Cleachdaidhean an Aite Nuair a bha mise sa bhun-sgoil, bhiodh tòrraidhean am Barraigh mar sa h-uile h-àite eile. Bhiodh bròn cianail air feadh a’ bhaile aig àm bàis. Aig an àm sin, bhiodh móran a’ dol do thaigh na h-airc fad na h-oidhche. ’Sann latha an tòrraidh a bha an cianalas buileach gar bualadh. ’Sann dhen cois a bha na daoine a’ falbh leis a’ ghiùlan. An déidh na h-ìobairt san eaglais, bha na daoine a-rithist a’ falbh dhen cois – uairean ceithir neo cóig a mhìltean. Nuair a ghluaiseadh an giùlan taobh a-mach na cachaileith, bha a’ phìob a’ dol suas. Cha chuala mi dad riamh cho tiamhaidh ris a’ cheud ghlaodh bhon phìob aig tòrradh, agus ’se am port cianail ud Cha tig Mór mo bhean dhachaigh as fheàrr a tha cuimhn’ agam air. Bhiodh na boireannaich, ’s na beannagan mun cinn agus a’ chlann air làimh aca, aig deireadh an tòrraidh. Cha choisicheadh iadsan air astar ro fhada. Bha tuilleadh ’s a chòir aca ri chur air aghaidh aig na taighean. Nuair a bhiodh iad a’ fàgail an tòrraidh, bha iad a’ dol an dàrna taobh dhen rathad agus a’ dol air an glùinean a ghabhail an ùrnaigh, agus na deòir a’ sileadh gu frasach gu làr, mar gum biodh iad a’ fàgail na soraidh

mu dheireadh aig a’ mharbh.

Cha laigh bròn air uallach, agus cha b’fhada a bhiodh am bàs ’nar cuimhne. Bha e a’ sgaoileadh air falbh bhuainn mar an dealt air madainn Chéitein.

An àm an t-samhraidh bhiodh latha mór aig na boireannaich – latha nighe nam plangaidean. Bha sinn a’ falbh còmhla ri m’mhàthair chun na h-aibhne, a’ toirt leinn a’ bhallain agus a’ togail teine beag gu an t-uisge a theasachadh. Nuair a bhiodh e blàth gu leòr, bha am ballan ga lìonadh, na plangaidean gan càradh ann, agus an sin gheibheamaid gu ar miann – a bhocadaich le ar casan air an uachdar. ’S coma dé cho math ’s a chòrdadh seo rinn. Fhad ’s a bha sinne sa bhallan, bhiodh mo mhàthair a’ nighe bhadan eile san t-sruthan agus slacan aice. Air dhan nigheadaireachd a bhith seachad, bha na plangaidean ’s na badan eile gan cur air thodhar fad latha neo dhà. Bha fleasgaich glé shunndach sa bhaile againn. Air uairean, nochdadh badan sònraichte dhen aodach sa mhadainn, crochte air adhaircean nam mart. Siud an gnothach a rachadh gu ceòl do mhuinntir a’ bhaile, ach bha teaghlaichean ann a bha faotainn an dùbhlain san dòigh seo, agus rachadh a’ chùis an sin gu aimhreit. Chuala mi aon athair teaghlaich a thàinig a dh’fhaighinn faothachaidh le bhith ag innse dha m’athair mun dol a bh’ann. ’Se thuirt e, agus faobhar air, “A bhalaich, tha trì nithean sa bheadradh – ‘Na nàraich mi, na sàraich mi ’s na goirtich mi’ ;” agus bha amharas math aige có bha ris an olc.

Uair neo dhà, bhiodh dithis de mhnathan a’ bhaile a’ dol thar a chéile. ’Sann mun chloinn mar bu trice. Chitheadh tu gach té ’s a làmhan an tacsa a cruachain ’s iad a’ trod. An dràsda ’s a-rithist, bhuaileadh té mu seach a basan ri chéile. Bhitheamaid sinne an sgairte falaich, a’ dol ’nar lùban, ’s an dòchas gun cumadh iad orra greis mhath. An latharna-mhàireach, cha bhiodh cuimhn’ air an trod agus bhiodh an dithis cho còrdte ri dà cheann eich.

An àm a’ gheamhraidh, bhitheamaid a’ dol air chéilidh. Aig an àm sin bha daoine cho càirdeil, an còmhnaidh a’ cur fàilte ’s furan oirnn. ’Se ath-theine a theireamaid ris an fhàd mhòna is lasag as, ga chumail ’nar làimh le stob iarainn, a bha sinn a’ cleachdadh a bhith toirt leinn gu an t-slighe a shoilleireachadh dhuinn. Cho toilichte ’s a bhitheamaid san taigh-chéilidh ag éisdeachd ris na naidheachdan agus ris na h-òrain a bha Calum Ruadh agus Dòmhnall Phàdraig – bràthair m’athar – air a dhèanamh as ùr. Chan eil iad sin gun sgeul – tha iad rim faotainn anns an leabhar Deoch-Slàinte nan Gillean. Air an rathad dhachaigh, bhitheamaid a’ tadhal an taigh beag tughaidh ri taobh an rathaid anns an robh seann chailleach bheag bhochd, Seonag, a’ fuireach leatha fhéin. ’Se bha gar tàladh gu sònraichte an sin gum biodh i a’ gabhail ceò, mar a theireamaid sinne, agus cha do dh’iarr sinn a cheòl neo a dh’aighear ach a bhith gabhail sheallaidh dhith, a’ lìonadh ’s a’ lasadh ’s a’ toirt toit as a’ phìob bhig chreadha aice.

Chaidh buidheann a’ bhaile againn aon uair air astar chun an aon taigh tughaidh anns an robh an teine am meadhon an ùrlair. Bha toll gu h-àrd sna sgrathan – an luidhear – far am faigheadh an toit a-mach. Air an rathad dhachaigh bha sinn ag aontachadh nach bu chaomh leinn a bhith an dachaigh mar sin far am biodh an toit gad dhalladh.

Seachdainean roimhn àm, bha sinn ag ullachadh airson Oidhche Shamhna. A h-uile bad aodaich a b’annasaiche na chéile air an rachadh againn air ar làmh a chur, bha sinn gan cur seachad, a’ feitheamh air an oidhche ghlòrmhoir ud. Cha robh neach a’ ceannach aodannan – có leis? – ach bha sinn fhìn a’ toirt làmh air an dèanamh air pàipearan agus luideagan. Nuair a thigeadh an oidhche mhór, bha a’ chlann a’ cruinneachadh a dh’aon taigh a ghabhail na ‘fuaraig’. ’Sann air min-choirce agus uachdar a bha an fhuarag air a dèanamh, agus falaicht’ air a feadh bhiodh fàinne, meuran, grìogagan agus rìomhaidhean grinne eile. ’Sann an sin a bhiodh an othail feuch có a gheibheadh na falachain Nuair a chluinnte an glaodh “Fhuair mise am fàinne,” theireadh bean an taighe, “Mo bheannachd ort – ’s tusa phòsas an toiseach.” Bha sinn an sin a’ dol air feadh nan taighean a bhòcadaich feuch có dh’aithnicheadh sinn. Bha a’ chùis math gu leòr fhad ’s a bha a’ chlann air an dol seo, ach thòisich an seo òganaich a’ bhaile iad fhéin air aodannain agus gùintean annasach a chur orra; agus feadh nan taighean gu rachadh iad, a’ slaodadh nan cailleachan ’s nam bodach a dhannsa, agus air uairean cha tigeadh seo ri càil luchd an taighe. Ach bha an dol a’ cumail an cridhe fad mhìosan ris an fheadhainn sin nach biodh dìth fàth gàire orra.

Air Oidhche Challainn, bha na gillean a’ dol gu gach taigh sa bhaile a’ gabhail nan duan. Aig gach doras, mu faighte a-steach, chluinnte srann air

Mise nochd a’ dol air Challainn, Gille beag nan casan rùisgte …

Oidhche Chullainn Challainn fhuar — Thàinig mi le m’uan ga reic …

agus tòrr eile. Glé thric dh’éigheadh bean an taighe, “Gabhaibh tuilleadh,” agus nuair a thoireadh na balaich dùil thairis dh’fheumte tionndadh ris na rannan Beurla a bha iad ag ionnsachadh san sgoil. Bha fear dhiubh ag éigheach, “Wasn’t that a dainty dish to set before the king? ”agus e a’ faighneachd dhen fhear a bha ri thaobh, “Gu dé bhon t-saoghal a tha sin a’ ciallachadh?” Aig an ìre sin, nuair a theannadh a’ Bheurla, bha an doras ga fhosgladh agus na gnothaichean milis gan riarachadh.

Chuala mi gun do thachair do sheòladair Barrach a dhol air tìr an New Zealand aig àm na Bliadhn’ Uire. Rinn e air dachaigh nàbaidh a bha air thaigheadas fad cus bhliadhnachan san dùthaich sin. Mu naoi uairean a dh’oidhche, chualas an duan a b’àille ann an Gàidhlig àghmhor a’ bhaile

aige fhéin taobh a-muigh an dorais. Cha robh e mar ioghnadh ged a sgrìobh fear an taighe gu chàirdean ag innse mun oidhche sin ’s a leigeil riutha gur i siud an oidhche bu toilichte a chuir e seachad bhon a dh’fhàg e eilean a bhreith is àraich.

Nis, dh’fhàg mi an taigh caran ùine nuair a chaochail Dòmhnall, bràthair m’athar. Dh’earb a’ bhantrach aige ri m’athair, nan leigeadh e null mi còmhla rithe fhéin agus ris a’ chailin ghasda a thog iad, gun dèanadh e car de chur seachad air cùis a’ mhulaid. Ged a bha mi a’ fàgail an taighe, bha mi air mo dhòigh, chionn ’s bha bùth bheag aca; agus aig an àm sin, ma bha leithid siud agad, bha thu air do chunntais air leth beartach. Bha baile Bhrudhairnis an uair sin am mullach a shòlais, loma-làn sluaigh – beag is mór, sean is òg. Daoine inntinneach, coibhneil, toilichte ’nan staid. Bha Ruairidh Iain Bhàin ann, agus cuimhne neo-àbhaisteach aige. Cha teirigeadh òrain dha, gu h-àraidh orain mun Phrionnsa Teàrlach. Bha an ‘Co-operate’ air fosgladh, agus sùrd aig gach neach air òran Chaluim Ruaidh:

Thogainn fonn air Co-opero, Hùth-ill o air Co-operé — Tapadh leat, a Mhór Nèill Eòin, Shuidh air bòrd a’ Cho-operate.

Tha na cailleachan air an dòigh, ’G innse stòraidhean dha chéil’ — “Chuala sinn aig duine còir Gum bi òl sa Cho-operate.”

’Sann am Brudhairnis a fhuair mi an ceud leabhar. Leis cho tric ’s a bheirinn sùil air, thairgeadh dhomh fhìn mu dheireadh e. Bha dealbh neo dhà ann, ach cha robh dathan taitneach idir orra. Bha dealbh a’ cheud Rìgh Seumas air Alba ann, ’s gu dearbh cha toireadh a shnuadh as do thoinneamh thu, ach ’siad na naidheachdan a bha a’ toirt mo shuim asam. Seadh, feadhainn mu Bhan-rìgh Màiri is Kate Bar-lass, ach gu sònraichte an té sin mu Rìgh Raibeart ’s an damhan-allaidh nuair a bha e air fhògradh an Eilean Rathlin. Bha mi a-nis an greim an saoghal an leughaidh – rud nach robh san fhasan – ach dh’fhan dealbh thaitneach riamh ’nam inntinn air Brudhairnis.

Air dhomh tilleadh dhachaigh, ’sann a thàinig a’ bhean-taighe aig a’ mhaighstir-sgoil feuch an leigte mi a-null còmhla ris an t-searbhanta fhad ’s a bhiodh i fhéin air falbh bhon taigh. Chan eil fhios gu dé cho pròiseil ’s a bhiodh neach a gheibheadh a dh’fhuireach dhan taigh-sgoil. Bha àirneis air leth rìomhach ann, agus soithichean airgid. Bhitheamaid air an oidhche a’ dol air chéilidh gu Buaile nam Bodach a chluich chairtean a thaigh Anna Aonghais. Bha bean an taighe a’ bruich poit mhór bhuntàta agus cudaigean, agus bha aig gach aon ri suidhe aig a’ bhòrd mun

càireadh iad orra dhachaigh. Siud am baile cuideachd anns an robh an greusaiche – Dodaidh – a’ fuireach. Air uairean bhiodh a dhùbhlan aige-san feadhainn dhe na brògan a chur air ghleus, dh’aindeoin oidhirp le minidh, iall agus ceap-iarainn.

Aig an àm seo, bhiodh gach cruinneachadh anns an sgoil. Cha robh àite eile ann gus an do thogadh an talla anns a’ bhliadhna 1929. ’Sann an uair a bhiodh pòsadh gu bhith ann a bhiodh muinntir an àite ’nan sòlas. An déidh na suirighe, nuair a dhèanadh a’ chàraid aonta a dhol an coinneamh a chéile, bha an sin an còrdadh ann. An oidhche sin, bha am fear a bh’air tòir na mnatha a’ toirt leis fleasgach neo dhà agus balgam dhen stuth chruaidh gu taigh athair na té air an robh e an geall. Bha fear dhen triùir ag innse fàth an turais, agus bha athair na cailin ag innse gu robh e deònach a toirt seachad. ’Sann ainneamh nach biodh an aonta ann, oir bhathar gan cur ’nam fuireachail roimh-làimh gu robh iad an dùil tighinn. Beagan ùine an déidh sin, bha an rèiteach ann. ’Se ion bhanais a bha sin. Bha mi an taigh nàbaidh oidhche rèiteach ‘Mhol’. Thàinig esan agus buidheann fhleasgach as an taobh an iar, agus e a’ tadhal air an càirdean gu falbh còmhla riutha. Shaoil mise gu robh na fiùrain air leth maiseach len deiseachan gorma agus len coilearan cruaidhe. Bha an stuthaigeadh feumail mun àm sin. An latharna-mhàireach, bha aileag air gach aon a’ falbh bho thaigh gu taigh gu naidheachdan an rèitich fhaotainn. Bhiodh na boireannaich a’ faighneachd, “Có rinn am moladh oirrese?” agus an sin “Có mhol esan?” ’Sann air oidhche Di-sathairne a bha an rèiteach ann, agus Di-dòmhnaich bhiodh a’ cheud éigh aca. Cha rachadh a’ chàraid dhan eaglais san éighte iad idir, ach do dh’eaglais eile. Bhiodh tu cho leòmach nuair a bha thu beag nam biodh tu càirdeach dhan fheadhainn a bha a’ pòsadh. An déidh na treas éigh, bhiodh a’ bhanais ann an ath Di-màirt. ’Sann a’ falbh bho thaigh gu taigh a bhiodh am fear a bha a’ toirt seachad a’ chuiridh, agus nuair a thàinig mi gu ìre dannsa bhithinn fhìn ’s am buidheann a chaidh àrach leam aig an uinneig ga fheitheamh agus ar cridhe ’nar beul air eagal ’s nach fhaigheamaid faighneachd. Cha robh dìobairteach an taigh Mhic Dhé, agus cha robhar a’ fàgail taigh gun chuireadh. Latha neo dhà roimhn bhanais, bha mo mhàthair a’ cur oirre ‘bad aodaich’ – seadh, an t-ìochdar drògaid a b’fheàrr a bh’aice, an t-aparan deàrrsach dubh, ’s a’ bheannag mu ceann – agus, fhad ’s a bha mise beag, mi fhìn air làimh aice, a’ falbh leis a’ chirc. ’Se cearc an tiodhlac a bha cuideachd na bainnse a’ faighinn an uair a bha mise òg. Bhiodh othail mhór air mnathan a’ bhaile a’ spìonadh’s a’ bruich nan cearc.

’Sann feasgar a bhiodh am pòsadh ann, agus ’sann dhen cois a bha iad a’ falbh dhan eaglais. Nuair a nochdadh am pòsadh am mullach Bhrudhairnis, ’s a chitheamaid na gùintean sìoda geala, bha sinn a’ dol dhinn fhìn leis an toileachadh. Bhiodh flaga aig gach taigh agus gach fear aig an robh gunna air na cnuic a’ leigeil urchair, agus a’ chlann aig peilear

am beatha ag éigheach, “Hoo-rah”. Nuair a bha am pòsadh seachad san eaglais, bha iad a’ coiseachd gu Sgoil a’ Mhorghain, ach a-nis bha pìobaire sunndach air an ceann ’s e a’ cluich

Dé chuireadh mulad ort, oidhche do bhainnse? Pìobaire romhad ’s do roghainn a’ falbh leat.

Thòisicheadh a’ bhanais le ‘ruidhle na bainnse’. Cha bhiodh air an ùrlar ach cuideachd na bainnse fhéin. Bha iad an sin a’ suidhe sìos aig na bùird. Bhiodh am pears’ -eaglais a’ labhairt, agus fear amaiseach neo dhà eile. Bha an dannsa agus na h-òrain an uair sin a’ teannadh. ’Se ‘fear a’ phige’ a theirte ris an fhear a bha a’ riaghladh na dibhe, agus bha meas sònraichte air-san, agus air na boireannaich a bhiodh ‘mu na bùird’. ’Se an t-òran a b’fheàrr a chòrdadh rium fear nach cluinn mi iomradh air an dràsda:

A ghruagach a’ chùil shnìomhanaich, Bean òg as miannach leam, Do phearsa dhìreach chumadail A chuir mi ort an geall, Ged is maiseach cliùiteach thu, ’S ro mhodhail aig gach àm; Tha blàth mar dhriùchd na h-iarmailt ort Nuair dheàrrsas grian air fonn.

’Sann air leth binn a bha an guth aicese a bha an còmhnaidh ga sheinn. Aig Mòd an Obain chuala mi a h-oghachan bho Thaigh an Uillt a’ seinn ’s a’ cosnadh duais.

Nuair a thigeadh uairean beaga na maidne, bha ruidhle na bainnse ga dhèanamh a-rithist, ach an turas seo bha cuideigin a’ tighinn a ‘ghoid’ bean na bainnse agus bha an ‘currac’, an ceannabhàrr, ga chàradh air téile agus an ruidhle a’ cumail air aghaidh. An sin thigeadh neach eile a ‘ghoid’ fear na bainnse, ach bha fear eile a’ gabhail àite san ruidhle. Ged a dh’fhalbhadh cuideachd na bainnse, bha càch a’ cumail a’ dol gus an toireadh iad thairis. Fad ùine mhóir bhiodh a’ bhanais a’ cumail bruidhne agus gàireachdaich am measg cuideachd a’ bhaile. Bhiodh sinne ’nar cloinn fad sheachdainean a’ falbh as déidh a chéile air an rathad mhór agus luideag am bàrr bata againn, a’ dèanamh pòsaidh.

’Sann a sheòladh a bhiodh òganaich a thàinig gu ìre cosnaidh a’ dol. Am feasgar a bha iad a’ fàgail, bha màthair an teaghlaich a’ marbhadh cearc neo coileach agus ga bhruich gu bhith aig an fhleasgach air an turas-cuain. Bha e air aithris gun do mhaoidh a mhàthair air òganach a thréig a mhisneach e an latha a bha e ri falbh, “Feumaidh tu falbh bhon a mharbhadh an coileach.” Chan eil dùil a’m gur fìor an naidheachd, oir bha feadhainn am Barraigh an uair sin a bha cho beò ’nan inntinn ’s nach cuireadh neach seachad orra bhith ga dèanamh suas; ach tha fhios agam

le cinnt gur ann a bh’ann an coileach aig an àm luach mór.

’Sann mu thrì uairean sa mhadainn a bha am bàta a’ fàgail Bharraigh, agus leis a sin dh’fheumadh òganaich a’ bhail’ againn a bhith gluasad on dachaighean eadar meadhon-oidhche agus uair sa mhadainn. Mu fàgadh e, bha e a’ dol air feadh nan taighean a’ fàgail beannachd aig gach teaghlach. Bhiodh tùrsa sa bhaile an oidhche sin, chionn ’s cha robh neach cinnteach am faicte e tuilleadh. Aig an àm, bha móran sheòladairean a’ dol an call – a’ tuiteam san toll. Bhiodh poca seòladair agus na badan aodaich a chaidh aige air a chruinneachadh aig gach fear an àm fàgail an taighe. Bha deannan math de dh’fhir a’ bhaile a’ falbh còmhla ris a’ giùlain, fear mu seach, greis dhen phoca air a ghualainn fhad ’s a bhathar a’ coiseachd nan sia mìle gu Bàgh a’ Chaisteil.

Ged a bha am mulad an cois an dealachaidh, bha an toileachadh air feadh a’ bhaile, nuair a thigeadh an teileagram ag innse gu robh fear dhe na seòid a’ tilleadh dhachaigh, a’ cur air chùl gach seudam sìorraidh. Bhiodh an sgioblachadh ’s an glanadh a’ dol, chan ann a-mhàin san taigh aig an fhear ris an robh dùil, ach anns a h-uile taigh eile sa bhaile, air choinneamh an òganaich. An oidhche a gheibheadh e dhachaigh, an ceann leth-uair bha e a’ falbh air feadh taighean a’ bhaile a thoirt deoch-slàinte leis a’ bhotal mhór. Bha gach neach a’ toirt crathadh làmh air agus ag ràdh gu sunndach, “Do bheatha dhan dùthaich, ’s tu cho beò bhon dhealaich sinn.” Cha bhiodh sprochd air neach an oidhche sin.

A’ dol air ais dhan sgoil: bha a-nis an Sgoilear Beag air soraidh fhàgail againn agus air a dhol air ais gu tìr-mór. San dealachadh thug e, mar chuimhneachan, ceusadh dhan a h-uile aon againn. Chan eil aon teagamh agam nach eil feadhainn dhiubh sin fhathast air sgeul. Bha sinn a-nis air gluasad dhan rùm mhór far an robh am maighstir-sgoil, an Sgoilear Ruadh, a’ teagasg. Gun teagamh, bho àm gu àm, bha e a’ faotainn ainmean eile nach robh cho tlachdmhor. Bha e air leth dìcheallach, agus cha chreid mi gun do rinn e coire do neach riamh, an gnìomh neo an labhairt. Bhitheamaid gu tric a’ seinn, agus bha sinn am beachd gur ann mar a b’àirde a dh’éigheamaid a b’fheàrr a bha sinn gu seinn. Saoilidh mi gu faic mi fhathast aodann a’ bhalaich a bha faisg orm – aodann ruidhteach dearg, a chuinneanan gu spreaghadh, ’s e an impis a sgairt a bhristeadh ag éigheach àird a chlaiginn:

Lìon a-mach gu bàrr a’ chuach ’S cuir an t-slàinte seo mun cuairt — Slàinte Gaidheil an Taoibh Tuath Chaidh seachad suas an latha sin.

Dh’aindeoin déidh air cluich, bha obair na sgoil air buaidh fhaighinn orm, agus bha mi an sàs a-nis aig an leughadh, aig a’ chunntais agus, le peann agus inc, aig an sgrìobhadh ghrinn sna leabhrain uaine – ‘A stitch

in time saves nine’agus a leithid sin. ’Sann a bha gnothach na sgoil a’ tighinn ri m’chàil gu sònraichte. Obair sgoil – cha robh an sin ach gnothach, aig an àm sin, a bh’air a chur a-mach do chloinn ‘dhaoin’ -uaisle’. Bhiodh fear neo dhà dhen ghnè sin a’ tighinn a Bharraigh aig an àm, lem bonaidean clò, gu dhol a dh’iasgach air na lochan neo a mharbhadh nan cearcan fraoich. Bhiodh fir a’ bhaile a’ cur an làmh ’nan ceap nuair a thachradh iad ris na ‘daoin’ -uaisle’ sin.

Còmhla ris gach car eile, bha m’athair aig an àm trang a’ dèanamh nan cliabh ghiomach neo ri snìomh sìoman fraoich a chuireadh e air tughadh na bàthaich. ’S tric a sheasainn làmh ris, ag amharc cho luath ’s a bha dol nam meòirean. ’Sann a thug e dhomh cead a dhol a tharraing na mòna o chùl na beinne leis an làir bhàin. Bha cliabh air gach taobh dhith anns am biodh a’ mhòine a’ dol. Bha mise ’nam shòlas. An toiseach, nuair a gheibheadh an làir bhàn a fradharc an taighe, bha i a’ dèanamh a dìchill gu làn-bhrath a ghabhail orm. Bha mise gu stàiteil gu h-àrd air a druim, agus ise, an ceann gach tiorma, a’ sradadh a deiridh dha na speuran. Dh’ionnsaich mi tràth greim a chumail air an t-sréin agus air a muing, gus an do thuig i mu dheireadh gu robh an tagradh leam. ’Se tarraing na mòna obair cho taitneach ’s a bhiodh òigridh ris aig an àm.

Bhiodh cead aig cloinn an sgoil fhàgail sna làithean sin aig ceithir bliadhna deug. Mar fheadhainn eile ’na dhreuchd, bha an Sgoilear Ruadh air uairean ga chur gu dhùbhlan. Aon latha, bha ceatharnach ullamh glan gu an sgoil fhàgail an dearbh latha a bha e an aois. Air a’ chnoc, aig àm dìnnearach, bha e gu bòsdail ag ràdh, “Chan eil mise tilleadh innte feasgar idir,” ach cha do chreid neach gum biodh de mhisneach aige. Bhuail an seo an clag, agus ghluais gach aon, mar a b’àbhaist, taobh a-staigh a’ ghàraidh – ach mo charaid, a sheas dìreach far an robh e air an drochaid fhiodh. Dh’éigh am maighstir-sgoil air greasadh air aghaidh, ach an àite sin ’sann a rinn am balach òraid, ag innse dhan t-saoghal gu robh esan an diugh air nèamh beag dha fhéin – saor bho gach bann nach robh a’ tighinn ri chàil. An sin sheas e aige, chuir e aon làmh an tacsa a chruachain, thog e an téile dha na speuran agus, cho sunndach ’s a chunnaic neach riamh, chuir e dhà neo trì charan leis tarsainn Beinn na h-Ob. Ach cha do mhill sin e. Siud am fear a fhuair air aghaidh san t-saoghal, ged a ghearradh a chuairt car goirid. Chan fhaic mi an drochaid aon uair nach till sealladh a’ Highland Fling glé bheò air ais thugam.

Nis, nach ann a bha sinn air tighinn gu ìre ùidh mhór a ghabhail ann an dannsa. ’Se am Freasdal a bha leinn. Có bh’air tilleadh air ais dhan bhaile ach caileag a bha an déidh a bhith ùine còmhla ri càirdean an Eirisgeigh. Gu leig thusa fodha, ach na dh’ionnsaich i siud de dhannsa fhad ’s a bha i thall. ’Sann a gheall i dhuinn gun ionnsaicheadh i am buidheann againn agus, na b’fheàrr na sin buileach, nach ann a thug a màthair cead dhuinn a dhol a thaigh aig ceann an taighe-chòmhnaidh. ’Sann againn fhìn a bha

an latha dheth. Bha sùrd againn air Petronella, Quadrilles, Lancers, Jack-a- Tar Polka, Highland Fling is dannsa chlaidheamh, gun cheòl a thàinig riamh ach port-a- beul. Feuch thusa riut, nach ann a chaidh againn orra cho sgoinneil agus mu dheireadh nach fhaiceamaid an uisge na stiùrach againn an fheadhainn mhór a bhiodh a’ dol gu dannsaichean Sgoil a’ Mhorghain.

Nuair a thigeadh na cèird gu bun na h-aibhne, bha sinn air ar làn-dòigh. A bharrachd air an toil-inntinn a bha gliong nam peileachan air dhruim nam boireannach a’ dol troimhn bhaile – agus an treud againne as an déidh – a’ toirt dhuinn, bha aighear gun chiall oirnn nuair a bheireadh an ceàrd mór duiseal aig a’ phìob-chiùil. Cha robh dìth àite air a’ chnoc gu dhol gu faramach mu na Quadrilles, Lancers ’s an còrr. ’Se beagan gaoisid a bhiodh e ag earbsa rinn fhaotainn dha airson a shaothrach.

Uibhist agus Beinn na Fadhla – ’sann a bha an sin ach dùthchannan céine dhuinn aig an àm, astar mór air falbh tarsainn a’ Chaolais Bharraich. Bhiodh feadhainn uairean a’ dol gu cùirt an Loch nam Madadh. Dh’éisdeadh tu mar neach air am biodh seun ris na naidheachdan aca air an tilleadh. ‘Bocsa nam mionnan’ – rud eagalach a chuireadh an cridhe air chrith ’nad chom. Bhiodh aca ri fuireach air taobh thall na fadhlach gus an glasadh an latha, agus an uair sin gus am biodh an tràghadh ann – drochaid cha robh ann. ’Siad ‘Alasdair nan Rates’ (Ailig Dòmhnallach), Dòmhnall Fearghastan agus ‘Bòbaidh,’ aig an robh taigh-òsda Pholl a’ Charra, na h-ainmean a dh’fhan san dealbh co-cheangailte ris na ‘dùth-channan céine’ sin.

A-nis, anns an sgoil, thòisich sinn air gnothach ùr ionnsachadh – dealbh-chluich a dheilbh Dòmhnall Mac na Ceàrdaich, bràthair an Sgoileir Ruaidh. ’Se Ruaidhreachan an t-ainm a bh’oirre. Bha faoileag, feannag, clacharan, bean-shìth, leanabh-sìth agus bodach-sìth innte. ’Se am maighstir-sgoil am Bodach-sìth, ’s e a’ cluich na fìdhle, agus mise Faoileag Bhàn Loch Gréine. Chòrd an gnothach fìor mhath ris an fheadhainn mhór a thàinig dhan sgoil ga choimhead an oidhche a shealladh an toiseach e air an stage. ’Sann an oidhche a chaidh sinn gu ‘baile mór’ Bhàgh a’ Chaisteil a chòrd an gnothach buileach rinn, a’ falbh mar dhaoin’ -uaisle ann an gig. Thuit na glainneachan agam gu doirbh nuair a thuirt cailleach sa bhaile againn fhìn rium, “Rud gun dòigh – có riamh a chuala cainnt aig faoileig neo aig feannaig neo clacharan?” Shaoil mi riamh gu robh i laghach chun an latha ud.

Car mun àm seo nochd mo mhàthair dhomh gu robh am maighstir-sgoil a’ cur air shùilean dhaibh mo chur air aghaidh gu Ard-sgoil Bhàgh a’ Chaisteil. Bha e air an dearbh naidheachd a thoirt dhaibh mu gach aon eile san teaghlach roimhe seo, ach cha robh an cothrom ann. Bha an ùidh a-nis air fàs cho làidir ann an cuspairean sgoile agus gu robh mi làn-dheònach, ged nach robh sinn a’ faighinn ach cochair de

chuideachadh bhon t-siorramachd – beagan agus fichead punnd Sasannach sa bhliadhna.