GAISGEACH NA SGEITHE DEIRGE.

“Fag mi, tag mi aig an àm so,
Gus an rannsaich mi a’ chùis;
Ciod ma ’s e an tìm a th’ ann leinn
A’ cheart tìm a bh’ ann o thùs?”

Thadhail mi air duine còir, caraid dhomh, air an oidhche roimhe, ’s fhuair mi e le grunnan de chloinn bhig m’ a ghlun. Dh’ fharraid mi dheth ciod a bha e teagasg do ’n chloinn. “Ma ta,” ars esan, “tha an fhaoineis.” “Ud, ud!” arsa mise; “cha chreid mi sin uait ged is tu fein a tha ’ga innseadh.” “Creididh tu mi,” ars esan, “nuair a their mi riut gur e seann sgeulachd a tha mi toirt daibh.” “Theagamh,” arsa mise, “nach ’eil an sgeulachd cho faoin ’s a tha thu smaointeachadh; gabh air t’ adhairt, ’s buaidh uirsgeoil dhuit; ’s air son sgeulachd dheth, tha mise cho faoin ris a’ chòrr de d’ luchd-eisdeachd.” Ghabh e air adhairt leis an sgeul, direach mar gu ’m bu nàr leis sin a dheanamh. Bha mhuinntir òg ag eisdeachd ris an sgeul le geur-aire; suil, beul, is cluas, a reir coltais, ag òl a suas gach aon fhacal a bha tuiteam o bheul an t-seannduine.

Cha b’ urrainn domh gun bhreithneachadh air an ni, agus a’ cheist a mheorachadh: ciod a’ ghne bhuaidh a th’ anns na seann sgeulachdan sin a tha ’g an cumail a ghnath ùrail? Tha fhios againn gu bheil cuid diubh na ’s sine na na

sgriobhaidhean as sine th’ againn; ’s ged a tha sin mar sin, thainig iad a nuas troimh na linntean g’ ar n-ionnsaidh le beul-aithris an t-sluaigh. Tha ceart lethbhreac an sgeoil bhig sin, “Murachadh is Meanachadh,” anns an “Talmud,” leabhar a tha na h-Iudhaich a’ meas mar earrann de ’n t-Seann-Tiomnadh; ’s gheibhear sgeulachdan anns na Veda—leabhraichean naomha nan Hindù—a bha, reir coltais, air an aithris mar sgeulachdan faoine measg an t-sluaigh, mu ’n d’ fhuair iad àite anns na leabhraichean sin; ’s tha fhios againn gu bheil na leabhraichean sin na ’s sine na ’n Seann-Tiomnadh againne. Ach air sinead an sgeoil ’s air cho tric ’s a chluinnear e air aithris, ’s e ur-sgeul a theirear ris gus an latha-diugh.

Ciod ma tha feartan ’s a’ Chruinne nach ’eil a’ fas sean le aireamh am bliadhnachan mar tha sinne? Tha fhios againn gu bheil an talamh fein aois mhor; aois cho mor ’s nach ’eil e ’n comas duinn eadhoin tuaireamas a thoirt oirre, gidheadh, tha na laghannan naduir a tha ’ga chumail suas, ’s a tha riaghladh ordugh na Cruinne, a reir coltais, gun atharrachadh, gun sgàile tionndaidh, o ’n fhuair iad air thùs am bith. A’ ghrian a tha soillseachadh ar latha-ne shoillsich i farsuingeachd do-thomhas na cruitheachd ré linntean do-aireamh mu ’n robh an talamh idir ann; ach dhuinne ’n diugh, tha camhanaich na maidne cho òigeil ’s a bha e air an là sin air an do sheinn reulta na maidne cuideachd, ’s air an d’ rinn uile mhic Dhé gairdeachas.

Co-dhiù thà no nach ’eil na nithean sin ceart mar tha mise ’g radh, fagaidh sinn air an t-suidheachadh sin fein iad aig an àm, agus bheir sinn suil car tiota air sgeulachd mo

charaid, dh’ fheuch an tuig sinn ciod a’ ghne bhunait air an do thogadh i. Faodaidh mi thoirt fainear ’s an àite so, gu bheil gach ni a thig a nuas g’ ar n-ionnsaidh le beul-aithris an t-sluaigh buailteach gu bhi, an tomhas beag no mor, air a thruailleadh; ach mar as bitheanta, gu bheil prìomh stéidh a’ ghnothaich gun a bheag as fhiach de dh’ atharrachadh. Air an aobhar sin cha bhiodh e chum mor-bhuannachd gach mion-thachartas a tha ’s an sgeul a dhluth-leantuinn, no gach aon lide ’s puinc a sgrudadh a dh’ fheuchainn ri brigh a tharruing as. Foghnaidh dhuinn aig an àm amharc car seal air na cuspairean as foghaintiche gluasad ’s an sgeul, dh’ fheuch an teid againn air tuaireamas a thoirt air seadh an giulain.

Tha mhor-chuid de na tha air aithris ’s na sgeulachdan sin air a chur an cruth cho aibheiseach ’s gu bheil e coltach gu leòir nach robh e air a chiallachadh leis an sgeulaiche air son gniomh duine no beathaich, ach a mhain a riochdachadh gluasad cuspairean naduir, mar tha grian is gealach, talamh is adhar, gaoth is uisge, oidhche ’s latha, ’s mar sin sios, agus na cuspairean sin air an cur an riochd duine no ainmhidh, direach mar as freagarraiche do ’n phairt a tha iad a’ gabhail ’s an sgeul.

Thuit e mach gur e “Gaisgeach na Sgéithe Deirge” an sgeul a bha mo charaid a’ toirt do ’n chloinn; aon de na sgeulachdan sin a chuir Iain Caimbeul Ile, a mach ’na leabhar sgeulachd—Popular Tales of the West Highlands.

’S ann an Colasa a fhuair an Caimbeulach an sgeul; ach fhuaradh e le duin’ -uasal eile ann an Eilean Eige. Tha beagan eadar-dhealachaidh eadar an dà dhoigh aithris* ; ach

* FaicCeltic Review,III., 257, 346.

cha ’n ’eil sin a’ buntainn ri brigh an sgeoil; ’s o nach ’eil mise dol a thoirt seachad ach na fior-chnàmhan loma dheth, direach na bhios buileach feumail air son an ciall a shoilleireachadh, cha ruig mi leas leantuinn dluth ri doigh seach doigh, ach na bhios feumail air son mo ghnothaich a ghabhail as an aon as deise dhiubh.

A reir mo bheachd-sa, buinidh “Gaisgeach na Sgéithe Deirge” do ’n t-seorsa sgeulachd ris an abrar Sgeulachd-ghreine(Solar-myth) ; ’s e sin ri radh, sgeulachd anns a bheil cuspairean naduir air an cur ann an riochd duine no beathaich, mar as freagarraiche do ’n phairt a tha iad a’ gabhail ’s an sgeul; agus an giulan-san a’ samhlachadh gluasad nan cuspairean a tha ann am beachd a’ bhaird. Faodaidh na cuspairean sin a bhi de dh’ iomadh gne, bho ’n druchd air bharr an fheoir gu grian a’ mheadhon là; agus faodaidh gach cuspair dhiubh dol fo iomadh ainm, direach a reir mar tha e ’ga thaisbeanadh fein do shuil a’ bhaird aig an àm. Cha ’n ’eil e mar so furasda bhi daonnan cinnteach as an dearbh ni a tha ’m beachd a’ bhaird anns gach ceum d’ a sgeulachd; ach faodaidh sinn buille-mu-thuaiream a thoirt air ciall an sgeoil a tha f’ ar comhair; ’s mur dean ar mìneachadh moran maith, theagamh nach dean e bheag de chron.

Tha ’n sgeul, matà, a’ fosgladh air latha boidheach ’s an deireadh Fhoghair, le Righ na h-Eireann, a shloigh ’s a laochraidh, a mhaithean ’s a mhor-uaislean, anns a’ bheinn shithinn agus sheilg. Shuidh iad air cnocan boidheach uaine far an eireadh grian gu moch ’s an laidheadh i gu h-anmoch. Bha na coin air lomhainn, ’s na gaisgich air an

uilinn lan sgios is airsneil. An deigh dhaibh an cuibheas a ghabhail de bhiadh ’s de dhibh, thuirt an righ gu ’m b’ ait leis fein a nis greis air cantainn nan sgeul los togail cinn is cridhe thoirt daibh. Chaidh an cruitire air ghleus, is chaidh an sgeul air shiubhal mar sin air adhart.

Ma ’s maith mo bheachd-sa, tha Righ na h-Eireann, a shloigh, a laochraidh, a mhaithean, ’s a mhor-uaislean, a’ riochdachadh na lan-bhliadhna, le a laithean, a seachdainnean, a mìosan, ’s a ràidhean. Bha saothair is othail an Fhoghair seachad; bha na coin air lomhainn; ’s bha na gaisgich a ghiulain uallach is teas an latha a nis fann, sgìth, airsnealach, ’s ag iarraidh air a’ chruitear greis a thoirt air cantainn nan sgeul los togail cinn is cridhe thoirt daibh. ’S e sin ri radh, bha bhliadhna fas fann is aosda; bha ’m Foghar a’ teannadh gu chrich; bha ghrian a’ call a neirt; aghaidh naduir a’ caochladh snuaidh; trusgan na coille ciaradh ’s a’ tuiteam air falbh; agus anns an adhar spiorad cianalais ag èaladh mu ’n cuairt, a’ cur tromadais air gach ni.

’S ann mar so a bhà ’nuair chunnacadh dubhradh froise an iomall a’ chuain a’ triall o’n àird-an-iar gus an àird-an ear, agus Marcaiche Fàlaire Duibhe tighinn gu sunndach ’na dhéigh. Thainig am marcaiche, ’s chuir e failt’ air an righ ’s air a’ chuideachd; ach mu ’n robh bheag de sheanachas eatorra, bhuail e dorn air an righ eadar am beul ’s an t-sron; chuir e tri fiaclan as; cheap e ’na laimh iad; chuir e ’na phòc iad; ’s dh’ fhalbh e mar thàinig e, am fuaradh na froise. ’S e sin ri radh, chunnacadh comharra na h-anuair a’ tighinn, agus ’na dhéigh sin an Geamhradh fein ann

an riochd Marcaiche Fàlaire Duibhe. Thainig an Geamhradh; chuir e tri ràidhean as a’ bhliadhna, no tri miosan as an Fhoghar—cha ’n ’eil e soilleir co aca, —ghabh e mar sin fad-seilbh, ’s ghabh e air a thurus. A reir coltais, ged a bha aimsir gheamhrail air teachd, bha fathast beagan laithean de ’n Fhoghar gun ruith. Ghabh Mac mor an Righ, —Ridir a’ Chuirn, agus a bhràthair, —Ridir a’ Chlaidhimh, cothrom air an dàil so air son bòid a thoirt gu briosg-ghloireach nach itheadh iad biadh, ’s nach òladh iad deoch, ’s nach eisdeadh iad ceol, gus an tugadh iad aichmheil a mach air son na tamailt a thug am marcaiche do’n righ.

Tha e coltach gu bheil Mac Mor an Righ, —Ridir a’ Chuirn, —an so a’ riochdachadh cinneas, no toradh na bliadhna, ’s gur ann air Corn-a’ -phailteis(Cornucopia)a tha e air a shloinneadh. Tha fhios againn gu robh Ban-dia an Aitich aig na Greugaich(Demeter) ,agus Ceres nan Romanach, air an dealbhadh le Corn-a’ -phailteis ’n an laimh. Bha Iupiter mar an ceudna air a nochdadh le Corn-a’ -phailteis, —adharc na gaibhre a thug bainne dha. Chaidh an adharc so dheanamh ’na h-aon de chomharran a’ Chrios-ghreine(Zodiac) ,agus a’ ghrian a bhi ’g innteart a’ chomharra so(Capricornus)aig an àm so de ’n bhliadhna, tha e deanamh an ni na ’s coltaiche gur ann o Chorn-a’ -phailteis a thug Ridir a’ Chuirn a thiodal. Mac eil’ an righ, Ridir a’ Chlaidhimh, —faodaidh esan a bhi riochdachadh àm tional an toraidh, no àm na buana. Cha ’n ’eil de dh’ fheum air ’s an sgeul ach a bhi bagradh, an dràst ’s a’ rithist, an ceann a sgathadh de Mhac an Earraidh Uaine.

Bha fear eile ’s a chuideachd nuair a bhòidich dà mhac

an righ gu ’n dioladh iad air a’ mharcaiche an dorn a bhuail e air an athair. B’ e so Mac an Earraidh Uaine ri Gaisge, no reir na doigh aithris eile, Mac Cochaill Uaine ri Gaisge. Bhòidich esan mar aon de chàch nach itheadh e biadh, ’s nach òladh e deoch, ’s nach eisdeadh e ceol, gus an d’ thugadh e as a’ ghaisgeach a bhuail an dorn air an righ an cridhe smaointich sin a dheanamh. Ach rinn dà mhac an righ “tàir agus tailceis” air, ’s cha leigeadh iad ’nan cuideachd e, ach dh’ fhalbhadh esan ge b’ oil leo. Dh’ fheuch iad seol no dhà air a chumail air ais; ach a dh’ aindeoin gach ni a dh’ fheuch iad bha esan ’gan leantainn. Mu dheireadh, dh’ aontaich iad a leigeil leotha, gun fhios nach fhaodadh e bhi feumail dhaibh fathast; ’s mar sin rainig iad le chéile taobh na mara.

’S e mo bheachd gu bheil againn ann am Mac an Earraidh Uaine, no Chochaill Uaine, an t-Earrach a’ leantainn a’ Gheamhraidh fad as. Cha do dhearbh e fathast a ghaisge; ach tha e air a thurus a chum na faiche am faigh e cothrom air sin a dheanamh. Cha ’n ’eil meas aig Mic an righ air aig an àm; ach chi sinn, mu ’n dealaich sinn, ris, gur e fein Treun-laoch an sgeoil. Tha ’n t-ainm Mac an Earraidh Uaine, no Chochaill Uaine(green habit or mantle)gle fhreagarrach dha; oir ’s e ’n t-Earrach a sgeadaicheas le trusgan uaine gach sliabh is srath, machair is coill.

“Now in her green mantle blyth nature arrays, ”

arsa Raibeart Burns, ’s an t-àm so bhliadhna ’na bheachd, no mar thuirt ar fear-duthcha fein,

“Bidh gach doire dluth, uaigneach,
’S trusgan uain’ uimpe fas.”

Faodaidh sinn, mar sin, a bhi lan-earbsach gur ann ris an Earrach fein a tha ar gnothach.

’Nuair a rainig Mic an righ agus Mac an Earraidh Uaine taobh na Mara, thachair Gruagach nan Cumha orra. [Cha ’n ’eil iomradh air Gruagach nan Cumha an leabhar a’ Chaimbeulaich. ] Thuirt iad ris a’ Ghruagaich gu ’m bu mhiann leo an t-aiseag fhaotainn. “Cha bhi chion oirbh,” ars esan, “ ’s leams’ an long as fearr a chuireas tonn ’na déigh.” Chuir iad a mach an Iubhrach Bhallach; “thug iad a toiseach do mhuir, ’s a deireadh do thìr,” ’s dh’ fhalbh iad.

Tha e air innseadh dhuinn an so gu ’m buineadh an long—an Iubhrach Bhallach—do Ghruagach nan Cumha. A nis, tha fhios againn far a bheil luingeis air an ainmeachadh ’s na sgeulachdan so, —luingeis nach iarr stiùir, no ràmh, no taoman, ’s a theid direach an taobh a chuirear an aghaidh—gur iad na neoil a tha air an ciallachadh. Tha e soilleir dhuinn aig a’ cheart àm, an uachdaranachd a th’ aig a’ ghaoith air na neoil; cho umhal ’s a theid iad an taobh a chuireas i an aghaidh, ’s a sheolas iad luath no mall an co-sheasamh r’ a h-ordugh. Tha ghaoth dol fo iomadh ainm ’s na sgeulachdan so, maith dh’ fhaoidte fo dhà no thri ainmean anns an aon sgeulachd, direach mar a tha i ciuin no garg, tlàth no fuaraidh. Chi sinn sin anns an sgeul Ghreugach anns a bheil a’ ghaoth chubhraidh Chéit a’ dol fo ’n ainm Pan, agus a’ gharg ghaoth tuath fo ’n ainm Boreas. Anns an sgeul so bha Pan a’ suiridh air Pitys (a’ chraobh ghiubhais). Rinn Pan ceol binn do Phitys; ’s thaitinn an ceol rithe cho maith ’s gu ’n do thog i co-sheirm leis. Chunnaic Boreas

ciod a bha dol air adhairt, ’s dh’ fhas e eudmhor. Mu dheireadh, las fhearg, ’s thainig e ’na dhian-chorruich, ’s thilg e Pitys bharr bearradh na creige. Faodar a bhi cinnteach ’nuair thainig Pan an rathad a rithist ’s a chunnaic e cor a leannain gu ’n d’ rinn e tuireadh air a son; co-dhiù, bhiodh a cheol aig an àm as eugmhais co-sheirm Phitys. Ach ciod sam bith a’ cheart ni a bha ’m bard a’ ciallachadh le Gruagach nan Cumha, tha e coltach gu leòir gur i ghaoth is bonn-stéidh dha, oir ciod sam bith ainm fo ’n teid am fear-ciuil ’s an sgeulachd, ’s i ghaoth as mathair-aobhair d’ a cheol. Maith a dh’ fhaoidte nach robh Ghruagach ach a’ cumha na h-aimsir a chaidh ceachad; aimsir anns an robh machair fo bharr ’s coill fo dhuilleach, a’ deanamh co-sheirm r’ a cheol; tha cho-sheirm sin a nis a dhìth, ’s tha gaoth chaoin an apachaidh air tionndadh gu gaoth ànrach an deireadh Fhoghair.

Chunnaic sinn dà Mhac an righ agus Mac an Earraidh Uaine air bord na h-Iubhraich Bhallaich, “ ’s soirbheas beag, laghach aca, mar a thaghadh iad fhein, a bheireadh fraoch á beinn, duilleach á coill, ’s seileach òg as a fhreumhaichean, ’s a chuireadh tugha nan tighean an claisean nan iomairean.” Foghnaidh a radh gu ’n d’ rainig iad Eilean na Fiacais an ceann seachd laithean na seachdainn; ach bha cearcall teine mu ’n cuairt air an eilean. Dh’ fheuch Ridir a’ Chuirn agus Ridir a’ Chlaidhimh ri dol troimh ’n teine, ach dh’ fhairtlich orra sin a dheanamh. “Chaidh Mac an Earraidh Uaine ’na threallaichean-catha agus cruaidh-chomhraig, agus leum e o bharraibh a shleagh gu barraibh òrdag thar na teine. . . . Bha ’n sin an aon eilean a bu

bhoidhche chunnacadh o thùs an domhain gu deireadh na dìlinn.”

Faodaidh mi thoirt fainear an so, gu bheil am bard gu tric, anns na sgeulachdan so, a’ gnathachadh modh-labhairt a tha gun mhoran brigh ann fein, ach a tha iomchuidh a chum snas agus àrdachadh a thoirt d’ a chainnt, ’s a bhi co-fhreagarrach do ghluasad an sgeoil. Saoilidh mi gu bheil cuid de ’n mhodh-labhairt so anns a’ chunntas a tha e toirt duinn air turus-cuain nan gaisgeach, ’s gu faodar, mar sin, brigh an iomlain dheth a chur am fior-bheagan fhacal. ’S e sin gu robh àm na buana agus àm tional an toraidh, mar-ris na beagan laithean a bha gun ruith de ’n Fhoghar, a’ dol a mach air neoil bhallach, ghruamach an deireadh Fhoghair. Bha Mac an Earraidh Uaine ’n an cuideachd, ’s ged a bha àm-san fathast gun teachd, agus an àm-san air dol seachad, cha ’n ’eil sin ’ga dheanamh mì-fhreagarrach dhasan an t-aiseag a ghabhail leo, oir tha ghrian, a tha riaghladh amannan na bliadhna, a’ gleidheadh air a cùrsa, gun éis, gun mhairneal; ’s am feadh a tha i toirt cùl ri aon àm, tha i toirt àm eil’ air aghaidh.

’Nuair rainig na gaisgich Eilean na Fiacais, bha cearcall teine mu ’n eilean sin. Tha ’n cearcall teine gle chumanta ’sna sgeulachdan so; ’s tha e coltach gur e ’n crios teine a tha ghrian a’ cur mu ’n talamh ’na cuairt bhliadhnail a bha ’n tùs air a chiallachadh leis, ach thainig e gu bhi air a ghnathachadh an seadh no dhà; ach saoilidh mi gur e bha ’m beachd a’ bhaird ’s an earrainn so, an Aimsir a rinn e ’na h-aon de phrìomh-chuspairean a sgeoil, ’s a bha aig an àm fo thainistireachd chruaidh a’ Gheamhraidh, a chomh-

arrachadh a mach air mhodh sonraichte; ’s bha ’n riomball teine a’ cumail a mach gach cuspair ach esan a mhain aig an robh còir air faotainn a stigh. B’ e sin aig an àm an t-Earrach, a thainig a chumail cogaidh ris a’ Gheamhradh. Chi sinn a’ mhac samhuil so anns an sgeulachd Lochlannaich anns a bheil Odin a’ cur seun cadail air Brynhild, ’s a’ cur cearcall teine mu timchioll; ’s nach gabh i dusgadh ach leis a’ churaidh d’ am b’ urrainn dol troimh ’n teine g’ a h-ionnsaidh.

’Nuair a thog Mac an Earraidh Uaine mach ri aodann an eilein, b’ e cheud ni a thachair air Oglach Mor, ’s e ’na shuain chadail, le cheann air glun Ailleagan nam Ban, —no ’n Ionmhuinn Mhnatha, mar a tha e ’n leabhar a’ Chaimbeulaich. ’S e so an riochd ’s an do chuir am bard an taobh marbhanta sin de ’n Gheamhradh anns an teich fiadh-chreutairean d’ an garaidhean air son didein o ’n fhuachd; ’s anns am paisg a’ choill a clarsach rioghail bho ’n a sgap an doireann a Coisir-chiuil; ’s na sruthain a bha ri borbhan ceolmhor ré an chòrr de’n bhliadhna nis air an tuchadh ’s air an tachdadh le reothadh ’s le sneachd gus nach cluinnear fuaim an guth. Gach ni mar so ann an staid turra-chadail, ’s a’ gabhail dreach duaichnidh na h-Aimsire. ’S e ’n t-Oglach Mor, matà, an Geamhradh, le cheann an uchd an Earraich; Samson le cheann an uchd Delilah.

Tha ’n t-Earrach a’ tigh’n a stigh mar an leomhann; ach ged a tha ghiulan garg an toiseach, tha taobh eil’ air a theisteas; an taobh sin a tha tlusail. tlàth, bàigheil do dhuine ’s do bheathach, ’s a tha toirt—

“Air an t-snodhach bhi direadh
As gach friamhach as ìsle
Troimh na cuisleannan snìomhain,
Gu mìodalach blàth.”

Tha fhios againn gu bheil na cuspairean naduir ris a bheil gnothach a’ bhaird ’g an nochdadh fein fo iomadh dreach, ’s gu bheil e mar sin feumail do ’n bhard gach atharrachadh dreach air a’ chuspair a chur an atharrachadh riochd ’na sgeulachd. ’S e so an t-aobhar gu bheil dà thaobh an Earraich air an toirt duinn an so, aghaidh ri aghaidh, ann an riochd Mac an Earraidh Uaine agus Ailleagan nam Ban. Chi sinn a’ cheart ni ann an sgeulachdan na Gréige agus na Roimhe, mar a tha ’n sgeul mu Helios (a’ ghrian) a bhi ’n gaol air Eos (camhanaich na maidne); ach ’nuair a sheall Helios le mor-ghradh air Eos, theich Eos. ’S e sin ri radh, thuit a’ ghrian an gaol air camhanaich na maidne, —am faileas a bha i fein a’ tilgeadh air aghaidh na speur, —ach ’nuair a dh’ eirich i os cionn cuairt na speur ’s a sheall i le mor-speis air an fhaileas, theich am faileas. Tha lethbhreac eile ’n sgeoil so air aithris mu Apollo ’s mu Aurora. ’Nuair a theann Apollo ri Aurora phogadh, fhuair Aurora bàs. Chi sinn gu bheil gach caochladh dreach a tha tigh’n thar a’ Gheamhraidh air an laimhseachadh leis a’ bhard air a’ mhodh cheudna.

“Ciod as dusgadh do ’n òglach?” dh’ fharraid Mac an Earraidh Uaine de’n Ionmhuinn Mhnatha. “Thà,” ars ise, “rud nach dean thusa, no aona ghaisgeach anns an domhan mhor, ach Gaisgeach na Sgéithe Deirge, d’ an robh e ’s an tairgneachd tigh’n do ’n eilean so agus an carragh-cloich’ ud

thall a bhualadh air an duine so ann an carraig an uchd. Chaidh an Gaisgeach air thapadh, ’s thog e an carragh-cloiche ’na dhà laimh, ’s bhuail e air an Oglach Mhor e ann an carraig an uchd, ’s dhuisg sin e. Tha so a’ daingneachadh an ni a thuirt mi cheana nach robh e comasach gu faigheadh gaisgeach sam bith eile an taobh a stigh de ’n chearcall theine ach esan a mhain d’ am bu dleasnas a bhi ann aig an àm. B’ e sin Mac an Earraidh Uaine a bha pearsachadh an Earraich. Thainig esan mar a bha e ’s an tairgneachd, ’s bhuail e ’n carragh-cloiche air an Oglach Mhor an carraig an uchd. Am briathran eile, thainig an t-Earrach mu ’n cuairt mar a bha e suidhicht’ an cùrsa naduir gu’n tigeadh e, ’s rinn e ni nach b’ urrainn séasan eile dheanamh—an talamh a dhusgadh á cadal a’ Gheamhraidh.

Ma sheallas sinn air an doigh dhusgaidh so, chi sinn gu bheil e cho nadurra ris a’ chòrr. Tha fhios againn nuair a thionndas uisge gu eigh, gu bheil a thomad moran na ’s motha na bha e ’na uisge. ’Nuair a reothas, mar sin, an t-uisge tha faotainn aite-taimh am measg chòsan nan creag, tha e ’g at na h-uidhir ’s gu bheil e gu tric a’ sgàineadh a mach roinn de ’n chreig; ach fhad ’s a mhaireas an reothadh, tha ’n eigh a’ gleidheadh cruaidh-ghreim air an earrainn a chaidh a bhruchdadh a mach á aodann na creige, gus an tig aiteamh an Earraich; ’s ann an sin a tha Mac an Earraidh Uaine a’ fuasgladh greim na h-eighe, ’s a’ leigeil leis a’ charragh-chloiche tuiteam air uchd an fhearainn a tha fathast an trom-chadal a’ Gheamhraidh.

’S e so a thug a’ cheud mhosgladh air an taobh mharbhanta so de ’n Gheamhradh, ’s a rinn e mothachail air a’

chùis gu robh an t-Earrach gu deimhin air teachd, mar a bha ’s an fhàisneachd gu ’n tigeadh e. ’Nar latha-ne cha ghabhadh e moran de spiorad na fàisneachd a chur an céill roimh-laimh gu ’n tigeadh an t-Earrach mu ’n cuairt ’na àm, ach, a reir coltais, cha robh iad idir cho cinnteach ’s na linntean a dh’ fhalbh. Tha sinn a’ leughadh anns na Veda nan ceistean iomaguineach a bhidhteadh a’ farraid mu àm laidhe na greine,— “an eirich a’ ghrian a rìs? ’’ “An tig ar seana charaid, camhanaich na maidne, air ais?” “Am bi cumhachdan an dorchadais air an ciosnachadh le dia an t-soluis?” ’S an uair a dh’ eireadh a’ ghrian, bhàtar a’ cur failt’ oirre le iolach ghairdeachais. ’N ar Bìobull fein, tha sinn a’ leughadh mu na mnathan Iudhach a bhi gul ’s a’ caoidh air son Thamuis; ’s e sin ’nuair a bha ’n dia sin air a chuairt gheamhraidh, ’s gun iad cinnteach, a reir coltais, co-dhiù thilleadh no nach tilleadh e.

’Nuair a bhuail Mac an Earraidh Uaine an carragh-cloiche air an Oglach Mhor an carraig an uchd, thug am fear sin blaomadh air a dhà shuil ’s dh’ amhairc e air. “Aha!” ars am fear a bha ’na chadal, “an d’ thainig thu, Ghaisgich na Sgéithe Deirge? ’s ann an diugh a tha ’n t-ainm air a thoirt ort.” Tha sinn a’ faicinn le so, gur gann a bha Mac an Earraidh Uaine ’n taobh a stigh de ’n chearcall theine ’nuair a thugadh ainm eil’ air. Tha so a’ daingneachadh an ni a thuirt mi cheana, gu faod cuspairean an sgeoil dol fo iomadh ainm a reir na pairt a tha iad a’ cluich ’s an sgeul. Tha ’n t-Earrach air tigh’n g’ a sheilbh fein; ’s tha e mar sin feumail tiodal ùr a thoirt dà. ’S ann air a’ ghrein a bha e air a shloinneadh; air an sgéith dheirg sin o ’n robh e

tarruing a neirt; a’ ghrian a bha ’n suilean Oisein, cruinn mar sgiath a shinnsear. Tha sinn a’ faicinn mar an ceudna, gu bheil am bard a’ comharrachadh a mach gu sonraichte a’ cheart latha air an d’ thugadh an t-ainm air a’ ghaisgeach: “ ’s ann an diugh a tha ’n t-ainm ort,” ars’ an t-Oglach Mor ris. Tha “an diugh,” saoilidh mi, a’ ciallachadh an latha air a bheil a’ ghrian a tigh’n thar an roinn sin d’ a cùrsa ris an abrar an equinox; ’s e sin air an t-aona-la-fichead de ’n mhìos Mhàrt, ’nuair a tha ’n latha ’s an oidhche cho-fhada. Tha, mar sin, Mac an Earraidh Uaine tigh’n thar a’ chearcaill theine, agus a ghrian a’ tigh’n thar an equator aig an aon àm.

Mar a leadair Gaisgeach na Sgéithe Deirge ’s an t-Oglach Mor a chéile; mar a thug an Gaisgeach an ceann de ’n Oglach; mar a fhuair e tri fiaclan an righ, mar shaoil leis, ann am pòca ’n Oglaich, ’s mar a thill e thun a’ chladaich, a’ toirt leis Ailleagan nan Ban, no ’n Ionmhuinn Mhnatha, chi sinn sin uile ’san sgeulachd mar a tha i air a h-aithris an leabhar a’ Chaimbeulaich a dh’ ainmich mi cheana.

’Nuair rainig Gaisgeach na Sgéithe Deirge ’n cladach, thainig Ridir a’ Chuirn agus Ridir a’ Chlaidhimh ’na chòdhail le boil is buaireas ’n an suilean, ’s a’ farraid co e an gaisgeach mor a bha tigh’n ’na dhéigh ’s a thill ’nuair a chunnaic e ’n leithid-san de dhà ghaisgeach a tigh’n ’na choinneamh. Cha b’ fhios do Ghaisgeach na Sgéithe Deirge co an gaisgeach a bh’ ann, ach dh’ iarr e orra curam a ghabhail do ’n Ionmhuinn Mhnatha ’s do fhiaclan an athar, ’s gu ’n tilleadh esan ’s nach fagadh e fuigheall sgeoil anns an eilean.

Thill e, ’s sheall e sios ’s a suas; ach cha robh duine no

beathach r’ a fhaicinn an àit ìseal no àrd. Mu dheireadh chunnaic e seana chaisteal an iochdar an eilein, ’s ghabh e g’ a ionnsaidh. Chunnaic e tri òganaich a’ tigh’n gu trom, airsnealach, sgìth, thun a’ chaisteil. Thainig iad am briathran seanachais air a chéile; ’s co bha ’n so ach a thriuir dhearbh-chomhaltan. Chaith iad an oidhch’ an deagh thoilinntinn, ach ’s a’ mhadainn, ciod a chual an Gaisgeach ach gliogarsaich arm, ’s daoine dol ’n an éideadh. Co bha ’n so ach a chomhaltan? Dh’ fharraid e c’ àit an robh iad a’ dol. “Tha sinne ’s an eilean so o chionn latha ’s bliadhna,” ars’ iadsan, “a’ cumail cogaidh ri Mac Dorcha Mac Doilleir ’s r’ a shluagh; ’s a h-uile h-aon a mharbhas sinn an diugh bidh e beo am maireach.” “Theid mise leibh an diugh, ’s theagamh nach misde sibh mi,” ars’ esan. “Tha gheasan oirnn,” ars’ iadsan, “nach fhaod duine dhol g’ ar cuideachadh mur an teid e ann leis fhein.” “Fanaibh-se stigh an diugh ’s theid mise mach leam fhein,” ars’ esan.

Thog e air, ’s dh’ amais MacDorcha MacDoilleir ’s a thri mic dheug air, ’s cha d’ fhag e ceann air coluinn aca; ach bha e fein air a mhilleadh ’s air a reubadh cho mor ’s nach b’ urrainn da ’n àraich fhagail, ’s cha d’ rinn e ach e fein a leigeil ’na laidhe am measg nam marbh. Bha tràigh mhor gu h-ìseal foidhe, ’s ciod a chunnaic e tigh’n air tìr air meadhon na tràghadh ach cailleach mhor fhiaclach nach facas riamh a leithid. Ghabh i ’n àird thun na h-àraich, ’s thòisich i air ath-bheothachadh nam marbh. Thainig i far an robh esan, ’s chuir i a meur ’na bheul, agus sgath esan am meur dhith o ’n alt. Bhuail i buille de bharr a coise air, ’s thilg i thar seachd iomairean e. Chrom i ’n sin air fear eile, chum

ath-bheothachadh; ach thilg an gaisgeach an t-sleagh ghearr a bh’ aig a mac fein m’ a tuaiream, ’s chuir sin an ceann dith. Mhothaich e ’n so a thriuir dhearbh-chomhaltan ’ga shireadh feadh na h-àraich. “Tha mise ’n so,” ars esan, “ ’s fuil is feoil is féithean air an dochann.” “Na ’m biodh againne ’n stòpan ìocshlaint a th’ aig a’ chaillich mhoir, mathair MhicDorcha MhicDoilleir, cha b’ fhada bhiomaid ’g ad leigheas,” ars’ iadsan. “Tha i fhein marbh shuas an sin; ’s cha ’n ’eil ni aice nach fhaod sibh fhaotainn,” ars’ esan. Thug iad a nuas an stòpan ìocshlaint, ’s nigh is dh’ fhailc iad a chreuchdan leis an rud a bha ’s an stòp, ’s dh’ eirich e suas cho slan, fallan ’s a bha e riamh.

Anns an earrainn so, tha ’m bard a’ cur f’ ar comhair taobh eile de ’n Gheamhradh; an taobh dorcha, doilleir sin air a bheil sinn gle eolach. Tha ’n cogadh a tha MacDorcha MacDoilleir ’s a shluagh a’ cumail ris an triuir chomhaltan, a’ samhlachadh na gne thuasaid a tha, reir coltais, a’ dol air a h-aghaidh gun stad eadar cumhachdan an t-soluis agus cumhachdan an dorchadais. Ged a tha ghrian aig an àm air taobh eile ’n t-saoghail, tha i deanamh a cumhachd aithnichte an tomhas àraidh air an taobh so. Tha’n cumhachd so air a phearsachadh leis an triuir chomhaltan. Tha tri mic dheug Mhic Dorcha Mhic Doilleir a’ riochdachadh nan tri seachduinean deug a tha deanamh suas ràidh a’ Gheamhraidh. Tha a’ chailleach mhor fhiaclach a’ seasamh air son gach gaillinn is cranndaidheachd a tha tighinn an lorg a’ gheamhraidh, ’s an aghaidh a bheil na comhaltan a’ cathachadh. Theagamh gur i so a’ cheart chailleach a bha strì ris an fheur a chumail fo chois; ’s an uair a dh’ fhairtlich oirre

sin a dheanamh, a thilg uaipe ’n slacan druidheachd ag radh—

“Dh’ fhag e shios mi ’s dh’ fhag e shuas mi,
Dh’ fhag e eadar mo dhà chluais mi;
Dh’ fhag e thall mi ’s dh’ fhag e bhos mi,
Dh’ fhag e eadar mo dhà chois mi.”

Riamh o ’n thainig an duine gu staid creutair reusanta, tha e cur mor-earbsa am buaidhean cungaidhean leighis; ach anns na sgeulachdan so tha sinn a’ faicinn gu bheil na buaidhean sin air an aibhiseachadh cho mor ’s gu faodar a bhi cinnteach gur ni eigin eile a tha air a chiallachadh. Ciod a’ ghne ìocshlaint a bha ’s an stòp cha ’n ’eil am bard a’ cur an céill; ach tha amharus agam nach robh ann ach anail reota na gaoith-tuath a bha ’g ath-chruadhachadh ’s an oidhche na thaisich fann-ghath na greine ’s an latha. Ann an lamhan nan comhaltan bha ’n ìocshlaint cho eifeachdach a chum creuchdan caraid a shlanachadh ’s a bha i ’n lamhan na cailliche a chum namhaid ath-bheothachadh.

Bha aon chath eile aig Gaisgeach na Sgéithe Deirge r’ a chur mu ’n do chriochnaich e gu buileach an obair a chaidh a shonruchadh dha, agus b’ e sin comhrag a chumail ri Macaomh Mor Mhacaomh an Domhain. Thachair iad air a chéile, ’s mu robh a bheag de sheanachas eatorra—

“Bhuail iad air a chéile shadadh,”

mar a tha e air innseadh dhuinn ’s an sgeulachd.

Mar a chunnaic sinn, tha ’n sgeul a’ fosgladh leis a’ Gheamhradh a’ tigh’n a stigh an riochd Marcaiche Fàlaire Duibhe a thug tamailt do ’n righ; agus tha gluasad an sgeoil gu h-iomlan a’ tionndadh air an tòir a tha as deigh a’

Mharcaiche. Tha sinn a nis ’ga fhaicinn ann an cùil chumhainn, ’s Gaisgeach na Sgéithe Deirge cumail gleachd is cruaidh-chomhrag ris. Chaidh an latha leis a’ Ghaisgeach mar a bha nadurra gu rachadh. Thug e ’n ceann de Mhacaomh Mor; fhuair e tri fiaclan an righ ’na phòca ’s thug e leis iad.

’S e Macaomh Mor Mhacaomh an Domhain an t-ainm a fhuair sinn air a’ Mharcaiche. Tha amharus agam nach ’eil an t-ainm uile gu leir ceart; ach tha mise ’g a thoirt seachad mar a fhuair mi e. ’S e mo bharail gu bheil Macaomh Mor Mhacaomh an Domhain a’ samhlachadh suim an iomlain de dheanadais a Gheamhraidh; agus, a reir coltais, lean e ris a’ mhor-chuid d’ a uachdranachd gus an robh e dluth air deireadh an Earraich, ni a tha gle chumanta ’s na cearnan so ’n ar latha fein.

Cha luaithe thug Gaisgeach na Sgéithe Deirge an ceann de Mhacaomh Mor na chaidh e dh’ ionnsaidh a chomhaltan, ’s thuirt e riu seol a dheanamh dha air an eilean fhagail. Thuirt iad ris nach robh de sheol iomchair acasan leis a faodadh e ’n t-eilean fhagail ach coite bheag a bh’ aig a mhuime ’s aig oide, ’s gu ’m b’ e lan dì a bheatha a toirt leis; nach iarradh i seol no stiuir ach rùn a chridhe fein; ’s gu ’n tilleadh i dhachaidh leatha fhein mar a thilleas an fhaoileann do chladach a h-eolais. A reir na doigh-aithris Cholasaich, thug iad dha tri calamain a chumail àirdeachd ris air an rathad. Chuir e mach a’ choite ’s cha do rinn i tàmh no clos gus an deach i air tir an Eirinn. Air fagail na h-eitheir dha, leig e air falbh na calamain, ach bu duilich leis sin a dheanamh a thaobh cho binn ’s a bha ’n ceol aca.

Cha ’n ’eil iomradh air na calamain ’s an doigh-aithris Eigich.

Tha sinn a’ faicinn an so an Earraich, ann an riochd Gaisgeach na Sgéithe Deirge, le ’obair criochnaichte, a’ gabhail a thuruis air neoil chléiteach, shoilleir a’ mhìos Mhàigh, ’s gaoth chubhraidh Chéit mar cheol binn ’na chluais; direach mar a chunnaic sinn e an riochd Mac an Earraidh Uaine, no Chochaill Uaine, a’ gluasad an déigh a’ Gheamhraidh air neoil bhallach, ghruamach an deireadh Fhoghair. Faodar a bhi cinnteach gur i ghaoth a bha cumail àirdeachd ris, ’s aig a’ cheart àm a’ toirt ciuil dha; co-dhiù dh’ ainmichear am fear-ciuil Orpheus no Apollo; Hermes no Amphion; no, mar a th’ againn an so, tri calamain nan Comhaltan— ’s i ghaoth a th’ air a chiallachadh.

’Nuair a fhuair Gaisgeach na Sgéithe Deirge air tir an Eirinn, ghabh e lorg na lacha suas o ’n chladach. Co a thachair air ach Gruagach nan Cumha? Dh’ innis e do ’n Ghruagaich gach ni mar a thachair, ’s dh’ fhalbh iad le chéile gu Caisteal an righ, ’s ma bha ’n rathad buan, bu bhuaine na sin ceolagraich Ghruagaich nan Cumha. Fhuair iad an righ an trom-thrioblaid le coireannan a dhithis Mhac, Ridir a’ Chuirn agus Ridir a’ Chlaidhimh. Bha iadsan, bho ’n a thill iad dhachaidh, a’ strì ri tri fiaclan seann eich a sparradh an ceann an righ an àite nan tri fiacal a chuir Marcaiche na Fàlaire Duibhe as. Lion Gaisgeach na Sgéithe Deirge cupan lan fiona, ’s chuir e na tri fiaclan a thug e á pòca Mhacaoimh Mhoir ’s a’ chupan, ’s dh’ iarr e air an righ am fion òl. Rinn an righ sin, ’s chaidh na fiaclan ’nan àite fein gu socair, samhach; gun nimh, gun doruinn. Dh’ ordaich an righ, air ball, bearradh eoin agus amadain a

dheanamh air Ridir a’ Chuirn ’s air Ridir a’ Chlaidhimh, ’s an sguabadh a mach as a’ bhaile. “Na biodh a’ chùis mar sin idir,” arsa Gruagach nan Cumha, “ach thoir dhomhsa do dhà Mhac; ’s cha chuirinn mo gheall nach faod iad seasamh air cnoc àrd fathast.” Dh’ aontaich an righ leis a so. Phòs Gaisgeach na Sgéithe Deirge agus Ailleagan nam Ban mar a bha e nadurra dhaibh sin a dheanamh. Tha so a’ cur a h-uile gnothaich ceart. Tha bhliadhna slan aon uair eile. Tha dà thaobh an Earraich air tighinn ri chéile. Tha Mic an righ an dùil ri seasamh air cnoc àrd fathast, ’s gun teagamh ni iad sin. Thig an latha-san mu ’n cuairt a cheart cho cinnteach ’s a thig àm curachd agus buana.

’S eigin stad; cha cheadaich Deasaiche ’n Review dhomh dol na ’s fhaid’ aig an àm. Tha mi mothachail air a’ chùis, nach do shoirbhich leam mo mhìneachadh a dheanamh cho soilleir ’s a bu mhaith leam; ach a chum sin a dheanamh bhiodh e feumail eisimpleirean a thoirt seachad bho sgeulachdan aithnichte a mhìnich ’s a leudaich daoine foghluimte; ach cha ’n ’eil cothrom air sin a dheanamh aig an àm. Theagamh gu foghainn na thubhairt mi a chum na slighe chomharrachadh a mach air a bheil seadh nan sgeulachdan so r’ a fhaotainn; ’s e sin ri radh, gur e gluasad chuspairean naduir a tha air a riochdachadh annta, ’s nach e deanadas duine no beathaich. Mar sin tuigidh sinn ciod as ciall do na h-euchdan do-chreidsinn a tha gaisgich an sgeoil a’ cur an gniomh. Tuigidh sinn gur e ’n reothadh am Famhair mor a chuireas drochaid thar na h-aibhne ann an aon oidhche; gur i ghaoth tuath an Curaidh feargach a

spion a’ chraobh ghiubhais á bun, ’s a thilg i bharr bearradh na creige; ’s gur i ghrian a’ Chlach-mhuilinn a tha Sisyphus, gach aon latha, a’ rolladh o bhonn gu mullach na beinne, ’s nach luaithe ruigeas i am mullach na tha i rolladh le leathad air an taobh eile; agus mar sin ’s an sgeul a tha f’ ar comhair, gur e Cùrsa na Greine agus Deanadas na h-Aimsire ré ràidhean a’ Gheamhraidh agus an Earraich a tha air an riochdachadh le Treun-laoich an sgeoil.