---

[49]

AN TEACHDAIRE ÙR GÀIDHEALACH.

CEUD MHÌOS AN EARRAICH.

III. AIREAMH.

CROTACHAN NA BEINNE.

(Air a chrìochnachadh.)

“Amadan truagh! ’s mise sin,” arsa ’n crotachan bochd— “tha truas aice rium ach cha’n ’eil a bheag ach truas. O ’Mhàiri!” ars’ esan “fuathaich mi mar a ni ’n saoghal—seasaidh mi fuath, tha mi eòlach air fuath, ach truas cha’n urradh mi fhulang; b’amaideach dhòmhsa smuainteachadh gu’n gràdhaicheadh i mi. Slàn leat! a Mhàiri, Slàn leat gu siorruidh; —cuimhnich mi ach na gabh truas diom— ’s urradh dhomh gach ni fhulang ach sin.” Air dha so a labhairt, dh’ fhalbh e agus dh’ fhàg e i. Dh’ fheuch i a ghairm air ais, ach ann an tiota bha e as an t-sealladh. Shil Màiri gu frasach deòir. Bha meas aic’ air—meas mór—bhà e measail leatha, ach le gràdh cha do smuaintich i riamh air.

Phill an crotachan bochd dhachaidh, ach an dòchas a dh’ àraich e agus an aisling mhilis a bh’ aige, sgapadh iad mar sgapas an stoirm an ceò. Dhùisg a chridhe ’na aghaidh, bha e diombach dhe féin, feargach ris féin, tàmh no socair cha d’ fhuair e—chaidh e’n bheinn ’s do’n ghleann, ach cha do choinnich e Màiri. Mu dheireadh chuir e roimhe a dh’ aindeoin magaidh agus sgeig an t-saoghail gu’n rachadh e g’a h-amharc; agus anns an inntinn so theiring e air an tigh mhór far an robh i féin agus a’ chuideachd eile air chéilidh.

Bha iad uile cruinn ann an seòmar rìomhach ’nuair chaidh an crotachan a steach, agus an dìnneir air a’ bhord, agus shuidh iad uile mu thimchioll a’ bhuird mun d’ thainig a’ bhaintighearna mhór air na labhair sinn cheana, a steach. ’Se b’ ainm dhi so Baintighearn Helen. ’Nuair thainig ise stigh dh’ éirich cuid diubh, agus am measg chàich an crotachan. “So agaibh” arsa Màiri ’s i labhairt ri Baintighearn Helen “an gaisgeach misneachail a theasraig mise o’n tarbh.” Dh’ amhairc a’ bhaintighearn Helen air agus thug i aon sgriach àrd aisde. “A mach, a mach e,” ars’ ise, “as me shealladh an creutair oillteil—a mach as mo shealladh e!” ars’ ise, agus thuit i, air a tachdadh le boile ’s le uabhar, ann am paiseanadh no ann an neul-ospagach air an ùrlar.

“Cuiribh a mach an uile-bhéist!” ars’ a mac, an Sasunnach òg, air na labhair sinn cheana, ’s e toirt aon leum a nùnn far an robh an crotachan truagh ’na sheasamh, “cha ’n urrainn mo mhàthair amharc air uile-bheist ghrannda cosmhuil ris gun dol ’na paiseanadh le oillt.”

“Co ris,” arsa ’n crotachan, “tha thusa ’fhleasgaich a’ cantuinn uile-bheist? seas air t’ ais, agus na

---

[50] biodh a chridh’ agad do làmh a chur ormsa.” “A thruaghain oillteil mhi-nàdurra” ars’ an Sasunnach, agus le sin bhuail e dòrn air le ’uile neart, agus fàgar ’na shìneadh air an ùrlar e. “Mo nàire! mu naire” arsa h-uile aon san t-seòmar, “O mo nàire! an truaghan bochd neo-chiontach breòite a bhualadh mar rinn thu.”

“A ghealtaire gun iochd gun chridhe!” arsa Màiri “a bhuail am breòiteachan bochd a chuir a bheatha féin ’an cunnart air mo shonsa, a ghealtaire gun iochd gun chridhe a bhuail e!” Ach ged a thuit an crotachan cha robh e fada ’g éiridh—bha e air a chois ann am prioba na sùl—tharruing e ospag fhada—bha e air chrith le feirg, air boile ’s air bàinidh, as a bheachd le corruich. Thug e aon sùil air an fhear a bhuail e, “Dìoghaltas!” ars’ esan le sgal eagalach ’se e ’togail sgine bhàrr a’ bhuird ’s ’ga sàthadh mum b’ urrainnear a bhacadh ann an coluinn an òganaich uaibhrich a bhuail e.

Thug a’ chuideachd uile aona ghlaodh oillteil asda. Sheas an crotachan far an robh e, an sgian fhuileach ’na làimh, gun oidheirp sam bith a thoirt air teicheadh. Cha d’ thug e ath-ionnsuidh, ach sheas e gu sàmhach suidhichte gun fhocal as a cheann.

Thainig a’ bhaintighearn Helen as a’ phaiseanadh, chunnaic i a mac air an ùrlar, au fhuil a’ taosgadh a mach á ’bhroilleach, agus neul a’ bhàis ’na aodann; mhothuich i Crotachan ’na sheasamh dlùth dha agus sgian fhuileach ’na làimh. Thug i sgriach eagalach le bas-bhualadh àrd. “A bhéist, a bhéist, a chreutair oillteil,” ars’ ise, “a mhortair, a mhortair, mharbh—mhort thu do bhràthair!”

“Mo bhràthair!” arsa ’n crotachan ’s an sgian fhathast ’na làimh, “mo bhràthair an d’ thubhairt thu? Och, a bhean, a bhean, ’s an tusa mo mhàthair? labhair, innis domh có mì, có thusa? có esan a mharbh mi?” —Thilg e’n sgian uaithe agus ghlac e gairdean na baintighearna— “Nach labhair thu” ars’ esan, “an tù mu mhàthair? a’ bheil màthair agam? nach d’ thuirt thu gu’m b’e mo bhràthair a mharbh mi? Labhair” ars’ esan ’s e ’togail a ghuth le boile chuir eagal oirre.

“Is mì do mhàthair” ars’ ise’ “ach fàg mi; agus ’se do bhràthair tha’n sin ’na fhuil air an ùrlar—dh’ fhuathaich mi thu o t’òige—sheachain mi thu—thug mi air t’athair nach mairionn a chreidsinn gu’n d’ eug thu—chuir mi fad o m’ shealladh thu agus ghuidh mi gu tric ’s gu dian nach faicinn thu fhad ’s bu bheò mi— ’s tù bu shine na do bhràthair— ’s leat an oighreachd agus cha bheag i— ’s leat uil’ i—cha’n fheudar a chleth na’s faide—thug mo ghiùlan breitheanas nèimh agus corruich an Tighearna nuas air mo cheann—fàg mi—na feòraich na’s faide.” Tharruing si i féin uaithe, agus thilg si i féin air colunn a mic a bha fathast a’ call fola, ach a bha fhathast beò agus ag éisdeachd na labhair a mhàthair.

Bha ’chuideachd uile ’nan tosd le oillt. Thug Crotachan aon sgriach as—stròic e ’aodach o ’uchd mar gu’m biodh e’n impis sgàineadh, agus mar neach as a bheachd; leum e ’mach air an dorus agus cha’n fhacas anns an iorghuill a bh’ ann ’dé ’n rathad a ghabh e. Cha deachaidh neach air a dheaghaidh ’s ni mò dh’ fheuch iad a ghlacadh. Thug e ’choille air, agus cha deach duine air a thòir.

Cha robh an leòn a fhuair an

---

[51] Sasunnach òg, bàsmhor, ged chaill e móran fola— ’an ceann latha no dhà bha e air a chois, agus a nis bha a’ chuideachd uile fo iomaguin mu’n chrotachan bhochd. Seachduin ’na dhéigh sin thachair buachaille chaorach air sa’ mhonadh, a cheann rùisgte, ’aodach air a stròiceadh, a cholunn uile air a reubadh le drisean agus droighionn, gun chaisbheart, a shùilean lasarra, agus e gu tur as a bheachd. Labhair am buachaille ris, ach ’si ’n fhreagairt a fhuair e “Seachain mi ’s mise Cain— ’s mise Cain—mharbh mi mo bhràthair—na buin rium—tha comharradh a’ mhurtair air clàr m’ aodainn.” Fhuaradh greim air agus chuireadh e do thigh far an robh daoin’ as am beachd air an gleidheadh. Cha chuala Màiri iomradh air, ’s ni mò bha fios aice c’ àite ’n robh e, ach cha do dhi-chuimnich i riamh e. Sèa no seachd bliadhna ’na dhéigh sin, thachair dhi dol do’n cheart àite anns an robh ’n crotachan bochd, a dh’ fhaicinn bana-charaid dhi bha san àite cheudna agus as a beachd.

Bha Màiri a’ siubhal o sheòmar gu seòmar ag amharc air na truaghain a bh’ air an gleidheadh san àite sin le mór chùram agus le mór chaoimhneas, cuid diubh sona agus cuid diubh dubhach, cuid diubh ciùin sàmhach, agus cuid diubh borb agus eagalach ri amhare orra. Mu dheireadh chaidh i le ard-lighiche an tighe do’n ghàradh, Ann an so bha móran do dhaoine air an ais agus air an aghart, cuid diubh a’ ruamhar, cuid a’ gartlan, cuid a’ leughadh, cuid a’ feadaireachd agus cuid ris an fhaoineachd a b’ fhagharsaiche. Mhothaich i aon duine breòite, lag, ag amharc air blàithean ùrar bòidheach a bha e’ ceartachadh agus a’ cur gloine os an ceann ’g an dìon o fhuachd agus o ghaoith. Sheas i làmh ris. “S bòidheach na blàithean sin,” ar’ ise. “Thà iad bòidheach” arsa ’n duine truagh, “agus tha iad neo-chiontach mar an ceudna—tha ’m blàth so” ars’ esan “dearg, ach cha ’n ann le fuil a bhràthar mar tha mo làmh-sa.” Chriothnaich Màiri; bha i uile air chrith agus shuidh i air suidheagan a bha dlùth dhi—tharruing i osna fhada agus thuit na deòir gu frasach air a gruaidhibh. “Na biodh eagal ort” arsa ’n lighiche, “cha dean an duine truagh ud lochd air bith—an t-aona chreutair a’s neo-chiontaiche chunnacas riamh. Tha e ’na thùr féin co math ri duine th’ air aghaidh an t-saoghail, ach nì àraid tha ’na cheann mu bhàs bràthar. Air leis gu’n do mharbh e a bhràthair; tha so a latha ’s a dh’ oidhche ’na cheann, ach seachain sin agus cha’n ’eil duine air thalamh a’s tùraile ’s a ’s cneasda na e.” “Tha fios agam” arsa Màiri “gu math có è; fàg thusa mi agus theid mi ’chainnt ris. Dhlùthaich i air—thog e ’cheann—bheachdaich e oirre. “A Mhàiri!” ars’ esan, “a Mhàiri!” —thainig reachd ’na mhuineal— “chunnaic thu mi ’marbhadh mo bhràthar—chunnaic thu ’n sgian a’m làimh, agus an làmh dheas so dearg le fuil.” “Stad,” ars’ ise, “éisd rium, cha ’n ’eil do bhràthair marbh—cha’n ’eil thu a’d mhurtair,” “Nach ’eil?” ars’ esan, “taing do Dhia!” Shuidh e air an làr, thog e ’shùilean ri nèamh— “O! taing, taing mar tha ’chùis.” Dh’ innis i dha mar thachair—gu’n d’ eug a mhathair—gu’n robh a bhràthair beò—an oighreachd fo chileadairean agus anabharra beartais a nis aige.

Dh’ fhàg e ’n tigh-cuthaich—cha d’ iarr e gràdh Màiri, ach choisinn agus fhuair e a cairdeas. Chuir e fios air a bhràthair—rinn iad réite, agus ’an ùine ghoirid cha robh dà bhràthair ann an Sasunn bu ghaolaiche m’ a chéile. Thug e’ n oighreachd

---

[52] d’ a bhràthair, ach ghléidh e dha féin na chuir ’na chomas caoimhneas agus seirc a nochdadh do mhìltean. Chinn e ’na bheannachadh do’n chearna san robh e. Bha Màiri dha mar phiuthar gu latha a bhàis. Chaochail e ’nuair bha e dà fhichead bliadhna ’s a seachd, agus dh’ fhàg e na bha aige do dh’ òr agus do dh’ airgiod mar dhìlib aig Mhàiri—a’ cheud neach do’n chinne-daoine uile a dh’ amhaic air gun tàir—a dhearc air le caoimhneas.