TREUNTAS SHEANN DAOINE.

“Gniomha laithean nam bliadhna dh’ aom” —Carthonn.

Thòisich mi air innseadh naidheachd do bhean-an-tighe, an la-roimhe, bho nach robh tuillidh agam r’ a dheanamh. Thuit e mach nach robh ise an deagh ghean air son a leithid sin de chaithe-aimsire, ’s thuirt i gu’n cual i an naidheachd sin uair is uair cheana. Thuirt mi, eadar fheala-dhà ’s da-rìreadh, theagamh nach bu mhisd i cluinntinn aon uair eile na ’n eisdeadh i rithe. Cha ’n eisdeadh ise. “ Theagamh,” arsa mise, “nach cual thu riamh mu ’n taibeist a mharbh mi air Eilean-nan-ròn, ’s a b’ eigin domh snamh a mach ’s a’ Chuan Siar as a dhéigh, ’s a thodhadh gu tir, an aghaidh sruth is soirbheis.”

“Chuala mi sin cuideachd,” ars’ ise.

“No,” arsa mise, “mu’n bhradan mhor a bha air mo dhubhan fad latha geal samhraidh, ’s a fhuair air falbh an déigh a h-uile car? B’e sin am bradan! ’S ann a bu choltaich’ e ri cuilean muic-mhara na ri bradan cumanta; gu dearbh, cha bu bhradan cumanta idir a bh’ ann; cha’n fhaca mise riamh a leithid.”

“Cha ’n fhaca, no duin’ eile,” ars’ ise, “ ’s ma’s maith mo chuimhne-sa, a’ cheud uair a chuala mi iomradh air, cha do chaith thu ach dara taobh mheadhon-latha a’ strì ris, ach tha

nis an tìm air sìneadh a mach gu latha geal samhraidh.”

“Tha sin nadurra gu leòir,” arsa mise; “tha ar laithean fein a’ sìneadh a mach, ’s c’ ar son nach sìneadh latha a’ bhradain. A reir mo chuimhne-sa ort fein, cha robh annad, an uair a thachair sinn an tùs, ach caileag bheag, chutach, nach d’ rinn moran sìnidh an cnaimh no ’m féith, ’s cha mhò a rinn na luideagan aodaich a bha umad; cha robh snathainn diubh a’ tigh’n a bheag na b’ isle na do ghluinean; ach fhaic thu, shìn thu fein is t’ aodach o ’n àm sin, gu sonraicht’ an gùn; feumaidh dà no tri throidhean deth-san a bhi sguabadh an urlair ad dhéigh, ’s a’ deanamh aite na sguabaich a b’ àbhaist a bhi againn.”

“Biodh sin mar a dh’ fhaodas e,” ars’ ise; “cha ’n ’eil e ciatach a bhi ’n comhnaidh ag innseadh na naidheachd cheudna, thairis is thairis a rìs.”

“Tut,” arsa mise, “cha mhisde naidheachd mhaith a h-innseadh dà uair.”

Ghearr ise ’n conaltradh goirid le ionnsaidh a thoirt air leabhar a bh’ air a’ bhord, ’s ann an tiota, bha i gus an dà chluais ann an sgeulachd a bu taitniche leatha na aon dad a b’ urrainn domhsa radh mu thimcbioll mo threuntais fein. Chuir so mì-thlachd orm, ach bha leth-amharus agam gu faodadh càileigin de stéidh bhi aic’ air son na thubhairt i; ’s e sin ri radh, gu faodadh e bhith gu’n cual i na naidheachdan sin na bu trice na bha uile gu leir feumail; ach air a shon sin, co nach fhaodadh a bhi coma. Tha amharus agam mar an ceudna, gu bheil an fhailinn a bha i cur as mo leth-sa dluth-cheangailte ris an aois an comhnaidh. B’ aithne dhomh seann duine còir, onorach, a dh’ innseadh

dhomh a h-uile treuntas a rinn e riamh a h-uile uair a thachair dhomh tadhall air. Bha e ceithir-deug is ceithir-fichead bliadhna dh’aois an uair mu dheireadh a chunnaic mi e, ’s direach mar a b’ àbhaist, b’ eigin domh eisdeachd ris na seann sgeulachdan aon uair eile. Ag eisdeachd ris an duine chòir shaoilinn nach d’ thainig leud boise de neul trioblaid air iarmailt a bheatha riamh; gur ann a bha “An sòbhrach ’s an neòinein a’ comhdach nam bruach,” a shamhradh ’s a gheamhradh ri linn òige, ’s gu’n do lean grian nan laithean sin ris ré a thuruis troimh ’n t-saoghal. Bu chulaidh fharmaid an spiorad aoibhneach, misneachail a bha ’g àiteach a chuim. Bha fhios agam gu ’n d’ thainig a chuibhrionn fein de thrioblaidean an t-saoghail ’na rathad, ach cha robh facal aige mu’n déidhinn. Co-dhiù a bha iad sin tuillidh is deuchainneach gu bhi ’gam brosnachadh as ùr; no gu robh an inntinn gu gneitheil an co-fhulangas ris a’ choluinn, a’ seachnadh gach ni a chuireadh ri uallach nam bliadhnachan a bha nis a’ cromadh sios nan daoine laidir. Theagamh gur ann do throcair an Fhreasdail a bhuineas so; gur ann an truas ri cor an duine ’nuair a tha chàil ’ga threigsinn, a tha ’n comas so air a bhuileachadh air; comas gu bhi tionndadh o na laithean trioblaideach a th’ ann, gus na ceud laithean a b’ fhearr na iad so. An àite, matà, a bhi faotainn coire do’n aosda air son a bhi ghnath ag ath-bheothachadh na tìm a chaidh seachad, nach ann a bu chòir dhuinn a bhi taingeil air son a leithid de shochair bheannaichte bhi air a bhuileachadh oirnn? Cha tuig a’ mhuinntir òg so. Fhad ’s a tha iadsan a’ mealtainn lanachd am beatha fein, cha bhi co-fhulangas aca ris an aosda a tha

ghnath ag aibhiseachadh “Gniomha laithean nam bliadhna dh’ aom,” laithean anns an robh an saoghal dhasan air atharrach dreach; anns an robh “gloir na speur ’s an t-saoghail gu leir” mìorbhuileach ’na shuilean, ’s a’ gintinn ’na anam smuain a b’ àirde na nithean aimsireil.

’S e rud-eigin mar so a bha ruith troimh m’ chnuaic ’nuair a thog bean an tighe a suil bharr a leabhair, ’s feath-ghàir’ air a fiacail, an dùil gu ’n cuireadh sin saod ormsa, is thuirt i.

“A Dhòmhnuill, eudail, eisd ri so.”

“Cha ’n eisd,” arsa mise, “cha ’n eisdeadh tusa ris na bh’ agamsa ri radh.”

“Nach faoin thu,” ars’ ise, “ciod a b’ fhiach na bha agadsa ri radh lamh ris na tha ’n so?”

“Tha e cheart cho fiachail agamsa ri aon dad a gheibh thu ’n sin,” arsa mise, “ach mur ’eil e fiachail leatsa lean air an ni a th’ agad, ’s faodar a bhi cinnteach nach mor as fhiach sin ma tha e taitinn riutsa.”

Chuir so dod oirre; sparr i sron ’s an leabhar a rithist, ’s ghabh mis’ air m’ aghairt le m’ chnuasachd fein. Ach stad ort! C’ àit an robh mi? Cha ’n ’eil anns na mnathan ach am bristeadh-cridhe! ’Nuair a bhios mi ’m shuidhe gu socrach, ciallach, ’gam chomhdach fein le gloir nan dàn, ’s le ceo ’n tombaca, faodar a bhi cinnteach gu’m brist ise stigh air mo throm smuain le faoineis a thaobh-eigin. ’S ann direach mar so a bha chùis aig an àm so. Bha mi air m’ each meanmnach, ’s e siubhal air sgiathan a luathais troimh fharsuingeachd na cruitheachd, ’s mi dian-bhreithneachadh air cuid crannchur an duine, agus nadur an t-sluic sin ’san

do thilg a’ cheud bhean-tighe e, ’nuair a thug an grabadh gun seadh a chuireadh orm gu talamh mi. Tha e soilleir gu leòir nach robh ach fior bheagan de na mnathan air a’ chnoc nuair a chaidh gliocas a roinn.

Ma’s maith mo bheachd, ’nuair a chuireadh bacadh orm, bha mi toirt fainear an déidh a th’ aig seann daoine air a bhi luaidh air laithean an òige féin, ’s ag aibhiseachadh gach ni a thachair ’s an àm sin, ’s a’ lughdachadh deanadais na tìm a th’ ann. Cha ruigear a leas iongantas a ghabhail de so, b’ iad na ceud laithean gun teagamh a b’ fhearr na iad so. Tha e mar sin nadurra gu leòir gu roghnaicheadh an duine a’ chuid a b’ fhearr d’ a laithean gu bhi meorachadh orra. Anns na laithean sin, bha e fein gu lùthmhor, laidir, a’ mealtainn Céitein a bheatha, gun ghaoid, gun fhailinn an cnaimh no’m féith; an saoghal gu leir glormhor ’na shuilean; nadur uile ceolmhor ’na chluais, ’s a deanamh co-sheirm ri ceol a chridhe fein. Ciod an t-ioghnadh, tha mi ’g radh, ged bheireadh e ’n t-urram do na laithean sin gu bhi, ’san spiorad, a’ tamh ’nam fochar, a roghainn air na laithean neo-thorach a tha nis ann. Laithean anns an dorchaichear a’ ghrian agus a’ ghealach, ’s an till na neoil an déigh an uisge. Laithean ’san criothnaich luchd-gleidhidh an tighe, ’s am bi uamhasan ’san t-slighe. An àite ceol an doire a bhi binn ’na chluais ’s ann a chlisgeas e aig guth an eoin, do bhrigh gu’n d’ islicheadh uile nigheanan a’ chiuil. Co a their nach b’ iad na ceud laithean a b’ fhearr na iad so?

Tha mi mothachail air a’ chùis, gu’n d’ thuirt an Searmonaiche rud-eigin car coltach ris na ceart bhriathran so, tri mìle bliadhna roimh ’n àm so, ach tha iad a cheart cho

freagarrach air son ar latha-ne ’s a bha iad air son a latha-san. Tha mi, air an aobhar sin, ann am beachd suidhichte, gur gnothach mì-sheirceil a bhi diultadh eisdeachd do ’n t-seann-duine, no bhi bacadh dha bhi ’g aithris air gniomhan laithean òige fein.

Tha e soilleir gu leòir an tlachd a tha e fein a’ gabhail annta; tha e, mar gu’m b’ eadh, a tighinn beo a rìs anns na laithean air a bheil e ag iomradh. Ceadaichibh dha sin a dheanamh; is suarach an ni dhuibhs’ eisdeachd, agus is sochair phrìseil dhasan a bhi mealtainn thairis a rìs subhachas na tìm nach till ris air dhoigh eile.

’Nuair thainig mi gus a cho-dhunadh so, chuir mi mo chasan am forcadh ri leac an teinntein; sgrog mi mo churrachd-oidhche mu’m chluasan; chas mi m’ fhiaclan; ’s thuirt mi rium fein ann an guth mùchte,

“Mo chrochadh is mo cheusadh,
Is m’ eideadh nior mheal mi e,”

mur innis mi thairis is thairis a rìs, mar a mharbh mi ’n taibeist, ’s mar nach do mharbh mi ’m bradan, ’s a h-uile ni eile a rinn ’s nach do rinn mi riamh, direach a chionn gu bheil e air a thoirmeasg dhomh sin a dheanamh. A cheart cho luath ’s a chi mi MacGillemhìcheil a’ tigh’n a stigh air an dorus, buailidh mi air toinneadh nan sìoman, ’s cumaidh mi suas an iomairt gu gairm nan coileach. Is iomadh sgeul ris an d’ eisd esan, ’s moran diubh nach robh idir cho firinneach ris na gheibheadh e bhuamsa. Bha e ’n oidhche roimhe ag innseadh dhise— ’s i bean-an-tighe tha mi ciallachadh—mu dhuine truagh d’ an d’ thugadh an ceann an tuasaid a thaobh-eigin. Cha ’n ’eil cuimhn’ agam a nis,

co-dhiù a b’ ann le claidheamh geal soluis no le corran dubh fiaclach a chaidh an ceann a sgathadh dheth—bha mi leigeil orm nach robh mi ’g eisdeachd—ach coma co-dhiù, a reir coltais cha robh an duine bochd toileach dealachadh r’a cheann, ’s leum e as a dhéigh ’s ghrad chuir e air ais ’na àite fein e, ’s ann an tiota bha e cho daingean air a mhuineal ’s a bha e roimhe; ach gu tubaisteach chuir e, ’na dheifir, taobh-beoil a’ chinn ri taobh-cùil na coluinn, air chor ’s gu robh a nis a bheul far am bu chòir cùl a chinn a bhith, agus ubhal a sgornain air cùl a mhuineil. Ciamar a fhuair an duine truagh troimh ’n t-saoghal air an doigh chùl-air-bheulaibh sin, cha ’n fhios domh: cha d’ eisd mi ri tuillidh; spàrr mi mo chorragan am chluasan air eagal ’s gu’n truailleadh e mo bheusan a bhi ’g eisdeachd ri leithid de sgleo. Dh’ eisd ise ris an sgeul g’a chrich; suil, beul, is cluas fosgailte ’s a’ deoghal a h-uile facal dheth.

A’ beachd-smuainteachadh air an iarrtas a th’ aig cuid air a bhi cluinntinn rabhdaireachd de’n t-seorsa sin, agus an t-saothair a tha cuid eile gabhail a chum an iarrtais so a shasuchadh, le bhi tional anns gach cearn gach sgeul spleadhach, eachdraidh annasach, graiteannas is deanadas an duine anns na linntean a dh’ fhalbh, ’s gach ni eile bhuineas do na laithean ’s an robh an saoghal òg a reir ar beachd-ne, tha mi deanamh dheth gu faoidteadh leigeil leis an t-seann-duine bhochd a chuibhrionn fein a chur ri stòr na bòilich; tha e cheart cho creideasach ris an dreamasgal a thainig a nuas oirnn o linntean cein. Linntean, a reir coltais, anns nach robh an duine na b’ fhirinniche na tha e’n diugh, ma mheasar e a reir nadur nan rò-sgeul a

dheilbh e ’s a leig e nuas le sruth nam bliadhna g’ar n-ionnsaidh-ne. Nach mì-chiatach dhomhsa, matà, nach creid mo bhean fein na naidheachdan firinneach a bhios mi ’g innseadh do m’ luchd-tathaich, ’s gu’n creid i h-uile facal a thainig a nuas bho na h-amanna dorcha sin anns nach b’ fhearr an duine a bheag na fiadh-bheathach an fhasaich? Nam bu sgeulachdan toinnisgeil sin, ach ruais cho lan de ghnothaichean mì-nadurra agus ao-comasach ’s nach eisdeadh neach sam bith riu aig am biodh lan spàine de thuigse; ach sin agaibh a’ cheart seorsa ris an eisd na mnathan.

A bharr air a bhi tional nan sgeulachdan sin air uachdar gruinnd, nach ann a tha sinn a’ caitheadh nam mìltean punnd Sasunnach, bliadhn’ an déigh bliadhna, a’ cladhach ’s a’ bùrach am measg làraichean sheana bhailtean-mora ’n t-saoghail, dh’ fheuch ciod a dh’ fhaodar fhoghlum mu thimchioll nan daoine a thog ’s a dh’ àitich iad, no ciod a’ ghne oilein a bha dol ’nam measg. Tha sinn cho dian air tòir fiosrachaidh de’n nadur so ’s nach d’ fhag sinn cladh no cill air an d’ fhuair sinn sgeul gun ruathar. Shlaod sinn Pharaoh an déigh Pharaoh a mach as an uaighean, an earalas gu faodadh iad a bhi ceiltinn dad oirnn air am bu chòir dhuinn fios a bhi againn. Theagamh gu bheil so ionmholta air doigh, ach air dhoigh eile, saoilidh mi gu bheil e nàrach. Cho fhad ’s as leir dhomhsa, tha ’n t-eolas a bhuidhinn sinn leis na meadhonan sin a’ dol a dhearbhadh an ni a thuirt mi cheana, gu robh seann daoine nan linntean sin a cheart cho labhar ri seann daoin’ ar latha fein, agus neo-ar-thaing cho breugach. Na sgeulachdan a bha cumail

am fadail dhiubh, a cheart cho spleadhach ris an fheadhainn a thainig a nuas g’ar n-ionnsaidh fein.

A’ cur sud is so ri cheile, tha mi deanamh dheth gur e an t-aon ni a tha cearr air mo naidheachdan-sa nach ’eil iad breugach gu leòir, ’s gur ann air an aobhar sin a thàtar ’g an cur an suarachas. Ma ’s ann mar sin a tha, cha chuireadh e mise bheag as mo ghabhail ged a bheirinn tomhas fialaidh seachad. Ciod a bhacainn air son dà no tri throidhean eile chur ri earball a’ bhradain, agus an latha geal samhraidh a shìneadh a mach gu latha ’s bliadhna. Saoilidh mi gu ’n toir sin air bean an tighe a cluas aomadh, ’s a suilean fhosgladh.

Cha d’ rinn mi suas m’ inntinn fathast mu dhéidhinn na taibeist; ach mur dean mi uilebheist eireachdail dheth, fagaibh mise breugach!

’S coma leam fein muinntir a shìolaidheas a’ mheanbh-chuileag ’s a shluigeas an càmhal.