---

[179]

MORT NA CEAPACH.

A Theachdaire,

Cha’n fhiosrach mi gu’n d’thug sibh eachdraidh fathast duinn mu mhort na Ceapach; tha móran toileach ni-eigin a chluinn tinn mu dhéibhinn; agus ma mheasar an cùnntas gearr a leanas airidh leibh air àite ’s an Teachdaire, theagamh gu’m brosnaich e cuid-eigin gu eachdraidh na’s mionaidiche ’thoirt mu ’n ghnothach sgreataidh oillteil sin. —Is ann do Mhac-an-Tòisich ceann-feadhna Chlainn-Chatain a bhuineadh a’ Cheapach iomad linn mu’n d’rinneadh am mort; bha i so ann an dlùth-choimhearsnachd ri còraichean Mhic-Dhomhnuill-Duibh, agus is ioma baiteal agus cruaidh-chaonnag a bha eadar an luchd-leanmhuinn. Ach bha Mac-an-Tóisich, le lionmhoireachd a chuid daoine, tuille ’s fad’ air falbh gu bhi cumail cogaidh ris na Camronaich euchdach; agus, air an aobhar sin, shuidhich e a’ Cheapach maille ri Gleann-Spi’ ain agus an Gleann-ruadh a r fear do chloinn-Dòmhnuill. —Ged nach robh an Dòmhnullach ach ’na phriomh thuathanach san àit’ an toiseach, cha b’ fhada gus na thilg e dheth a chleòc agus na ghairm se e féin na thighearn agus na cheann-feadhna.— ’Nuair a chuala Mac-an-Tòisich so, ghrad-sgrìobh e dh’ ionnsuidh Righ Uilleam ag iarraidh bann-sgrìobhte leis am biodh a chòraichean air an daighneachadh dha féin ’s d’a chuid oighreachan ’na dhéigh. Fhuair e na bha dhìth air: ach air do’n Dòmhnullach a chluinntinn mar thachair thuirt e,— “Fhalbh! ’s faoin a’ chachliadh duilleag phàipeir chum fearann a ghleidheadh o bhiasdan seachranach; so claidheamh ’s cha ’n eil Cat no Catanach a leumas thairis air a steach do na Cheapaich.” —Air do’n earrainn sin de’n oighreachd a bhi mar so air a ceangal gu laghail, chuir Mac-an-Toisich a mhac féin, le àireamh mhór da’ chuid daoine agus buidheann shaighdearan á gearasdan Ard-nan-saor a’ dh’iarraidh a mhàil do’n Cheapaich. Chuala ’n Dòmhnullach gu’n robh iad a’ tighin agus thug e ordugh d’ a chuid daoine ’bhi fo’n armaibh chum gu faigheadh am maor ’s a chuid giullan gabhail-riutha iomchuidh. Choinnich na fir air a’ Cheapaich agus sheas iad aghaidh ri h-aghaidh mu thuaiream da fhichead slat d’a chéile.” — ’Dé tha dhìth ort an diugh?” arsa MacDhòmhnuill.— “Chuir m’athair,” ars’ an Catanach òg, “beannachd a d’ ionnsuidh, le cruaidh fhios air son a’ mhail a bha dligheach dha fhaotainn o chionn ioma bliadhna.” — “O dìreach,” ars’ am fear eile ’s e fàs dù-ghorm le frionus agus colg,— “O dìreach—beannachd a’ chait a dh’ ionnsuidh na luch; ach tuig, a leanabain gun fhiasag, gu bheil curaidhean ann d’an suaicheantas an leómhann—agus ma thogas tusa do spòg gu’m bi thu air do reubadh as a chéile—ged bu Daniel gach neach a tha leat!” “Socair! socair! a thuathanaich,” —ars’ an t-òganach smiorail neo-sgàthach,— “ ’sann a thainig mise a thogail a’ mhàil— ’s cha’n ann a bheathachadh mo chluasan le ana-cainnt.” — “Tog e ma ta,” arsa fear na Ceapach,— “sin agad mo mhàl-sa—cùig ciad fear fo’n

---

[180] armaibh; ma tha do sporan mór gu leòir tog leat iad.” Thòisich am baiteal; ’sma thóisich cha b’ fheala-dha bhi ’nam measg. —Bha farum nan lann stàilinn mar ’bha iad a’ bualadh air na targaidean, —bagraidhean nan lasgairean ainsginneach mar bha iad air an ais ’s air an aghart ’sna sreathan, —sgriachail mhuladach nan leòntach, —agus tróm rànaich nam mnathan a’ deanamh aona bhùirich oillteil. —Bha guth fir na Ceapach, gidheadh, air a chluinntinn os-ceann gach guth mar thorrunn nan speur air oidhche stoirmeil, ’s e glaodhaich— “A ghillean mo ghràidh! feara-ghniomh an diugh a’s fearann saor gu sìorruidh!” Ma bha ’m baiteal so uamhasach do ’n chluais bha e da rìreadh oillteil r’a fhaicinn. Bha gach sruthan dearg le fuil, a’s drùchd ruadh air gach bileag fheòir. Chìte ceann an sud ’s an so fada o chreubhaig; làmh a chaidh a ghearradh o’n ghualainn ’na sìneadh gu dìblidh air an fhaiche ’s an claidheamh ri ’taobh—an claidheamh leis an d’thug i ioma buille tróm marbhteach; —na ciadan ’nan laidhe ’nan leabaidh fhola ’san ospag dheireannach ’nan slugan agus mnathan agus nigheanan le bas-bhualadh agus ulfhartaich chruaidh ’gam pògadh ’s a’ gabhail an cead diu ’measg fala agus àir! An déigh oidhirp co cruaidh fhuilteach ’s a thugadh riabh, chaill Clann-Chatain an latha, agus ghlacadh an ceann-feadhna na phrìosanach. Bha fir na Ceapach air son an òganaich fhiùghanta so a chur gu bàs as an t-seasamh—ni gun teagamh a thachradh mur biodh fear dhiu air sanntachadh a’ chòta bha uime. Dh’ iarradh air a chòta ’chur dheth mum biodh e air a mhilleadh leis an fhuil, —le ’fhuil féin a bha gu bhi air a dórtadh! —Chaidh na ceanglaichean a thoirt bhàrr a lamhan ’s a chasan; agus air dha a chota ’chur dheth thionndaidh e mu’n cuairt—ruith e air falbh—rinn e calg-dhìreach air àite cumhann de’n abhuinn—le aona chruinn-leum bha e air an taobh eile ’m prioba na sùl, —agus le luathas nan cas shàbhail e a bheatha. Tha “leum a’ Chatanaich” air fheuchainn fathast le muinntir an àite sin. —Ged nach ’eil am baiteal so co-cheangailte gu beachdail ri mort na Ceapach mheas mi iomchuidh an cùnntas so thoirt mu dhéibhinn do bhrìgh gur ann air an là sin a bha còraichean Mhic-Dhòmhnuill air an daighneachadh gun ath-chantuinn. Thionndaidh an tuath-cheathairn gu h-iomlan an ainmeannan—rinn iad Dòmhnullaich dhiu féin air fad, agus cha d’ iarradh sgillinn mhàil air son na Ceapach tuille gus a’ bhliadhna, 1746, —a’ bhliadhna ’n déigh bliadhna Thearlaich.

Ach ’siomad latha roi’ sin a rin neadh mort na Ceapach; agus co fada ’s a chuala mise ’s ann mar so a thachair:—

Anns a’ bhliadhna 1688, no theagamh roi’ sin, chuir fear na Ceapach a dha mhac ’s iad nan giullain do ’n sgoil do’ n Fhraing. Bha ’n cleachdadh so ro-chumanta ’s an àm am measg mhaithibh a’s mhór-uaislibh na h-Alba. —Chaochail an athair ùine ghearr an déigh dhoibh falbh, agus air do’n oighre bhi an an-aois, agus gun duine—cloinne eile ann ach aon nighean, fhuair brathair-an-athar, duine iargalta anamèineach aig an robh seachdnar mhac, riaghladh

---

[181] na h-oighreachd. Cha b’ fhada gus an d’ fhuair an cilead air ùghdaras a’s ard-cheannas tighearna air an tuath; agus b’ fhurasd fhaicinn ’na dheanadas agus air a bhriathra nach robh déigh air bith aige gu’n ath-philleadh an t-oighre. Thug e mar an ceudna a leithid a dh-aomadh air inntinnean an t-sluaigh le a sheòltachd ’s gu’n d’ fhàs iad caoin-shuarach mu na dh’ fhalbh. —B’e Iain Lóm an t-aon duine dh’ fhan dìleas dhoibh; bha ’m piuthar a’ fuireach ann an tigh na Ceapach maille ris a’ mhac bu shine bh’ aig brathair-an-athar, an cileadair; ach ged a bha riaghladh an tighe aice mhothuich i an t-atharrachadh a thainig air aigne an t-sluaigh. —Bha na cearcan—na h-uibhean—an t-ìm—an càis agus an leann a dol do thigh brathar-a- h-athar, ach bha òranan Iain Luim air an gabhail dh’ ise.— ’S iomad osna thróm a tharruing i,— ’s ioma deur goirt a shil i.— ’S iomad urnuigh dhurachdach a chuir i suas gu’m pilleadh a bràthairean. —Bha dòchas aice nam faicteadh aon uair sa’ Cheapaich iad gu’n tionndadh struthchlais gràidh an t-sluaigh d’an ionnsuidh; agus, an déigh ioma bliadhna mhall-triallach, thàinig iad dhachaidh. —Ràinig iad a’ Cheapach air maduinn latha fogharaidh agus b’ aoibhneach cridhe am peathar agus òran Iain Luim gu ’m fàilteachadh. Bha gach neach a b’ urrainn feum a dheanamh ag obair ’s na raointean, ach cha b’ fhada gus an cualas an naigheachd anns gach cearn de’n àite. Chaidh grad-fhios a chur a dh’ iarraidh clann bhrathar-an-athar, agus bu mhiodalach furanach a’ choinneamh a bha eatorra. Chrath an t-seachdnar lamhan ris an dithis—agus có shaoileadh gur ann le lamhan mhortairean? —Phòg ’siad iad, agus có ’smuainicheadh gur ann le pòg Iudais? Bha Iain Lòm ’na shuidhe ’s an àm ann an oisinn do’n t-seòmar, agus air dha bhi geur-bheachdail air gach ni bha dol, thuirt e:—

Phòg iad sibh le pògan Iudais,
Air dhuibh tighin ùr oirnn as an Fhraing;
Faicill oirbh, a chlann mo rùin-sa
Nach bi cùis ac’ oirbh gun taing.

Ach bha e ’na ghealtaire cho comharaichte ’s nach tugteadh feart air ’nuair a bhiodh fàth eagail ann, agus beagan mhionaidean an déigh dha ’n rann so a sheinn, chuireadh air falbh e thoirt cuireadh do’n tuath a bhi ’s tigh aig cuilm mu naoi uairean a dh-oidhche. Chaidh na h-uile ni air aghart le cridhealas agus sunndachas neo-mheasgta car ùine. Anns na làithibh sin cha bhiodh e air a mheas tàireil do nighin tighearna no mor-fhir a làmh a chur ri h-obair air bith a bhuineadh do ghnothuichean a h-athar. Cha robh fathast craobh an ardain cho fad-mheurach; cha robh tobar an spòrs a’ cur thairis agus cha d’òl maighdeannan nam beann dhe. Mu dha uair an déigh mheadhon-latha chaidh piuthar nan gilleann a thainig dhachaidh a mach le dinneir nam buanaichean; dh’ fhàg i a bràithrean agus clann bhrathar-a- h-athar ’nan suidhe aig an aona bhord, ’s iad ag òl ’s a’ gabhail naigheachdan. Tharladh gu’n robh fear do mhic a’ chileadair aig an robh fior-dhroch bhoineid agus bha ’n t-oighre co toigheach orra ’s gu’n

(R’a leanailt san ath Theachdaire.)