INNSEANNAICH, &c .

’Nuair a dh’fhàgas buachaille Gaeleach, air feadh nam beann, àite mu’n Bhealltuinn, ’s a ghabhas e muinntearas aig màighstir ùr; cho luath ’sa ruigeas é, ’sa chì e aogas an àite, ’se cheud rud air am beachdaich e, co ris a bhios an treud coltach—an fhearr an spréidh so na’n spréidh a dh’fhàg e na dhéidh—ciod an dòigh ionaltraidh a th’ac—am bi iad an cùnnart brìseadh ’mach air a chrìch so—staigh air an tè ud eile—agus mar sin sios. Nach nàdarrail ri ’smuaineachadh gu’m bi am fear-ìmrich de’n cheart ìnntinn so a thaobh a cho-chreutairean ’nuair a ruigeas e an dùthaich ùr, far am faic e seòrsa dhiubh a tha gun teagamh, de dh’atharrachadh iarmaid ris an dh’fhàgas e’n tìr a chluarain; oir chì e so uile anns ’na h-Innseanaich.

Ach ged tha na h-Innseanaich de chaochladh datha ris na Gaeil, cha’n ann aona-chuid dubh no buidhe tha iad, mar a tha cuid a’ cumail a mach. Cha nè dath a chopair a th’orra cuideachd, ’s cha mhò is urrain domh nì sam bith ainmeachadh de na chunnaic mi riamh a tha dìreach air an dath ac; ach tha mi’n dùil gur urrain domh ìnnseadh ciamar ’rachadh rud a dheanamh a bhiodh air an dath ac, air a shon sin. ’Nuair a bhios té de mo bhana-chàirdean ’sa Ghaelteachd a’ dathadh chlotha, beireadh i air lùbaig de shnàth geal; thoireadh i tumadh dh’i ’san tuba-chrotail; faisg-

eadh i i gu tean, greimeil, ’nuair a thogas i i; thoireadh i ’n sin dà thumadh eile dh’i ’sa phoit-ghuirmein, ’ga fàsgadh gu gasda gach uair a thogas i i; agus cha mhòr nach cuirinn mo chuid de ’na chlò air a gheall nach eil dealbhadair am baile mòr Rìgh na Frainge ni rud n’is coltaiche ris an dreach ac.

Ach ged a ghabhadh Gael gu h-olc a dhreach a shamhlachadh ri dreach Innseanaich, cha b-aobhar oilbheuma dha a dhealbh a shàmhlachadh ri dhealbh; oir ’sann iome-san a dh’fhaod-te, da rìreadh, a ràdh, gu’m bè

Fear “a chuirp is glain’ cumadh,
Gun uireasbhuith dealbha.”

The gruag an Innseanaich ni’s duibhe (ma dh’fhaodas sin a bhith) no “fitheach choire nan creag,” gach fuiltein dhith co garbh ri ròineig de ghaosaid chleidich an eich ghlais—a shùil mheallach, dhù-ghorm, bu leòr a chuir eireachdeas air gnùis mhic rìgh, dìreach mar dhearcaig na talmhainn, a thaobh neòil. Tha a shlinneinean leathan, a chliabh farsuinn, ’sa chneas cruinn, agus e gun chion cumaidh os-ceann nan glùinean; ach tha car a mach ’s na calpannaibh aig na h-uile mac agus nighean màthar dhiubh; agus tuigidh an leughadair ciod è tha cuir sin annta mus an dealaich sin. Coisichidh na firionnaich dhiubh so gu deas, fonn’or, le dromanna cho dìreach ri slait de’n iubhar; ach tha falbh trom, udalach, aig na boirionnaich, mar a th’aig na mnathan

Gaeleach is àbhaist ’bhi ’giulan a chléibh. ’Se n eallach tha ’g ionnsachadh an fhalbhaidh so do na ban-Innseanaich cuideachd, oir cha ghiulan na daoine tomad a ghille-mhirein leò de ghoireasan an teaghlaich. ’Nuair a thogar an imrich (rud nach eil idir duillich a dheanamh), bheir gach fear leis a ghunna ’sa ghaothar, a luaidh a’s fhùdar, a bhogha ’sa dhòrlach; agus ri nì no neach, ach sin a mhàin, cha bhi cuid no gnothach aig’. Buinidh an t-saorsa so do dh’òganach an dà bhliadhna dheuig cho math is d’on athair, ma ’sé is gun drinn e aithnicht’ a thapadh riamh ann an sealg fhiadh, bhiast, no ann an iasgach; ach gheibh na mnathan agus na maighdeannan a chead a chlanna bheag a thoirt leò, a chumail cuideachd riu ’san t-slighe, maille ris gach seud saoghalt’ eile bhios ’san fhàrdoich, eadar thubhadh, shoithichean, aodach, bhiadh, agus bhéin. ’Nuar a ruigeas iad an ceann-uidhe, no ’nuair a dh’èignicheas an òidhch’ iad gu tàmh a ghabhail, bheirear làmh air an tomahawk* (an tuagh-bheag), gearrar sios ma thuaiream dà dhusan cabar, ceanglar an ceann a caol ac uile ceart cuideachd, agus togar an sin suas am bàrr co dìreach is a ghabhas. ’Nuair a gheibh iad mar so air am bonn iad, tàirnidh fear sgriob chruinn ma’n cuairt orr’, mar le gobhal-roinn. Beiridh, an sin, na h-uile fear agus bean air an làraich air

* ’Se làmhag a their mòran de mhuinntir “nan gleann” ris a bhall-acainn so, ach shaolainn gur i Gaelic nan Innseanach is fhearr.

bun cabair ’nan laimh, agus togaidh a h-uile neach bun a chabair fhein a mach gus an ruig e an sgriob. Stailcidh iad an sin ’san sgriob bun nan cabar, agus bheir iad làmh air an tubhadh. Cha bhi an tubhadh duilich a làimhseachadh dhoibh; oir is tric leis a bhi ’na eididhibh mòra, theagamh deich slata fichead air fad, air fhighidh de fheur gréidhte, de chairt, &c ., rud-éiginn cosmhuil ri plàt-fhasgnaidh. Se doìgh a th’ac air a chur—Gabhaidh neach an dàrna ceann dheth, agus cuiridh e dealg ann mu chabar; falbhaidh neach eile leis a’ cheann eile dheth ceithir-thimchioll air na cabair, ’ga shior chumail n’is àirde; bi’dh càch a’ fuaigheal an iomail is ìsle de’n chùrsa mu dheire’ air uachdar an iomail is àirde de’n cheud chùrsa le dealgaibh, agus mar sin aìr aghart gus an ruig iad am mullach. Nuair a ruigeas iad am mullach fàgaidh iad toll beag gun chòdachadh ann air-son àrlais, agus fàgaidh iad bealach eile fosgailt’ eadar dithis de na cabair air-son doruis, agus air a mhodh si bithidh am bùth na làn uidheam ann an ùin’ is giorra no leth-uair an uaireadeir.

Cha neil na h-Innseanaich fuasach cùramach mu ciod é a chuireas iad mu’n cinn no mu’n cùim, ach ’s toil leò ’n aire ’thoirt gu ro mhath air an casan. Se curachd a’s còta-mòr de phlaide bhàin shasunnaich tha cleachdadh bhi orra sa’ gheamhradh ’an Canada, crios dearg ceangailte mu’n cneas agus osain dhearg, sgàrlait, aig am bi an dà cheann fosgailte, mar iad sin a tha tric aig

baintighearnan òg, an Albuinn, orra eadar an calpa agus bun na sléisde, agus cuarain ghasda mu’m buinn, air an deanamh de, agus air a fuaigheal le, leabhar féidh. Se mocassin (mu chasan) a their iad fhéin riu so, agus gu dearbh cha neil dùil agam gur urrainn do dhuine caisbheart eile chuir mu chasan leth cho blà agus cho socrach riu: a dheanamh na sgeòil goirid, cha dean am fear-imrich gnothach ceart ás an dì sa’ gheamhradh ’an America.

Tha na h-Innseanaich ’nan sluagh a tha ro theòma air fiadhach agus air iasgach, agus gu cìnnteach is beag an t-ioghna sin, ’nuair nach eil a chuid is mò dhiubh a’ deanamh nì sam bith eile o ’m breath gu’m bàs. Aithnichidh iad an t-àite de’n choille bhios na féidh a’ taoghal, agus ’nuair a thachras iad ri àite de’n t-seòrsa sin, ballaichidh iad air craoibh chòsaich, claghaichidh iad toll innt’ air am faigh fear-amais math a staigh, còdaichidh càch an toll ach amhàin na bhios mu choinneamh nan sùl aig, an sin le cairt a bhios cho coltach ris a chuid eile de’n chraoibh, is nach aithnich fiadh no feòcalan gun deach tomahawk riamh oirre. Nuair a bhios na h-uile gnothach ceart falbhaidh càch agus fàgaidh iad easan ’sa chraoibh, agus ’nuair a thig na féidh bi’dh ùdlaiche aige leis a cheud dairirich. Cha deanadh an dòigh so feum math ’s mar a tha aig crachuinn beinne; ach cha tog am fiadh fhein gaoth ann an coille America.

’Sann sa’ gheamhradh is mò ’tha iad ag ias-

gachadh agus ’sann mar so tha iad ris gu cumanta. Gabhaidh e an tomahawk agus gearraidh e toll cruinn ’san deighe m’a thuaiream fichead oirlich air leud; cuiridh e slat no dhà a bhios aig air an lùbadh agus air an ceangal leth-char coltách ri cabair cléibh air uachdar; càiridh e dos de bharraich mheang nan craobh air an déighe aig bile an tuill, agus beagan bhian air uachdar sin. Leigidh se e fein air a bheul fodha air na béin; taìrnidh e cearb de’n aodach uachdair thairis air na slataibh, agus an sin ’nuair a sheallas e staigh fuidhe chì e deich aitheamh fhichead sios ’san uisge cho soilleir ri solus mheadhon latha. Ach math is mar a tha fradharc a shùl cha mheall sin an t-iasg thuige, ’s fheudar dha ìnnleachd eile a ghnàthachadh, agus is ann aige-san a tha ’n innleachd. Dealbh sgadain beag air a dheanamh de fhiodh, le chuid lann, itean a’s ghiùran; mìr luaidh’ air a chàramh ’na bhroinn g’a chumail còmhnard, agus driomlach ceangailte ri dhruim g’a chumail corrach. Bi’dh gréim aige fhein air an driomlaich ’n na làimh chlì, agus na h-uile gluasad’ ni e oirre, gluasidh an dealbh gu h-iosal, agus cha neil duine beò nach fhaiceadh ’dol sios na fhiodh e, nach saoileadh gu’m biodh beatha ann cho cinnteach ri iasg ’san fhairge. Nuair thàrlas do’n iasg mhòr tighinn mu’n cuairt agus an sgadan fiodha aig an Innseanach fhaicinn, saoilidh e, mar a ni sinn fhein tuille ’s tric, “gur e ’m fear is luaithe làmh is fhearr cuid,” agus bheir e ’ga ionnsuidh; ach mar bheir sann

thuige-san a bhios a mhì-shealbh. Fonn-chrìth air an Innseanach a feitheamh air,

Is “morghadh cumhann geur,
Le chrann iubhair fein,
— Ann na dhornaibh aig.”

Faodaidh e bith gu’m marbh e dà fhichead ’an leth-uair na h-uaireach, agus faodaidh e bith gur ann a bhios e ’na shìneadh fad an latha fhaoiltich, gun uiread cudaige fhaighinn. Ach so aon rud air am bheil sàr fhios agam; nach eil duine sam bith eile b-urrainn, fanachd co fada ’g’a fheitheamh, no mharbhadh co tapaidh nuair a thigeadh e.

Ach a dh’ aindeoin gach gnothaich ’sa’ bheil na h-Innseanaich teòma, tha ’n t-urram uile aca’ dh’ àrachadh an cloinne. Co luath ’sa bhios naoidhein latha no dhà dh’ aois, suainidh iad e gu dòigheil ann an cirb de dh’ aodach cùrainn, tàirnidh iad fileag de’n chirb eadar an dà chois aige air eagal gu’m bi ’shliasaidean ’sa chalpannan( ’se so tha ’gam fàgail bràid-chasach) ro bhruicheil ri chéile, càiridh iad an sin e air criomaig bhig dhéile, tha air a gearradh a mach ac fo-chomhair an fheuma sin, cuiridh iad nasg fhiodha mu mhuineal agus té eile mu iochdar a chùim air an daighneachadh ris an déile, agus an sin cuiridh iad iall mhath làidir, righinn, tre tholl ann an ceann na déile agus crochaich iad suas gu sgiobalt i leis na bhios oirre ri alachaig air cabar. Tha so na dòigh anabarach shocrach air cloinn seach a bhi ’gan luasgadh ann ann creathail ag

ionnsuch’ dhoibh bhi ’gal fada an latha ’sna h-òi’che, mur bi neach-eiginn ’gan crathadh mar cheaird-chosnaidh. Cha neil na h-Innseanaich a’ deanamh droch cleachdaidh dhoibh ’an toiseach, agus o nach eil cha bhi inndrainn ac’ air. Cha chluinnear smid ás an ceann o mhoch gu dubh. Bithidh iad an sud gu gibeach, gun uiread faillein cluaise dhiubh,

Ach srònan laghach crom,
A’s òrdagan beag lom,

ri fhaìcinn amach ás an aodach. Tha sàr chothrom aca, gu h-àrd mar so, air a bhi sealltuinn ris gach nì a bhios a’ dol air aghaidh feadh an taighe, ’chumail am mulaid dhuibh, agus ma sann ri craoibh a’ mach a chrochar iad, cha chion cuideachd dhoibh, ged nach bitheadh ach an dreathan-donn ’sam brùdhearg. Ged nach eil an dòigh so, no dòigh cho math rithe, aig na Gaeil an diugh air altrum cloinne, cha neil fhios agam nach robh í roi’ so ac; mur bitheadh, carson a bhiodh é air a ràdh:—

* “Cheangail i ’n leanabh air sgéith,
Air bàrr geíge sheargta dlù dhi”?

’Se Papoos (patha-bus) a their iad ri leanabh, agus gu cìnnteach is freagarach an t-ainm e, oir cha neil mi ’n dùil gu bheil e cho nàdarrail do bhus sam bith eile, patha ’bhi air an còmhnuidh, ’sa tha e do bhus leinibh.

* See Smith’ s “Sean Dana,” page 175.

Ged a sheasas an t-Innseanach àite fir ’san àrfhaich, cha neil e cho math mar shaighdeir ri uchd teine ’sa tha e ’san ruaig a thoirt a mach na tòrachd. Rinn iad so aithnichte, air mhodh cotharaichte, ’n latha ’thugadh am blàr aig Queenston ’an CANADA UACHDRACH. Bha iadsan a’ còmhnadh nam Breatannach an latha sin, agus coluath ’sa fhuair iad an ruaig air na Yankaich shìn iad orra cho caìthriseach is gu’n do chairt iad a h-uile aineil dhiubh, a bha romhpa fhéin, thar bearradh creige mhòir a tha ’san àite sin. Cha d’ fhodhainn sinn leò, ach ’nuair a sheall cuid diubh sios, ’sa chunnaic iad roinn de na Yankaich air greimeachadh ri preasaibh beaga, ’bha fàs thall ’sa bhos feadh aghaidh na creige, thog iad a chath-ghairm agus leum iad sios; sgriob gach fear leis Yankach ’san dol seachad, mar gun toireadh seobhag leis coileach-fraoich á sgor ’an taobh glinne, gun umhail sam bith aca gun robh am bàs fhein cho cìnnteach ri bàs nan Yankach aig bonn na creige: Mar so, an nàmhad a bheir cùl a chinn dhoibh, cha ruig leas dùil a bhi aige gu’n sàbhail muir no monadh e.

Cha neil rìgh no uachdaran am measg nan Innseanach, ach cinn-fheadhna, dìreach mar a bha na cinn-chinnidh ’aon uair am measg nan Gael. Bi’dh iad cho bìdh ris an luchaig an làthair a chinn-fheadha so, agus b-olc an airidh mur bitheadh, oir bi’dh easan cheart co cùramach mu dhìllsean ’sa bhiodh athair mu aon duine cloinne. ’Stric a thaisbein iad an cùram so, eadhoin ri

uchd bàis, mar a thachair ann an cor fir dhiubh a bha le còmhlan de dhìllsean a’ cuideachadh nam Breatannach, ma’s math mo chuimhne, aig BROCKVILLE. Chunnaic Tecumsheh (deadh-chuimse) gun robh a choslas air an Yankaich buadhachadh, agus, air an aobhar sìn, bhruidhinn e ri ceannard an airm-bhreatannaich. “Tha mi a’ faicinn,” ars easan, “mar téid sinn ’nar n-earalas gu’m faigh iad miann an cridhe oirnn, ni an sgiath ud thall a bhochduinn buileach mur cuirear grabadh oirr; ach leig thusa dhomhsa ’tarruinn air ais beagan le trì cheud de mo dhaoine agus gabhaidh mi lom gach ath-ghoirid tre ’n choille; cha bhì mi fad air an rathad, agus theid mi ’n urras, ’nuair a ruigeas mi gu’m faigh an dromannan an tachas a chuir ast.” “Cha neil mi ’tuigsinn ciamar ’dheanadh tu sin cho math ’sa tha thu ’n dùil” thuirt an Sasannach. “Coma leat-sa, leig thus’ an gnothach ’an earbsa’ rium, agus chì thu ciod a thachras.” “Ta, ’s mise ’m fear nach dean sin,” thuirt an Gall. “Mur dean lean do dhroch comhairle fhein, agus chì càch mar a bhios deireadh an latha, ach cha ’n fhaic mise e! tha beagan uair fhathast agam ri chaithidh, agus tha mi ’cuir romham nach dean mi droch bhuil diubh! cha ’n fhaic thusa no fear eile an ruaig air Tecumsheh. ”! Le so a ràdh thug e chùl da, las confhadh a chéibh, thog e iolach le sgairteachd bhuaireasaich a chuireadh crith agus déistinn air “caogad mìlidh” agus mar bheìthir theinntich, bhuail e staigh am buillsgean a

nàmh, a’ deanamh deadh-chuimse, gun ag, air gach taobh dheth; oir bha e.

“Gan spadadh marbh a’s ’gan liodairt,
A’s ’gam fàgail ’san ionad gun deò,”

gus na lom-sguab e a chearna de’n àrfhaich air an robh e. Ach, mo chreach! “se lionmhoireachd nan làmh a ni ’n obair,” ged nach deanadh fear eile beud do, agus ged nach robh dol a’s aig fear eile bho, dheadh-chuimse féin, ann an comhrag-deise; gidheadh, aig cho lionmhor ’sa bha nàimhdean mu’n cuairt da ’sa chath neo-chothromach so, fhuair iad fàth air leònadh o chùl; bha e ’call fhala gu bras agus sior fhannachadh, ionnas gu’m b-fheudar dha tàirsinn air dheireadh agus aomadh ri maladh cnuic am measg nan closach beubanaicht a bha ’nan suain ’san raon. Cha b-fhada bha a làthaireachd gun ionndrainn le dhìslibh; phill fear no dhà g’u h-ealamh a dh’ fhaicinn ciod è mar bhà. ’Nuair a thàinig iad dlù’ na fhochair, leig gach fear a chudthrom air ceann a shleagha a’ dùr amharcadh air, ’sna deòir, mar chùirneanan de dhealt a chéitein, a’ cuir char dhiubh air leth-taobh an gruaidh. Mhothaich iad togradh bhi aige ni-éiginn a labhairt. Ghrad leum fear agus thog e a cheann gu fòil, o’n làr. “Tha sinn, tha sinn, a’ dealachadh fhearaibh,” ars’ easan “taghaibhse ceann-feadhna!” Thà sinn a’ dealachadh, tha mo thruaigh!” ars’ iadsan, “ach cha neil taghadh ri ’dheanamh air Ceann-feadhna, ’sgun agad ach an t-aon mhac, is gur e

t-aon duine cloinne e.” “Bha sibh ’nur sluagh dìleas domh riamh, agus na cuiribh suarach m’ athchuinge dheireannach, guidheam oirbh!” ars’ easan, “Guidheam oirbh! na biodh cuid no gnothach agaibh ris, ach taghaibh fear eile!” “Cha chuir sinn suarach t-ath-chuingich, bu mhòr a ghabha-maid! ach nach leig thu leinn a thuigsinn carson nach gabhamaid do mhac!” “Tha e co coltach ri *Saganash ’na chruth, is gu bheil eagal orm gu’m bi e co coltach riu ’na inntinn is nach fhìu e sluagh earbsadh ris!” Ma ’n gann a bha ’m facal ás a bheul, dh’ iath suain a bhàis mu ’rosgaibh, bhuail na Breatannaich ratreut, thàir gach fear ás, agus dh’ fhan Tecumsheh ’san àrfhaich; ach, mar a thuirt e fein, cha’n fhac easan sin.

Sin d’an fhearìmrich, a ghnè shluaigh a th’ ann de na h-Innseanaich, daoine ceannsalach foghainteach, ach daoine n’is lugha miathlachd do mhuinntir eile, cha neil dùil agam ri fhaicinn. Tha cainnt shocrach, bhogar, ghrinn ac, dìreach meangan de ’n Ghaelig, agus nam biodh an dream a sgriobh i ’n toiseach làn eolach air a Ghaelic, bhiodh an dà chainnt anbarach coltach ri chéile. Ach no ’n cuirte fear na dhà de shearmainichean-siubhail á Sasann, amach air feadh nam beann a dh’ fhoghlum na Gaelic, agus co-luath ’sa dheanadh iad droch sheòrsa foghluim oirre, ùghdarras thoirt doibh a sgriobhadh ’sa cuir ’an clò, bhiodh i cheart cho doirbh ri thuig-

* Sasunnach.

sinn, agus mòran n’a bu doirbhe ri leughadh, dhomhsa, no tha ’chainnt Innseanach.

Ach ged a mhilleadh an cainnt leis na Goill cha do mhilleadh an eòlas leò, oir bha iad ’nam meaddon air moran diubh a thoirt o dhorchadas gu solus, ionnas gun do thilg iad dhiubh an seann duine maille ri ghniomharaibh ann an dà sheadh, tha dòchas agam. Rinn iad so o’n taobh a mach co-dhìu, oir tha mòran diubh a nis air leagadh seachad na seilge agus gach seana chleachdaidh gun tairbh a bh’ aca, agus air tòiseachadh ri dachaidh bunaiteach a dheanamh ’san aon àit. Cha neil iad so ’deanamh àiteachaidh mòr ’am beagan bhliadhnaichean, mar tha iomadh seòrsa eile ’n America, ach bìthidh aca de bhàrr na chumas biadh riu fhein ’sri ’n teaghlaichean. Tha am ministear ’s am maighstir Scoile ’n comhnuidh suidhichte ’nam meadhon, los gum bi iad goireasach ris gach teaghlach fa-leth. Tha mòran de choslas na diadhaichd air na h-uiread diubh, agus bu mhiann leam a chreidsinn nach coslas gun chumhachd e, ged a bha iad o cheann ghoirid ’nan coimhìch do cho-fhlaitheachd Israel, agus ’nan coigrich do cho-cheanglaibh a gheallaidh, ás eugmhais dòchais, agus gun Dia ann san t-saoghal.