An Fhidheall
BHA Dolan ’na shuidhe anns a’ chathair nuair a chaidh mi steach. Thog e a shùil bho’n phaipear agus thubhairt e:
“ ’S fhada bho nach robh thu stigh.”
Thubhairt mi: “Tha mi toilicht’ d’fhaicinn, a Dholain.”
B’e ’n fhìrinn a bh’aige. B’fhada ceart gu leòr o nach robh mi stigh. Ach bha aobhar airson sin. Cha robh Dolan air a bhith ’g obair airson ùine mhath: cha b’e gu robh càil a’ tighinn ris ach gu robh an dìomhanas air gréim fhaighinn air. Bha e air a bhith uaireigin ag obair an Glaschu ach air dha tilleadh á sin cha do rinn e car obrach. Cha robh e ach deich ar fhichead ’s bha e nis air a bhith dìomhain airson sia bliadhna. Chuimhnich mi orm fhìn ’s air fhéin. Bha sinn a’ dol do’n sgoil còmhla agus aig an àm sin bha iad ag ràdh gun deanadh e feum. Cha robh anns an teaghlach ach e fhéin. Bhàsaich athair nuair a bha Dolan timcheall air seachd bliadhna dh’aois. Cha robh mi airson tòiseachadh air “Eil cuimhn’ agad?” ’s bha an dithis againn ’nar tàmh airson dhà-na-trì mhionaidean. Mu dheireadh thubhairt. mi:
“Dé’n cor a th’air do mhàthair?”
Fhreagair e gu goirid:
“Chan eil càil a’ tighinn rithe.”
Leis an fhìrinn innse cha robh móran agam mu dheidhinn a mhàthar ach cha bu chaomh leam gun faighneachd air a son. Thug mi sùil timcheall an t-seòmair. Bha seana bhòrd fo’n uinneig, agus crochte ris an uinneig bha cùirteirean gorma. Dh’aithnicheadh tu gun d’fhuair iad iomadh nighe. Cha robh teine air ach cha robh sin ’na iongnadh oir bha an latha blàth. Bha Dolan fhéin an ceann a dhà stocainn. Ri thaobh, air an cliathaich, bha dà bhòtainn.
“Chan eil an aimsir dona idir,” arsa mise ris.
“Chan eil,” ars esan.
Air stòl beag ri thaobh bha frith-theud ’na suidhe. Anns an uinneig bha grunn phaipearan naidheachd. Cha robh leabhar idir ann. Chuir so iongantas orm oir b’e leughadair mór a bh’ann uair.
“Tha mi cluinntinn gu bheil Seonag a’ pòsadh,” arsa mise.
B’e Seonag té mu ar n-aois fhìn: bha ise air a bhith còmhla ruinn anns an sgoil cuideachd. Cha dubhairt e smid.
“An aithnich thu am fear a tha i pòsadh?” arsa mise.
“Aithnichidh,” ars esan.
“Tha mi cluinntinn gur e Sasunnach a th’ann,” arsa mise.
“ ’S è,” ars esan, agus: “Chan eil fada bho thàinig e dh’fhuireachd do’n bhaile.” Cha deach facal a ràdh airson ùine eile nuair a thubhairt e mar gum b’ann à breislich.
“Carson nach can thu an rud a tha thu a’ smaoineachadh — gu bheil mi gun fheum agus dìomhain? Carson? A’ tighinn a steach an so a dh’fhanaid? Eh? Carson?”
Cha dubhairt mi càil ach bha fhios agam carson a thàinig mi.
“Thusa ’na do . . . ’s mise . . .” Cha mhór nach robh e a’ gal. Chunna mi céis Phools anns an uinneig.
“Thàinig mi dhachaidh an so o chionn sia bliadhna, ’s cha do rinn mi car. Gach latha dh’éireas mi, bithidh mi ag ràdh rium fhìn nach urrainn gun téid na làithean seachad mar so gun bhrìgh gun aobhar, ach chan eil càil a’ tachairt.”
“Tha iad ag ràdh nach eil obair furasd fhaighinn co-dhiùbh,” thubhairt mi.
“Tha iad ag ràdh! . . . Nuair a smaoinicheas mi . . . Ach nuair a tha duine òg tha e smaoineachadh gum bi e òg a chaoidh, ach thig an t-atharrachadh gun fhios dha. Gach latha, tha nithean a’ fàs nas dorra dhomh. Tha ’n saoghal air a dhol ’na bhruadar. Tha fhios agad nach robh móran agamsa mu dheidhinn a’ Bhìobuill ach ’s e ’n fhìrinn a th’aig a thoiseach: “Le fallas do ghruaidh ithidh tu aran.” Bha deàrrsadh a’ tighinn ’na aodann.
“Eil thu cluich air an fhidhill fhathast?” arsa mise.
“Fidheall?” ars esan.
“Seadh,” arsa mise. “Bha thu uair a bha thu mìorbhaileach air an fhidhill.”
“Mìorbhaileach,” ars esan. “Bha mi math oirre. Cha robh mi mìorbhaileach.”
Chaidh mi ’nam thàmh.
Lean e air mar gum b’ann a’ bruidhinn ris fhéin a bha e. “Ach ’s e rud mìorbhaileach a th’ann ceòl a dhèanamh. Agus tha mi smaoineachadh . . . Ach dé math? Cha do chluich mi air an fhidhill bho chionn ceithir bliadhna co-dhiùbh ged a tha mi ’ga cumail ann an staid mhath.”
Bha fhios agam gum biodh i ann an staid mhath. Agus bha fhios agam cuideachd carson nach do chluich e oirre bho chionn ceithir bliadhna.
“Nach toir thu nuas i, ma tha,” arsa mise.
Mus robh na facail a mach as mo bheul dh’aithnich mi gun d’rinn mi mearachd.
“Tha thu a’ smaoineachadh gu bheil aon rud ann co-dhiùbh as aithne dhomh a dhèanamh,” ars esan. “Chan eil mi ag iarraidh do chuid ‘psychology’ .” Bha bith uabhasach ’na ghuth nuair a thubhairt e am facal ‘psychology’.
“Chan ann airson sin idir a tha mi ’g iarraidh ort a toirt a nuas,” arsa mise ’s a’ bhreug ’nam fhacal.” ’S ann a bha mi gus an cluinninn thu a’ cluich. Ach tha thu air a dhol cho geur ris an sgithinn. Chan urrainn do dhuine facal a ràdh riut nach toir thu ciall àraid as.” Leig mi orm gu robh mi feargach. Ann an ùine ghoirid thubhairt e:
“Tha mi duilich ach cha chluich mi an fhidheall idir.”
“Well, well,” arsa mise, “bitheadh sin mar sin. Ach bha aobhar eile agam airson iarraidh ort. Stad a nis. Eisd rium ’s innsidh mi dhut có dh’iarr orm. B’e Seonag a bha bruidhinn rium.”
“Seonag!”
“Seadh,” arsa mise. “Bha i airson gun tigeadh tu leis an fhidhill chun na bainnse. Tha e duilich ceòl fhaighinn.” Theab mi ràdh nach robh duine eile air fhàgail anns a’ bhaile ach e fhéin ach gu fortanach chaisg mi mo theanga ann an tìde.
Chan eil fhios agam dé na smaointean a bha goil ’na inntinn anns na mionaidean ud, oir is iomadh duine
“Tha fhios agam dé their iad,” ars esan, “mura teid mi ann. Tha fhios agad fhéin dé bhios iad ag ràdh. Sin a th’againn airson a bhith fuireach ann am baile beag.” Leig mi leis bruidhinn. “Ach tha na làithean sin seachad, mise agus Seonag. Tha ise far a bheil i. Ged a dhiùltainn a dhol chun na bainnse cha b’e sin a chuireadh bacadh orm, ach cha tuig iadsan sin.” An e sin nach cuireadh bacadh ort? arsa mise leam fhìn.
“Fuirich thus ann an sin,” ars esan, “ ’s faodaidh tu sùil a thoirt air a’ phaipear.” Thubhairt e sin mar gum b’ann a’ deanamh magadh air fhéin a bha e. Dh’fhosgail e dorus a’ chùlaisd ’s dh’fhalbh e. Lean mi ’nam shuidhe ris a’ chagailt. Cha tug mi sùil air aon phaipear, cha b’ann air paipear a bha mi tighinn. Bha mi smaoineachadh: Dé thachras mur a h-aithne dha an fhidheall a chluich, ma chaill a mheòirean an ealantas? Thug mi sùil a mach air an uinneig. Bha faoileag a’ cromadh chun na mara. Bha fear le òrd a’ bualadh post sìos do’n talamh. Chitheadh tu an t-òrd crochte anns an adhar mus buaileadh e ’m post. Smaoinich mi air iomadh nì. Cha robh cóig mionaidean air a dhol seachad nuair a dh’fhosgail e ’n dorus a rithist ’s an fhideall aige ’ga giùlain mar gun giùlaineadh fear leanabh. Bithidh mi smaoineachadh aig uairean air Dolan agus is e sin an dealbh a gheibh mi dheth, a ghruaidh ris an fhidhill mar gu faiceadh tu fear le a ghruaidh ri gruaidh boireannaich.
“Chan eil math dhomh fiachainn,” ars esan. “Cha do chluich mi oirre bho chionn ceithir bliadhna. Ceithir bliadhna!”
Smaoinich mi leam fhìn: ‘Mur a h-aithne dha a cluich brisidh mi ’n fhidheall air dòigh air choreigin no canaidh mi riutha gu robh i air a dhol bho fheum. Feumaidh mi a shàbhaladh o sin co-dhiùbh. Chan eil
“Isd, amadain,” arsa mise,” bithidh mi fhìn air an aon dòigh mus . . . ’S tha cuimhn’ agad, anns an sgoil, gur ann a b’fheàrr a dhèanadh tu nuair a bhiodh eagal ort. Canaidh duine sam bith sin riut. Bhiodh e ro fhurasda mura biodh eagal oirnn.”
“Tha e furasd’ a ràdh,” ars esan,” ach nam biodh fhios agad . . .”
“Tha fhios agam air,” arsa mise. “Na bi smaoineachadh nach eil. Cluich. Tha fhios agad cho math riumsa ma chluicheas tu ’n dràsda gun cluich thu chaoidh. Cluich air mo shon-sa ’s airson ar seòrsa nach aithne cluich dhaibh fhéin.”
Cha dubhairt e smid ach bha e sealltainn rium.
“B’fheàrr leam gum b’aithne dhòmhsa cluich. ’S e an gibht as fheàrr a th’ann. Tha sinne ’gar breith, a’ fàs suas, a’ bàsachadh. Tha’n saoghal dhuinne mar bhruadar. Ach ’s aithne dhutsa cluich. Tha thu a’ dèanamh brath oirnne mura cluich thu. Có eile bhruidhneas air ar son?”
Ach cha do thòisich e, ’s nuair a chunnaic mi nach do thòisich e bhruidhinn mi ris a rithist.
“Carson a tha thu smaoineachadh a thug mise ochd bliadhna air falbh? Innsidh mu dhut. Ochd bliadhna mhìos a chaidh seachad chaidh mi steach a thigh Seonaig agus so mar a thachair. Cha robh mi ’n uair sin ach dhà ar fhichead. Cha robh duine stigh ach i fhéin. Bha teine mór air. Air a’ bhalla mu mo choinneamh bha dealbh a h-athar ann an deise saighdeir.
“Tha fhios agad có air a bha sinn a’ bruidhinn?” arsa mise.
“Thà,” fhreagair i.
“Seadh mata,” arsa mise. Cha mhór gu faighinn air na facail a ràdh.
“Cha dèanadh e a’ chùis,” ars ise. Shuidh mi ann an sin mar gu faiceadh tu clach ri taobh aibhne.
“Tha fhios agad fhéin nach deanadh e a’ chùis?” ars ise.
“Bithidh thus ’na do dhotair. Chan eil dragh agad de chàil ach de dhotaireachd. ’S dé thachradh nam pòsadh sinn ’s nach rachadh gu math leat. Co air a dhìoghladh tu sin? Tha fhios agam ort. Cha chòrdadh
“Co-dhiùbh,” ars ise, “tha mi falbh le fear eile — Dolan mac Choinnich.”
Chuala mi e a’ togail a’ bhogha.
“Tha thu a réisd air d’inntinn a dhèanamh suas,” arsa mise rithe.
“Thà,” ars ise. Thug mi aon sùil oirre mus do dh’fhàg mi. Shaoileadh tu gu robh neochiontas a deàrrsadh ’na sùilean. Mìos an déidh sin chuala mi gu robh i a’ falbh le fear beartach anns a’ bhaile.
“Cluich thusa nis airson an dithis againn, a Dholain, ’s cluichidh sinn am fonn againn fhìn aig a banais.”
Thòisich e ’n uair sin ri cluich.
| title | An Fhidheall |
| internal date | 1960.0 |
| display date | 1960 |
| publication date | 1960 |
| level | |
| reference template | Mac a’ Ghobhainn Bùrn is Aran %p |
| parent text | Sgeulachdan |