air an seirbheis, ach b-aithne dhomh feadhainn Ghaeleach dhiubh a thòisich ri ’glanadh fearainn, ’sa bha tighinn air aghart gu ro mhath. Bha iad so ’nan starb-

hanaich chalma, air an deadh àrachadh, o’n òige, air a bhunndaist; ach cha saoilinn gun deanadh an fheàdhainn chaola dhis, a bhios ann ’sna bailtibh mora, ’bheag de fheum ann. Air son Fidhlearan, Piobairean, agus luchd ealaidh mar sin, cha fhreagair America dhoibh; cha neil an tuath-cheath’rn co gòrach, is gun tilg iad am maoin air falbh air neònachas gun tairbh an sin idir; cha neil Baigeirean ann agus ma fhuair na Ceardan an rathad a null, cha ’n fhaca mi gin dhiubh, ’s cha mhò a thachair an obair, na spàinean adhairc rium.

Gach fear a tha mach air aois na Saighdearachd, (dà fhichead agus sea deug,) ged a bhiodh e cho fallain ris an dobhran, cha chuirinn impidh air gus a dhol fairge; n’is lugha no tha nighean no dha aige nach do ghabh sgaoileadh le posadh, agus mar sin sios, fhathast. Sin, no sgioba fearail de bhalachain òga; tha comasach air an làmh a chuir ri cosnadh tìre, seoladaireachd no iasgach. Se aois ’sam feumaile an seòrsa so d’ an athraichibh, tha dol do dh’ America, o dheich bliadhna gu ochd deug. Gu dearbh, tha fear an dà bhliadhna dheug, ma bhios e air oileineachadh mar bu chòir, (ni; ged is nàr ri ìnnseadh e, tha tuill’ is aineamh a’ tachairt am measg nan Gael) beul ri bhi co feumail ri duine ’an tréin an neairt. Ach cò-dhiù, ma tha teaghlach de ’n leithidean so, aig an fhear m’a bheil sinn a’ labhairt, is cruaidh-chridheach an nì dha bhi ’gan cumail ’an so, agus cha ’n ann orrasan a

mhàin a tha e ’deanamh na h-eucoire, tuitidh a chuid is mò air a cheann fhein dith; oir bhiodh iadsan mòran na bu chomasaich air còmhnadh leis thall no bhios iad a bhos.

Ach, mo chruadal! tha aon fhear eile fhathast do’n fheudar dhomh comhairle ’thoirt. Ach ciod a ruigeas mi leas, ’snach mòr nach d’ thug mi dùil-thairis-dheth cheana? Sann a chuimhnicheas e dhomh bò chaol a’s t-earrach air dol am fèithe, ’sa bheir oidheirp no dhà an toiseach air a chruadhlach a bhuidhinn, ach nuair nach teid a chùis leatha gu ’miann, ni i osnadh throm; bheir i sealladh cianail air aghaidh an tuim a tha fa-chomhair, agus, an sin, ni si i fein co rèidh ri staid ’sis urrainn d’i. Se so, gun atharachadh, am fear a tha ’n sàs an criomaig bhochd fhearainn sa’ Ghaelteachd, a’ pàighidh, abair, o dhà phunnd-shasannach gu leth-chiad de mhàl; agus, eàdhoin gu ceithir-fichead ’sgu ciad an cuid a dh’ àitibh. ’Se so a cheart fhear air am bheil feum aig America, agus ’si America a cheart dúthaich air am bheil feum aig an fhear so. Tha e, gu cìnnteach, ’na ghnothach fior mhuladach a bhi ’faicinn a chlaidrichidh chlaoidhtich a th’ air mòran de ’n t-seòrsa so feadh “nan Gleann,” gun dad aca, faodaidh mi ràdh, air-son an saothrach; iad fhéin ’san teaghlaichean ag àiteachadh mìre de dhroch fhearann nach fuiling tuarasdal luchd muinntreach ás; ’scha nè sin amhàin, ach nach paìghidh tuarasdal sheirbhiseach ged nach iarrte màl idir air a shon; agus, os-bàrr, nach

cumadh teaghlach suas ann an dòigh cheairt ged bu leò fhéin ás a ghrunnd è. Tha an dream so air an sàrachadh a’ togail an cloinne an toiseach; tha a rìs, an clann, a’ call an ùine maille riusan, agus ma dheire air an sàrachadh ’gan cumail san suas, gun-sion-saoghalta ac air-son na h-uile căr goirt agus trioblaideach a rinn iad riamh. Sann a bhios nitheana fàdheòidh cho bochd is nach comasach dhoibh an dùthaich fhàgail ged a bhiodh iad deònach; am mac a saoithreachadh n’is deine no ’n t-athair; gidheadh, e mòran, n’is àimbeartaich. Cia eucoltach ri so, tha cŏr teaghlaich ’an America! far nach ruig am mac leas fadal a ghabhail ’còmhnadh an athar, ’nam b-ann mar sin a bhitheadh, ach cha ’nann; sann a tha ’n t-athair’ còmhnadh a mhic, oir sealbhaichidh am mac, cha nè mhàin fearann an athar ach a shaothair mar an ceudna. Tha toilinntinn aig an fhear a tha togail teaghlaich an America nach eil tuath na Gaelteachd a tuigsinn. Ged thòisicheadh e air an ana cothrom, bi’dh e sior dhol am feothas agus neartaichidh so a mhisneach gu buadhhachadh àir gach cruaidh chas a dh’ fhaodas a chòlachadh. Ged thig e dhachaidh gu fann, airsneulach air feasgar di-sathuirn, ’nuair a theid e ’shealltuinn m’a ghnothach ’an ath dhi-luain, ’sa chì e na rinn e air an t-seachdain a dh fhalbh, ás-ùr mar gu’m b-eadh, ’sa their e ris fhéin, nach toir fear eile so uaithe san ri ’bheò, no bho shlioc an déigh a’ bhàis; cha tuig fear gun fhein-fhiosrachadh ’sa chùis a

smuaintean. Thig a liuthad latha fada ’bha e ’g obair air fearann dhaoin’ eile an toiseach ’na bheachd, agus an t-suim a bha e ’g iocadh dhoibh ’sa bhliadhna chionn gu’m faigheadh e chead a bhi ’g obair air. Trèoraichidh so e gus cuimhneachadh air an droing a dh’ fhag e na dhéigh ris an obair cheudna, agus air an iomsgobadh thruagh ’sa bheil iad, a’ gabhail egail mur leasaich iad a chroit gu math, nach bi aca no chumas lòn geàmhraidh riu; a’ gabhail eagail ma leasaicheas iad ì, gun tairg fear eile crùn a bharrachd oirre, is gu’m bi an saothair san caillte: ni e osnadh, an toiseach, a’ gabhail truais dhiubh; an sin, ni e faìte beag gàire, a’ fanòid orr’ air-son an gòraiche, agus tòisichidh e, “ri fathaman ’san latha mhath,” air a ghnothach fein.

Nis mus an leig mi an ceann so de ’n ghnochach ás mo làmhan bu mhath leam an Leughadair a bhi làn-thuigsinn nach eil mi ’g iarraidh, air dhòigh ’sam bith, air an fhear a tha math nis leòir dheth a bhos, a bhi falbh; ’sann a bheirinn a chomhairle air fuireach, ged a bhiodh falbh ’na bheachd. Cha mhò na sin a bheir mi misneach do’n fhear nach fhalbhadh ach an aghaidh a chàile: tha iodhol air-chor-éiginn aige-san a bhos, agus bithidh e goireasach dha fanachd ’na fhocair. Am fear aig a bheil cuibhrinn chothromach a bhos—gidheadh, nach eile toilichte o’nach eil cŏrag aig’ am millseineachd na tìre tha thall cuideachd—cuimhnicheadh e,

“Ged is ciocrach an cù cam,
Nach feasdail e bhos a’s thall”—

foghlumadh e ’bhi taingeil agus fanadh e far am bheil e eòlach.