[11] CROTACHAN NA BEINNE.
I. EARRANN
Air bruaich aibhne tha siubhal o bheanntaibh àrda nan Chebhiots taobh mu thuath Shasunn agus gu h-ard ann an gleann tìorail uaigneach, bha tigh mór ’na sheasamh, air a chleith o shealladh an t-saoghail leis na beanntabh àrda bha ’ga chuairteachadh. Seachad air dorus an tighe so tha ’n abhuinn a’ ruith gu borbhanach, bras, cobharach, troimh gharbhlaich do chlacha móra agus bhloighdean do chreagabh briste thug na tuiltean a nuas ’nan cois o àirde nam beann. Cùl an tighe so bha beinn mhór na Chebhiot ag éiridh chum nan speur ann an àirde a mòralachd. Air uchd na beinne so bha craobhan aosmhor daraich agus seana ghiùsaich a’ fàs. Bha réilean bòidheach feurach eadar an tigh agus an abhuinn; agus aig ceann an tighe bha gàradh-càil anns an robh craobhan abhull agus pheuran agus preasan ghròiseidean agus dhearca-dubha agus dearga, agus cuid do lusan ìocshlainteach a’ fàs; agus mu thimchioll a’ ghàraidh bha doire tiugh do’n drumanach no do’n fhearna, mar fhasgadh o’n doininn dhéin a bha air uairibh a’ taosgadh a nìos o àirde na beinne.
Tha nis iomad bliadhna o’n thainig bean-uasal àraid a chòmhnuidh do’n tigh so, banoglach agus leanabh gille maille rithe, agus cha robh fios aig muinntir a’ ghlinne có i, no cia as a thàinig i. Bha i, do réir coltais, ann an deagh chothrom saoghalta; mu thimchioll leth-cheud bliadhna dh’ aois; a cumadh ’s a neart ’s a h-àirde os ceann aona bhoirionnaich a chunnacas riamh ’s na cèarnaibh sin. Bha i uaibhreach, àrdanach agus stràiceil, agus b’ fhurasda thuigsinn
[12] nach robh uaisle no maitheas no seirc air a siubhal.
Bha ’
n leanabh gille bha an earbsa rithe co grànda ri aona phàisde b’
urrainnear fhaicinn;
bha e crotach agus crùbach, ’
na chulaidh-
thruais do na h-
uile aon a dh’
amhairceadh air,
ach a’
bhean mhór chruaidh-
chridheach àilgheasach ris an robh e ’
n earbsa:
cha robh iochd no tlus no blàs ’
na cridhe d’
a thaobh-
san.
O mhaduinn gu h-
anmoch rinn i geur-
leanmhuinn thruagh air a’
phàisde bhochd.
Cha bu chaoimhneala na sin a’
bhanoglach a bha maille rithe. ’
Se ’
n t-
ainm a thug iad air an leanabh thruagh,
Eachann crotach a’
ghlinne.
Mar a chìnn e ann an aois,
dh’
fhàs e gach latha na bu ghràinde agus na bu mhi-
dhealbhaiche. ’
Nuair bha e deich bliadhna dh’
aois,
chuireadh air falbh e gu sgoil.
Gus an deachaidh e d’
on sgoil sin cha b’
aithne dha an aibidil—
aon litir o litir eile.
Ged a bha e crotach,
bacach,
cha robh balachan san sgoil bu ghleusda streapadh na e ri gach craoibh agus craig agus stùc ard a bha san dùthaich.
Bha tlachd mór aige do na h-
eòin aig an robh nid ’
sna craobhan agus air bilibh nan creag.
Bha e ’
na aonaran truagh,
fuathach le gach aon—
air a sheachnadh le gach aon—
a réir coltais gun athair gun mhàthair,
gun phiuthar gun bhràthair,
gun chòmpanach,
gun charaid gun bhana-
charaid,
air aghaidh an t-
saoghail,
aig an robh suim no spéis de.
Bha cìocras ann an cridhe a’
bhalachain thruaigh so gu nì no neach a choinneachadh d’
an tugadh e spéis.
Focal caoimhneil no caomhail cha do labhradh ris riamh.
Nan iarradh e cead dol do’
n bheinn no ’
measg nan creag ’
si freagairt a b’
fhèarr a gheibheadh e,
Falbh gun tighinn duit,
a chreutair ghràinde.
Theicheadh clann a’
ghlinne uaithe,
agus nan labhradh iad focal ’
s ann le sgeig agus dìmeas; —
ainm a b’
fhèarr na Crotachan a’
ghlinne,
cha d’
fhuair e o h-
aon aca.
Chaidh e do’
n sgoil,
chuireadh leabhar ’
na làimh,
chunnaic e ’
n t-
slat-
sgiùrsaidh ’
an làimh a’
mhaighstir-
sgoile agus b’
eòlach a dhruim thruagh air a leithid;
chual’
e a’
chlann eile a’
leughadh,
chunnaic e cuid diubh a’
sgrìobhadh,
chriothnaich e le h-
eagal,
oir shaoil e gu ’
m b’
éiginn dàsan a dheanamh agus a ràdh mar a rinn iadsan,
agus labhairt mar a labhair iad.
agus bha làn fhios aige nach robh so ’
na chomas.
Ghairmeadh air Eachann éiridh—
ghrad chlisg e le h-
eagal,
ach ’
nuair a nochd am maighstir-
sgoile caoimhneas da—
a chnìodaich e a cheann—
a labhair e gu truacanta ris agus a dh’
iarr e air labhairt mar a rinn esan,
ghabh an t-
aonaran bochd misneach.
So a’
cheud uair a labhradh gu caoimhneil ris riamh,
agus b’
àill leis tuiteam aig casaibh a’
mhaighstir le taingealachd.
Chaidh am maighstir uair a’
s uair thairis air an aibidil leis a’
bhalachan bhochd.
So agad,
ars’
esan,
A mór,
agus so a beag; ’
nuair a chì thu C,
cuimhnich air a’
ghealaich ùir,
no air cùl càise.
Chaidh e mar so air aghaidh o litir gu litir. ’
Nuair chì thu i agus an dùrdau beag os a ceann,
cuimhnich thusa air eilean I agus Sgeir-
nan-
Ròn a mach air a’
chuan.
So agad O,
coslach ris a’
ghealaich ’
nuair tha i làn,
no ri mulchaig chàise air nach do bhristeadh.
Tha litir lùbach eil’
ann ris an abair iad S.
Mar so chaidh e air aghaidh o litir gu litir agus mar sin o leabhar gu leabhar beag gu leabhar na bu mhugha,
aig an robh Eachann bochd a’
leughadh a’
Bhìobuill.
Cha robh balachan san sgoil uile co dìchiollach thapaidh
[13] ris.
Bha spéis anabarrach aig a’
mhaighstir-
sgoile dha,
ach dh’
fhuathaich a’
chlann gu léir e.
Bha nàire agus mì-
thlachd agus càmpar orra gu’
n d’
fhàg e iad,
agus gu’
n do chuir e gach aon diubh air deireadh.
Rinn iad gach gnè gheur-
leanmhuinn air a bha ’
nan comas,
agus dh’
fhuathaich iad e co mór ris na mnathan cruaidh-
chridheach a bha san aon tigh ris.
Mu dheireadh thòisich Eachann bochd air fuath a ghabhail air an t-
saoghal gu léir,
oir air uachdar an t-
saoghail cha do choinnich e ’
h-
aon a thug gaol da.
B’
e ’
m maighstir-
sgoile amhàin an t-
aon a thaisbean an caoimhneas bu lugha dha.
Mun robh e ochd bliadhna-
deug a dh’
aois,
dh’
fhoghluim e na bha aig a’
mhaighstir-
sgoile r’
a thoirt dà,
agus phill e do’
n tigh-
mhór bràigh a’
ghlinne.
Ann an sin rinneadh na h-
uile seòrsa do gheur-
leanmhuinn air a b’
urradh gamhlas agus ìnnleachd nam baobh mhnathan a bha san tigh a nochdadh dha.
Cha robh e os ccann cóig troidhean air àirde agus bha ’
cholunn lag agus anfhann d’
a réir;
bha e frionasach cas ’
na nàdur trid an droch ghiullachd a nochdadh dha.
Bha e cóig bliadhna-
fichead a dh’
aois ’
nuair e ghlac spàirn a’
bhàis a’
bhean mhór ris an robh e ’
n earbsa,
agus a shaoil e gus a so bu mhàthair dha.
Bhàsaich i mar bhàsaicheas peacach,
gun dòchas gun sòlas,
fo oillt agus uamhas nach urrainnear a chnr ’
am briathraibh,
an saoghal a’
sleamhnachadh foidhpe agus dubh dhorchadas eagalach a’
tarruing dlùth.
Tamull beag mun do thilg i an deò ghairm i air Eachann tighinn dlùth do thaobh a leapa.
Dhearc i air le fuath mar a b’
àbhaist di,
agus dh’
innis i dha le spàirn bàis nach bì a mhàthair,
agus nach robh i ann an cairdeas air bith dha. “
Innis domh”
ars’
Eachann le iomaguin mhór, “
innis có dha a bhuineas mi;
có iad mo phàrantan?
labhair!
O labhair gu luath,”
deir e, “
na leig dhomh bhi ann an imcheist na’
s faide!” “
Do phàrantan”
deir ise, “
do phàrantan, —
na feòraich—
cha chluinn thu uams’
e—
cha chridheach leam—
bhóidich mi—
bhóidich mi air leabhar—
cha bhrist mi mo bhóid—
tha mi air leabaidh mo bhàis—
cha ’
n àm so mo bhóid agus mo ghealladh a bhristeadh—
na feòraich!”
Thuit Eachann truagh air a ghlùinibh agus dh’
asluich e as uchd nèimh i dh’
ínnseadh. “
O na ceil orm có mì—
có iad mo chuideachd? —
Cia mar thainig mi ’
n so?
agus co dhà ’
bhuineas mi? —
nach leòir leat na rinn thu orm cheana do gheur-
leanmhuinn,
gun m’
fhàgail gu siorruidh ann an amharus agus ann an iomachomhairle?” “
As mo shealladh!”
ars’
ise,
fàg mi—
fàg mi air ball!
na buair mi—
cha ’
n innis mi dhuit gu dìlinn—
cha chluinn thu gu dìlinn e—
ann an iomachomhairle—
ann an teagamh—
ann an aineolas bithidh tu gu bràth.
As mo ’
shealladh a chreutair oillteil,”
ars’
ise le sgread oillteil agus uspag bhàsmhor a’
teachd oirre— “
ach stad tiota beag—
amhairc air a’
chiste bhig no air a’
chobhan bheag ud thall—
fosgail i—
fosgail a’
chist’
ud thall tha mi ’
g ràdh— ’
s leat na bheil ìnnte—
air falbh—
fàg mi—
so—
so—
so dhuit iad,”
ars’
ise,
le sgriach eagalach, ’
s i tilgeadh iuchraichean a bh’
aice ’
na l imh ’
na uchd.
Le aon ospaig oillteil—
aon osunn ard—
aon spàirn eagalach,
thilg i an deò agus dh’
fhàg an t-
anam truagh a colunn.
Dh’ fhosgail Eachann a’ chiste. agus fhuair e innte pàipeirean agus bannan sgrìobhta leis na thuig e
[14] gu’
n robh ceud míle punnd Sasunnach socraicht’
air mar oighreachd a bhuineadh dha fein o sin a mach;
ach có è,
no co dhà ’
bhuineadh e,
cha robh fiosrachadh na soilleireachadh r’
a fhaotainn na’
s mò na bh’
aige riamh roimhe sin.
Dh’ adhlaiceadh corp na mnatha truaighe, agus a nis bha Eachann air a shaoradh o’n daorsa anns an robh e ré ioma latha; agus theich a’ bhanoglach a bha maille rithe an oidhche ’chaochail a bana-mhaighstir—dh’ fhàg i ’n gleann agus cha ’n fhacas ’na dhéigh sin tuille san tìr i.
Bha Eachann a nis da rìreadh ’na aonaran bochd. Shaoil e gu’n robh fuath aig an t-saoghal air—rinn a’ chlann gàire fanaid air, agus sheachain daoin’ e aig am bu chòir barrachd tùir a bhi—chuir e seachad earrann mhór d’a aimsir ann an garbhlach nam beann agus ann an sàmhchair nan coillte fàs—bha e’n toir air nì-eiginn a b’urradh dha a ghràdhachadh, ach an nì-eiginn sin cha d’thainig ’na rathad. Shuidheadh e leis féin taobh an uillt aig éisdeachd ri ceileiribh nan eun, ag amharc air na blàithibh àillidh bha ’fàs mu na bruachaibh—na sòbhraichean—na feada-coille agus na neòineinean bòidheach—Cha do theich iadsan air falbh uaithe—leig iad dà amharc orra—bha ’m fàile thainig uapa cùbhraidh leis—luidheadh e air a thaobh làimh riu agus phògadh e iad—ma ’s e na siantan féin, an stoirm ’s an doinionn, cha b’ fhuathach leis iad, ’s ann a ghràdhaich e iad, oir cha do sheachain iad e, chìnn na blàithean m’ a thimchioll; ach ’s e ’n t-aona bheò-chreutair nach do theich uaithe, mada mór, còir, glic, a lean e o àite, gu àite, a dh’ imlich a làmh agus a ghabh a bhiadh uaithe, agus a chaidil san oidhche taobh a leapach. Air a’ mhada so bha uile ghràdh a chridhe socraichte—ghràdhaich se e mar chòmpanach agus mar charaid, mar fhear-tèarmuinn, agus bha làn ghràdh aig a’ mhada chòir airsan. Mar so chaith Eachann bochd a làithean—daoine an t-saoghail ’ga sheachnadh—gach aon a’ deanamh dimeas air—a mhuinntir féin ’ga àicheadh, agus gun fhios aige có iad—b’ fhuathach leo a chumadh agus a dhealbh, agus thug so air fuath a ghabhail mar an ceudna air a dhreach agus a dhealbh féin. Bha fuath aige air a’ ghréin oir dh’ fhoillsich i a chuma dha leis an fhaileas a thilg i, ach thug e spéis mhór do na reultaibh. Dh’ fhanadh e ’mach ré na h-oidhche a’ beachdachadh orra— ’gan gairm air ainm am feadh ’s a bha ’anam air a thogail suas le glòir agus a smuaintean air dùsgadh d’a ionnsuidh-san a rinn agus a chruthaich iad gu léir. B’ionmhuinn leis blàithean nam bruach, òran nan eun, àirde nam beann, monmhur nan eas, ach gu h-áraidh àilleachd na h-iarmailt; san oidhche na rionnagan deàlrach a bha mar chlachan boillsgeanta prìseil ann an àrd-chathair ghlòrmhoir an Tì a rinn iad gu léir. Nuair bha càch ’nan suain, bha aonaran na beinne a mach air an raon a’ cumail conaltraidh ri lòchrain nan speur.
Ead. le C. C.
r’a leanailt san ath àireamh.