AIR AIS A BHATARSAIGH
Chuir cuideigin cagar ’nam chluais gu robhar an tòir air ban-sgoilear an Eilean Bhatarsaigh. Chuir mi fios gum bithinn deònach a dhol an greim a’ char chosnaidh sin nam faodainn, agus cha b’fhada gus an d’fhuair mi cuireadh fada farsaing tilleadh gu Sgoil Bhatarsaigh.
Thill mi air ais dhan eilean mhaiseach sin san t-Sultainn, 1966. Mo chreach, chan e an dealbh a thug mi leam ’nam inntinn air mo cheud chuairt ann a bha romham an sin idir. Bha an sluagh – a’ chuid mhór dhiubh – air fhàgail. Bha baile Eòrasdail, far am b’àbhaist dhomh a bhith a’ dol air chéilidh, ’s gun aon duine a’ fuireach ann is an cuid thaighean air a dhol bho dhòigh. Cha robh de chloinn san sgoil ach deichnear, agus b’e àireamh sluagh an eilein gu léir trì fichead ’s a seachd deug. Cha robh aon bhùth air fhàgail, far am b’àbhaist a trì a bhith. Bha misneach an t-sluaigh glé ìosal. ’Se bh’aca sna pàipearan air ach an‘dying island’ .Gu dearbh, ’s mise té nach d’fhuair móran brosnachaidh gu mo chasan a chur an tacsa.
Glé ghoirid an déidh dhomh tilleadh, bha coinneamh aig muinntir an àite feuch an gabhadh dad de leasachadh a dhèanamh air an crannchur, agus bha fear a tìr-mór san làthair. Nuair a thog mi mo ghuth an àird, ’sann a dh’fhaighnich e dhiom gu dé a chuir air ais an siud mi. Thuirt e rium os ìosal, “Bheil thu idir a’ creidsinn gu bheil e ro anmoch dad de leasachadh a dhèanamh an seo?”
Siud a’ bhliadhna a chaidh mo dhùbhlanachadh gu m’fhiaclan. Mu robh móran ùine air a dhol seachad, ’s gann gun creidinn gur mise bha siud idir. Calg-dhìreach an aghaidh mar a bha dùil a’m a bhiodh a’ chùis, ’sann a bh’annam ach seòrsa de chnap-starraidh. Leugh mi ann am pàipear bhon uair sin gu robhar am beachd Bhatarsaigh fhalamhachadh beagan bhliadhnachan roimh 1970. ’S dòcha gu robh iad am beachd, “Mur dearg mi air na h-eòin, fùcaidh mi na h-iseanan.” Ach dh’fheumte cur as an toiseach dhan chirc ghuir – ach bha i tana aca.
Cha robh mi riamh roimhe air ceann sgoil leam fhìn, agus bha cus agam ri ionnsachadh ’s gun fear neo té san dreuchd faisg orm. Eigeanntach ’s mar a bha a’ chùis, chum mi an gnothach a’ dol; agus gu dearbh cha robh e furasda ann an tigh-sgoil fo bheinn leam fhìn – bha aiceid air cromadh air mo chéile – agus taighean a’ bhaile co-dhiùbh leth-mhìle air falbh.
Nuair a bhiodh gnothach agam a-null a Bhàgh a’ Chaisteil,
dh’fheumainn am bàta-aiseig a ghabhail – té fhosgailte gun fhasgadh fon ghréin, ach fras an t-sàil a’ gabhail dhuit a h-uile sìnteag a bheireadh i aiste, agus glé thric i cha mhór ’na seasamh air a ceann. Nam biodh am muir-tràigh ann, dh’fheumainn mi fhìn a shlaodadh air mo dheireadh air uachdar na feamainn, mar a dh’fheumadh a h-uile h-aon eile, gu faighinn air bòrd.
Chuir am fear a bha ris an aiseag aig an àm sin roimhe gluasad bhon obair sin agus bàta-iasgaich fhaighinn. Bha oidhche shunndach thoilichte againn san sgoil a’ fàgail soraidh aige agus a’ dùrachdainn gach rath air san t-seirbhis ùir. Mun gann a bha iad air faighinn air an làn-dòigh, chailleadh Aonghas Iain bochd agus a chuid sgioba anns a’ Mhàiri Dhonn. Ann an àite beag iomallach, tha a leithid seo de sgiorraig a’ cur leann-dubh am measg an t-sluaigh, agus tuigidh sinn ro mhath gu dé as adhbhar do mhuinntir nan eilean a bhith guidhe an còmhnaidh “gun dìonadh Dia luchd na mara.”
Sluagh Eilean Bhatarsaigh – daoine air an robh an saoghal air leth cruaidh, agus fhuair mise m’earrann fhìn dheth. Ri linn an t-suidheachaidh san robh iad, dh’ionnsaich iad cruadal gun eisimeil.
Beagan mu Mhiughalaigh Thàinig a’ mhór-chuid de shluagh Bhatarsaigh, neo an sliochd, a Eilean Mhiughalaigh, a b’fheudar dhaibh fhàgail le cruas an t-saoghail nuair a thug iad dùil thairis. Bidh e a’ cuir ioghnadh mór orm bho àm gu àm cho beag ’s a chluinnear mu fhàgail Mhiughalaigh. Cha robh mise ann ach aon uair riamh ’nam bheatha, agus feumaidh mi aideachadh gun do bhòidich mi nach tillinn tuilleadh, leis an tàir a fhuair mi a’ dol air tìr aig treasad tarraing na fairge. Chaidh am buidheann againn dhan eaglais – té mhór eireachdail air bàrr cnuic. ’Se a chuir an t-ioghnadh ’s am mulad orm gu robh an doras aice sraointe fosgailte agus na siantan ’s an gailleann a’ gabhail dhi mar a thogradh iad. Nuair a bha mi a’ gluasad air falbh chunnaic mi iarann ’na laighe air a’ chnoc. Thog mi ’nam làimh e gu thoirt leam mar chuimhneachan air mo thuras, ach leig mi as e far an robh e. Thar leam, ged nach robh feum tuilleadh air, gu robh mi a’ dèanamh cron – a’ cur bruaillein air na bha ’nan sìneadh an cadal buan a’ bhàis anns an eilean mhaiseach sin far an do dheònaich iad fhéin an saoghal a chur seachad.
Air réir eachdraidh, ’s coltach gur fada is cian bhon a bha sluagh am Miughalaigh. Tha iomradh orra cho fad’ air ais ris an t-siathamh linn deug. Bha iad a’ tighinn beò air buntàta is iasg, maorach na tràghad agus eunlaith na mara. Bha iad uile dhen aon aidmheil agus air leth làidir ’nan creideamh, ged nach rachadh aig pears’ -eaglais air an ruighinn ach, air uairean, an ceann shia seachdainean. Bha mòine ga buain san eilean mar chonnadh. Bhiodh na boireannaich trang a’ dèanamh chluasagan is bhobhsdairean le itean nan eun. ’Siad na sgothan sheòl a bh’aca gu
siubhal a’ chuain. Dh’fheumte a’ bhith tighinn a Bhàgh a’ Chaisteil air uairean, gu h-àraidh air thòir min-fhlùir agus ghoireasan beaga eile. Mar bu trice, mu faigheadh iad dhachaigh, bhiodh na pocannan mine bog fliuch le srad an t-sàile. Cha bhiodh na breacagan arain cho fìor bhlasda an uair sin, ach dh’fheumte dèanamh leotha.
Air réir na chuala mi, is coltach aig aon àm gun do ghlac muinntir Bharraigh cùram a thaobh nach robh aon sgoth a’ nochdadh a-nall a Miughalaigh seachdain an déidh seachdain. Mu dheireadh thall, sheòl bàta le deagh sgioba a-null dhan eilean. Chuireadh òganach air tìr gu dhol air feadh an àite. Nuair a bha e a’ teannadh air a’ chladach, dh’éigh e na creachan do chàch: “Chan eil aon duine beò an siud.” Ach b’e siud turas a dhunaidh dhasan. Ghluais an sgoth air falbh gu cabhagach bhon chladach, is chual’ e an glaodh: “Chan fhaod thu tighinn nas fhaide air eagal gun toir thu leat an galair.” Is coltach gun d’fhuair e gach taigh grinn sgiobalta, gun aon duine ’na bhroinn, ach an taigh mu dheireadh – far an d’fhuair e cuirp na feadhainn a bha an déidh an càirdean a chur fon talamh mun d’fhuair iad fhéin am bás. Bha an t-òganach bochd a rinn an teachdaireachd air fhògradh air Miughalaigh gun aon neach eile ach e fhéin. Beinn Mhic a’ Phì a thugadh air a’ chnoc far am biodh e a’ cumail fàireadh gach latha, ag achanaich gu nochdadh eathar a taobheigin a dhèanadh cobhair air. Mu dheireadh ’s mu dhiùbh, nochd té aon latha a Bàgh a’ Chaisteil – a’ tighinn a shealltainn an robh e beò – agus air an turas sin thug iad air ais e. Bha Mìcheal Dhòmhnaill, air an robh an deagh eòlas agam, glé chàirdeach dhan ghaisgeach sin.
Feumaidh gun deach sluagh air ais dhan eilean glé ghorid an déidh seo. Chuala mi naidheachd mun cheud sgoil a bha am Miughalaigh. Aig an àm bha fir le mnathan is teaghlaichean air Eilean Bheàrnaraigh, a tha deas air Miughalaigh, is iad a’ còmhnaidh ann gu frithealadh dhan tigh-sholais a th’air Ceann Bharraigh. Air réir na h-eachdraidh, ghlac iad sin cùram gum biodh an cuid chloinne gun sgoil, gun sgrìobhadh agus gun chreideamh nuair a dh’fhasadh iad suas; agus, dha thaobh sin, nach toireadh iad iad fhéin as ach meadhonach nuair a dh’fheumte an aghaidh a thoirt air an t-saoghal choimheach. Leis a sin, is coltach gun do chuir iad fios air falbh a dh’innse gu robh aindith cearbach air an cuid chloinne a thaobh foghlaim agus Facal Dhé.
Chunnacas freagarrach fear tighinn gu an dleasdanas sin a dhèanamh dhaibh. Feumaidh nach robh e an dàn dhan duine chòir a dhol gu cuideachd an taigh-sholais, oir dhubh-dh’fhairtlich air an sgioba a thàinig air a thòir a Bhàgh a’ Chaisteil a dhol air tìr air Beàrnaraigh Cheann Bharraigh, aig treasad nan stuagh agus na gaillinn a bha mu a chuid chladaichean. ’Sann a rinn an sgoth an sin air Eilean Mhiughalaigh, far an deach aca air a dhol air tìr. Thàinig Mgr. Fionnlasdan – an ‘Sgoilear Glas’ – a Srath Chamshroin. Fhuair e fanadh na h-oidhche ann am fear dhe na taighean, agus air dha coimhead thuige is bhuaithe, ’sann
a chòrd an t-àite cho fìor mhath ris agus gun do chuir e roimhe san dearbh mhionaid sin, bhon a chual’ e gu robh clann gu leòr ann, gur ann an siud a bha e a’ dol a dh’fhantainn.
Nach esan a fhuair balgam a’ chlisgidh nuair a dhùisg e sa mhadainn ’s a chual’ e bean a’ trod agus a’ cur dhith gu làidir taobh a-mach an taighe. ’Se a bha i ag éigheach do bhean an taighe: “Nam biodh greim agamsa air, dh’fhàgainn-sa a pheirceall cho tana ri seann sia sgillinn.” Shaoil e gu robh muinntir an eilein a’ dol a ghabhail mu chéile bho nach robh e dhen aon aidmheil riutha fhéin. Cha leigeadh an t-eagal dha gluasad as an leabaidh fad ùine mhóir. Nuair a dh’èalaidh e suas gu greim bìdh mu dheireadh, chuir an gnothach ioghnadh mór air. Cha robh tomhas aig a’ choibhneas a nochd muinntir an taighe – agus a-rithist, muinntir an eilein – ris.
Cha luath ’s a b’urrainn dha, chaidh e air ceann a ghnothaich; agus thòisich, mu dheireadh, teagasg air clann Mhiughalaigh. Cha robh cion teagaisg creidimh orra aig na dachaighean, oir bha meas mór aig sluagh an eilein air an aidmheil aca fhéin. Dh’fhan an Sgoilear Glas am Miughalaigh, agus phòs e té a mhuinntir an àite, agus bha e an siud gus an do chaochail e.
Mun do chaochail e rinn e fhéin agus a’ chuideachd a bha mun cuairt dheth iomadh gàire nuair a dh’inns e mun chlisgeadh a ghabh e a’ cheud mhadainn. Is coltach gur ann a bha an té a bha muigh a’ trod, a’ cheud mhadainn, ach mu bheathach mairt a bha air milleadh a dhèanamh air an arbhar aice.
Le bròn is mulad, dh’fhàg gaisgich leis a’ ghiùlan aig an Sgoilear Ghlas gu a thiodhlaiceadh thall am Barraigh ann an seann chladh Chuidhir còmhla ri cuideachd na h-aidmheil aige fhéin. Is coltach gun tàinig i cho mór air an rathad gu Bàgh a’ Chaisteil ’s gum b’fheudar dhaibh a’ chiste-laighe a cheangal ’na seasamh ris a’ chrann mun toireadh an fhairge a-mach bhuapa i – agus mar sin, eadhon air an t-slighe chun na h-ùrach, bha na bha fhathast an làthair dhen ghaisgeach agus aghaidh air an fheadhainn sin dhan tug e an ceud eòlas air sgoil is sgrìobhadh.
Turas Nèill a Mhiughalaigh (1)
Air tighinn far Galldachd Do Niall san àm sin Bhios daoine trang ’s iad A’ buain an eòrna, ’S a’ bhean ’s a’ chlann aig’ Air thuar bhith caillte, Gun bhiadh, gun annlan, Gun deoch, gun mhòine:
Och, och, mar tha mi, Is mi ’nam aonar Dol troimh na caoil far An robh mi eòlach; Ged ’s moch a dh’fhalbh mi Gun bhiadh, gun ùrnaigh, ’Se thug mo thùr asam Sùgh an eòrna.
(1) Niall Mór, mac Nèill ’ic Iain Bhàin.
A-null mu Shanndraigh ’S a’ ghaoth an ceann ann, Ghrad-leum an crann mach A broinn na bròige, (2) ’S mur b’i Sgeir Lithìnis Bha mise millte; ’S ged fhuair mi innte Bha m’inntinn brònach.
An uair a dhìrich mi Os cionn nan stuaghach, ’Sann theab mo chluasan Bhith air am bódhradh, ’S na sgairbh ag éigheach Gur ann a dh’eug mi ’S nach fhad’ gu feumainn Bhith air mo ròsladh.
Nam faighinn innse Dhan t-sagart ghaolach Gur e an daorach A thug orm seòladh, Bhiodh m’inntinn aotrom ’S bhiodh m’anam saor, is A chaoidh cha taobhainn Na taighean-òsda.
Bha Eóghain Stiùbhart (3) Fo mhóran curaim, ’S e ann an dùil gur E bh’unnam bòcan; Bha mise tùrsach, ’S mi air mo ghlùinean A’ gabhail m’ùrnaigh — ’Sann dhomh bu choir sin.
Bha Iain Ruadh Fo uiread gruaimein ’S gun d’sheas a ghruag air A cheann mar chònasg, Is Mac an t-Saoir, ’s e Gun stad a’ glaodhaich: “ ’N e duine saoghalta No an e ròn thu?”
Tha Dòmhnall Eóghain ’Na dhuine tùrail — ’Se fhéin a stiùireadh, Ged tha e leòinte; Is bidh e dùrdal ’S a lòin ga chiùrradh, Ach dearbh co-dhiùbh ’S math rinn e’n t-òran.
Tha Iain Caimbeul ’Na dhuine dàna; Cha robh e sgàthail — ’Sann dha bu chòir e; Thuirt e, “Stiùiribh I null ga ionnsaigh — ’Se th’ann ball-bùirte Rinn Mac an Tòisich.”
’Se seacaid Eachainn A bha mi ’g iarraidh, Is i ga riasgladh Aig Cuan nam Bòcan; E fhéin gu cianail Am freasdal iasaid, ’S nach robh i riamh air Ach bloigh de Dhòmhnach.
Nuair thig an geamhradh Théid mi gu Galldachd ’S gun toir mi challdachd A ceann ’s a ròpa; Gun dèan mis’ airgead Ge b’ann sa Ghearmailt, ’S cha leig mi meanbh-chrodh Air falbh le Dòmhnall.
( ’Se an t-Athair Ailean MacGhillEathain a rinn an t-òran. Chaochail esan an Ceap Breatann an 1872.)
(2) ’Se seo a chuala mise, ged as e “na geòlaidh” a gheibhear ann an Deoch-Slàinte nan Gillean.
(3) Eóghain Stiùbhart, a bhiodh a’ toirt nan litrichean air ais ’s air aghaidh a Mhiughalaigh. ’Se a mhac, Seumas, a bha a’ toirt nan litrichean gu Bhatarsaigh ann an 1935.
Is coltach gu robh feadhainn ann am Miughalaigh a bha fìor chomasach an eanchainn. Bha an t-eilean cho fìor fhada gu deas air Barraigh, agus muir bhàthaidh cho bitheanta mu thimcheall, is nach robh luchd-sgrùdaidh cor an fhoghlaim ro dheònach a bhith a’ dèanamh an turas cuain sin. Aon uair, chaidh fios a-null gu triùir neo cheathrar dhen chloinn a dhol a-null gu Bàgh a’ Chaisteil feuch an dèanadh fear-sgrùdaidh an fhoghlaim car de rannsachadh air an cor a thaobh sgoil. B’iad dithis dhiubh Niall Chaluim agus Mìcheal Dhòmhnaill nach maireann. Bha iad, air réir choltais, a cheart cho comasach rin comhaoisean, mura robh iad air thoiseach orra. Bha Niall ’na bhàrd air leth comasach, ged nach fhaca mi an clò riamh dad dhen bhàrdachd aige. Bha eòlas math agam air Mìcheal Dhòmhnaill, seanchaidh ainmeil nach cuireadh feum air glainne gu fiosrachadh fhaighinn mun aimsir – dh’fhóghnadh dha sùil a thoirt air na h-iarmailtean.
Anns an eilean bha feadhainn a dhèanadh tuairnearachd air leth eireachdail, ged nach do dh’ionnsaich iad riamh a’ chèaird, agus tha grinneas obair an làmhan am follais fhathast am Bàgh a’ Chaisteil.
Cha robh oifigeach lagh idir aca. Rèiteachadh sam bith a bha ri dhèanamh, dh’fhóghnadh dhan phears’ -eaglais a bheul a ghabadh, is dhèanadh sin a’ chùis, ged a bhiodh e uairean doirbh dha an ruighinn – gu h-àraidh an àm a’ gheamhraidh. Bha sagart glaiste am Miughalaigh fad shia seachdainean le droch thìde, agus càraid ga fheitheamh gus am pòsadh am Barraigh bho dhà latha bhon a sheòl e. Chuala mi naidheachd éibhinn aig Eòin mu fhear a chaidh a bhacail dha a dhol tuilleadh a shealltainn air an té air an robh a chridhe an geall am Miughalaigh. Bhòidich e dhan phears’ -eaglais nach rachadh e gu sìorraidh tuilleadh a-staigh air an doras aice. Bha càirdeas neo cleamhnas neo nì air choreigin ’na chnap-starraidh. Ach fhuair mo laochan seòl eile air a dhol a thadhal air a’ chailin dhan tug e spéis os cionn gach té eile. ’S dòcha gu robh e càirdeach do Bhodach na Nollaig, oir ’s coltach gun do thog e sgrath bhon tughadh – agus, bho nach do gheall e gun a dhol a-mach air an doras, cha robh e a’ faighinn a leithid de thàir a bhith a’ deanamh air a dhachaigh nuair a chitheadh iad le chéile an t-àm iomchaidh.
Chuala mi aig té a bha an Sgoil Mhiughalaigh mu mhaighstir-sgoil aig an robh leannan thall am Bèarnaraigh Cheann Bharraigh. Air uairean bhiodh an t-srathair ga ghoirteachadh, gu h-àraidh air latha brèagha, agus theireadh e ris a’ chloinn an taigh a thoirt orra. Bha e fhéin a’ càradh air leis an sgothaidh, agus dhèanadh e air innis a rùin. Bha e ag iarraidh na cloinne san sgoil Di-sathairne gu toirt a-staigh na calldachd, ach bha seanair té mo sgeòil a’ casadh ris gu làidir, oir bha feum aige fhéin oirre aig an taigh airson nan caran air an dearbh latha sin dhen t-seachdain.
Air réir na chuala mi, bhiodh cuideachd an eilein a’ leigeil bhuapa gach car cosnaidh anns an robh iad an sàs, agus a’ dèanamh air a’ chladach, nuair a chìte sgoth a’ dèanamh air. Bha iad a’ gabhail fàth air an fhairge
agus a’ dol cruinn cothrom còmhla mu thimcheall na sgotha, agus ga slaodadh a-staigh mum bristeadh an ath lunn ’na biorain ris a’ chladach i.
Tha sgorran glé àrd air cladaichean Mhiughalaigh. ’Si Biola-Creag an té as àirde dhiubh, agus tha i faisg air mìle troigh bho a mullach gu bonn. ’Se “Biola-Creag!” an glaodh cogaidh a bh’aig Clann Nèill Bharraigh nuair a rachadh iad mu choinneamh an nàmhaid. Bha eunlaith na mara a’ neadachadh mu na creagan sin, agus bha e ’na chleachdadh aig na h-òganaich a bhith dol gan goid air na neadan; agus cha robh seo gun sgiorraig iomadh uair, oir, air réir eachdraidh, bha aig Niall Sgrob le bhuidheann ri bhith a’ frithealadh air Sanndraigh agus air an Eilein Fhùideach a bharrachd air Tiriodh. ’Se eun a’ chrùbain am fear dhan do ghabh mi mór-spéis air mo thuras a Mhiughalaigh. ’Sann tràth sa Chéitean a tha iad ri gurach, agus is coltach gur e sealladh éibhinn a th’ann mu dheireadh an Iuchair a bhith a’ gabhail iolla riutha a’ càradh an isein air an dromannan agus gan tilgeadh fhéin ris na creagan gu muir dhomhain iomadh troigh fodhpa. Cha till iad chun na nid gus an ath bhliadhna.
Tràth aig toiseach na linn seo, thòisich iorpais am measg an t-sluaigh gu gluasad as an eilean le cruas an saoghail. Dh’fhalbh Clann Mhic a’ Phì, aig an robh am bàta bu treasa, agus ghluais iad air falbh a-null a Bharraigh. Chaill an fheadhainn a bh’air am fàgail am misneach, agus thòisich iad air seòl fhaotainn gu dhol gu crìochan ùra. Gan goid fhéin air falbh mar mhèirlich feadh na h-oidhche, gun chuideachadh, gun truas bho fhear fon ghréin, rinn iad air Bhatarsaigh; agus gun taing chuir iad suas bothagan os cionn a’ chladaich. Cha leigeadh an t-eagal dhaibh gluasad a-mach asda a latha neo dh’oidhche mu leagte iad mun cinn. As an déidh leum na bha de theaghlaichean air Beàrnaraigh Cheann Bharraigh, air Pabaigh agus air Sanndraigh.
Bha eòlas agam air feadhainn a thàinig a Pabaigh, agus cuimhn’ agam a bhith cluinntinn iomradh am measg nan seann daoine nuair a bha mi ’nam chaileig air “a’ bhliadhna a bhàthadh na Pabaich.” Air réir na sgeòil, thachair an t-eathar aca ri sruthan car coltach ri Coire Bhreacain, agus chan fhacas bioran dhith riamh air muir neo air tìr. Dh’fhàgadh Pabaigh a’ bhliadhna sin am freasdal, gu beagnaich, sheann daoine ’s chloinne. Chuala mi gu facas a’ bhean-shìth am Pabaigh – té cho eireachdail ’s air an do laigh sùil duine riamh. ’S dòcha nach i a bh’ann idir ach a’ bhean sin a bu ghrinne de mhnathan an t-saoghail gu léir.
Bha eòlas agam cuideachd air feadhainn a thàinig a Eilean Shanndraigh. Aig aon àm bha an t-eilean sin an urra ri aon fhear ris an cante Fear Shanndraigh. Is coltach gu robh ionmhas mór de dh’òr aige, ge bith dé an ceàrn bhon tug e e. Thiodhlaic e an t-òr am fradharc sheachd tràghadan, ach a dh’aindeoin gach strì cha do dh’amais do dh’aon neach riamh faighinn cho faisg air a’ bhad ach ris a’ bhad sin a bha am fradharc shia tràghadan – agus tha e an siud fhathast.
Soraidh Mhic a’ Phì do Mhiughalaigh
Bidh m’aigne fhéin a’ gabhail reug Air siubhal sgéith mo smaointinnean, Ag aiseag spéis o ghrunnd mo chléibh Gu sgeireig éitigh aonaraich Far an tug mo mhàthair chaomh A dh’àireamh chlann nan daoine mi, Is far an iarrainn fois a’ bhàis, Nam biodh e’n dàn dhomh fhaotainn ann.
Chunnaic mis’ an cabhlach éisg A’ falbh ’s am bréidean sgaoilt’ orra, A’ tolladh slige ghorm nan speur — Cha bhreug tha’n sin ged shaoilear e; Cha robh san àm mo fhradharc fann, ’S cha sealladh meallta draoidheachd e Ach rud a bh’ann ’s a bhitheas ann, Is chì a’ chlann dhibh daonnan e.
Is tric a dh’éisd mi gàir nan tonn Ri cladach lom nan caolaisean, Is m’aigne fhéin cho réidh rim fonn ’S mo chridhe trom a’ smaointinn air — A liuthad car a chaidh dhen t-sruth On chruthaicheadh an saoghal seo Air ais ’s air aghaidh gus an diugh, Is fonn a ghuth gun chaochladh air.
Is tric air feasgar Céitein ciùin, ’S gun leam ach speil de dh’fhaoileagan, A shuidh mi greis gun móran suim Air cinneag druim na h-aonaiche; An àm dhan ghréin bhith dol sa chuan, Bu mhaiseach snuadh a h-aodainn leam, ’S ged rinn i mìle mìle cuairt Cha tàinig tuar na h-aois’ oirre.
Leam bu mhiann bhith ’g amharc bhuam Air madainn fhuaraidh Fhaoilleachail, A’ gabhail beachd air neart nan stuagh Bu ghreannach, gruamach, caoir-ghealach; A’ cur nan car dhiubh, té mu seach, Len cirein geal ’n àm laomannan, A’ nighe chas nan creagan glas’ ’S a’ froiseadh as na maoraiche.
Bhiodh druim a’ chuain bu cholgach stuagh Gu sgolbach duaichnidh craoisg-thomach, A’ srothlachdadh suas on aigeal chruaidh Gu colbhach, cruachach, craobh-steallach; Gu molach, borb, dubh-ghlas is gorm, Gu bronnach, colgach, craos-ghealach, Le luasgan dian nan mìltean sian O linntean cian’ an t-saoghail seo.
An siud bhiodh dùilinn bhorb na h-iarmailt, Gun chuibhrich, srian neo taod oirre, Ag iomairt neirt ’s a’ marcachd sian Air sgiathan fuar’ nan gaothannan; An dealan lùb-chlis-chritheach geur A’ lasadh speur nan craoslaichean, ’S an tàirneanach a’ tighinn ’na dhéidh, Toirt mórachd Dhe gu m’smaointinnean.
Dhen teaghlach ghreadhnach shuidh gach oidhch’ Mun chagailt cruinn — bha naoinear ann — Chan eil an diugh air lom an tuim Ach mise chaoidh ’nam aonaran; Tha’n tràthach gorm mun teintean fhuar, Gun seo mun cuairt ach caoraich ann, Is luchd mo ghràidh ’nan seòmar suain Is glasan buan’ an aoig orra.
Tha chreagan corrach, sgorach, ciar, Is trusgan liath na h-aois orra, Ag éirigh suas mar bhalla dìon An aghaidh sian nam Faoillichean; Ged thug gailleann goirt is greann Air barr nam meall ’s nam maolaidhean, Tha cluaintean fasgach ’n achlais bheann Is dreach an t-samhraidh daonnan orr’.
San Iuchar shamhraidh bhiodh am bàrr Le cinneas fàs air raonaidhean ’Na bhanndail uaine dualach àrd, Le duisle làn gu laomadh air; Bhiodh eòrna ’s coirc’ na curachd thràth Gu diasach, grànach, craobhagach, Is duilleag ghorm air a’ bhuntàt’ ’S am flùr bàn air sgaoileadh air.
Chaidh an sgoil a thòisich an Sgoilear Glas ann am Miughalaigh, mun t-Samhain 1875, a dhùnadh sa Ghiblean, 1910, agus chaidh a’ chlann – cha robh mu dheireadh innte ach mu ochdnar – a-null a Bhatarsaigh. Dh’fhalbh an tidsear, Mrs MacShane, còmhla riutha gu innis ùr an dòchais. ’Si Mórag Iagain Dhonnchaidh, Bean Eòin a’ Bheannachain, am pàisde mu dheireadh a rugadh an Eilean Mhiughalaigh.
Urnaigh a thàinig a Eilean Mhiughalaigh
Gach nì tha truaillidh Glan gun dàil; Gach nì tha cruaidh Dean maoth le d’ghràs; Gach creuchdadair tha deanamh cràidh, O Léigh nan Léigh, dèan fhéin e slàn.
Lùb gach nì Tha rag riut fhéin; Gach nì tha fuar Dèan blàth fo d’sgéith; Gach neach th’air seachran bhon t-slìgh’, Glac a stiùir ’s cha téid e dhìth.
Sa bheatha seo Thoir dhuinn do ghràs, Is bidh ’nar fochair Aig àm ar bàis; San tràth sin dèan rinn iochd is bàidh, ’S dhe d’shòlas buan gu faigh sinn pàirt.
Cha robh an ùrnaigh seo aca idir anns na ceàrnachan eile de Bharraigh.
Bhatarsaigh Fhéin Bha teaghlaichean a Barraigh cuideachd, air an robh gainne sgrobagan fearainn air an dèanadh iad buntàta ’s anns an cuireadh iad sìol airson iad fhéin ’s an teaghlaichean a bheathachadh, a leum a-null nuair a thugadh a-mach fearann Bhatarsaigh. ’Se tuathanas a bh’anns an eilean, agus cha b’àbhaist a bhith còmhnaidh ann ach an tuathanach fhéin – a’ fuireach san Taigh Mhór – agus a luchd-obrach. ’Sann aig fear dhen luchd-obrach a bha Màiri piuthar mo mhàthar pòsda. Sheall duine còir dhomh an dearbh bhad san robh clach an teintein aice.
Leugh mi gur fhada ’s cian bhon a bha na Lochlannaich a’ tàmh san dearbh eilean, agus gur e Dùn a’ Chaolais a’ ceud dhùn a thog iad an Innse Gall. Tha bruthaichean a Bhatarsaigh air chumadh bàta ’s i air a beul foidhpe mar a tha an Nirribhidh. Sin far an robh an ceann-feadhna ga thiodhlaiceadh le a chuid sheudan is armachd.
Shuas air cnoc os cionn na Tràigh Shiar, tha carragh-cuimhne brèagha air a chàradh air an uaigh aig an fheadhainn sin a chaill am beatha san luing an Annie Jane, a bha làn de dh’eilthirich a’ dèanamh air Aimeireaga. ’Siad Eireannaich is Albannaich a bu mhotha bh’innte. Dh’fhàg i Liverpool air an treas latha thar fhichead dhen Lùnasdal, 1853. ’S coltach nach robh an Sealbh leis an eathar bho thùs. Thàinig oirre tilleadh gu baile-puirt dà uair, ach an treas uair thuirt an sgiobair nach tilleadh e; agus ged a thachair tubaist neo dhà eile, chum e air an t-slighe. Nuair a thàinig i fìor dhoirbh, ghlas e gach aon shìos gu h-ìosal. ’S coltach gun duirt e ris a’ mhnaoi fuireach faisg gu h-àrd agus gun toireadh e a làmh dhi nam biodh éiginn ann; ach nuair a thàinig àm na h-éiginn, có shìn dha a làmh ach té làidir Eireannach a chual’ an còmhradh. Bha aon té dhiubh a thuig am fear air an tràigh a thuirt, “A nighean an ànraidh, ’s iomadh té a chaidh dhan ghrinneal na bu bhrèagha na thu,” agus dh’éigh i air ais dha, “Taing do Dhia nach tu mo Dhia.” Bha aon mhàthair san luing a cheangail aon phàisde ann an sgòd ri a druim, agus rinn i greim bàis air an fhear eile ri a com eadar a dà làimh. Mo chreach, spìon an cuan gun iochd bhuaipe am fear a bh’aice ri com, ach rinn i fhéin ’s am fear eile tìr dheth. Air réir choltais, nuair a bhuail an long ri cladach na Tràigh Shiar agus a bhrist an fhairge ’na biorain i, chaidh còrr agus ceithir cheud a chall; ach shàbhail mu cheud am beatha. Chuala luchd-obrach an tuathanaich na sgreadan an déidh mheadhon-oidhche, agus ghreas iad sìos chun na tràghad. Nuair a ghlas an latha, cha robh ri fhaicinn air an tràigh bhòidhich sin ach corp air muin cuirp.
Cha deach ciste a chur ach air dithis – pears’ -eaglais agus fear de dh’oifigich a’ bhàta. Chladhaicheadh aon uaigh os cionn na Tràigh Shiar, agus tha iad ’nan sìneadh an sin ’nan suain an cadal buan a’ bhàis, air an tàladh gach latha ’s oidhche le fuaim an taibh. Chuir caraid cuid dhiubh suas an carragh-cuimhne air bàrr a’ chnuic os cionn na h-uaigh, ach air feasgar ciùin samhraidh nuair a bheirinn sraon a-null, bhiodh e doirbh leam a chreidsinn gum biodh dórainn cho goirt ann am bad cho fìor eireachdail.
Bha fear a Bhatarsaigh aig aon àm ag iasgach mu chladaichean tuath na h-Eireann, agus air dha a dhol air tìr ’s faighinn a-measg còmhlain dh’inns e dhaibh có an taobh bhon tàinig e. Thàinig fear dhen chuideachd, a’ faighneachd, “A bheil cuimhn’ agad nuair a chailleadh an Annie Jane?” Nuair a fhreagair e gur e siud aon nì nach dìochuimhnicheadh e fhad ’s a bu bheò e, dh’inns am fear a rinn an seanchas dha, “Is mise an aon phàisde a thàinig beò as an t-soitheach mhì-shealbhach sin.”
Tha bad dhen eilean air a bheil Am Beannachan mar ainm. Shìos goirid dhan chladach tha clach mhór air a bheil mullach car cothrom. Air réir eachdraidh, ’sann an sin a bhiodh sagart a’ dèanamh na h-ìobairt nuair nach robh sgeul neo iomradh air eaglais.
A bharrachd air muinntir nan eilean mu dheas, le gainne an fhearainn
chaidh feadhainn a Barraigh an sàs am fearann Bhatarsaigh cuideachd, mar a thuirt mi roimhe. Ach an àite an cuideachadh, ’sann a chuireadh cruadh orra agus mhaoidheadh orra gum biodh iad an greim aig lagh na rìoghachd mura gluaiseadh iad gu léir air ais a-mach. Nis, aig an àm sin bha eagal uamhasach roimh phrìosan neo lagh, agus nuair a bha mise òg, nam biodh an càirdeas a bu shuaraiche agad ri aon a thugadh gu cùirt, bha thu glan air do nàrachadh. Nach ann a bha an gaisgeach anns an fhear dhe na Raiders a thuirt an déidh a’ mhaoidhidh, “Nam faighinn leam dhan phrìosan iad, dhèanamaid an gnothach” – agus chaidh leis.
Cha do ghabhadh móran dhealbhan dhen bhuidheann bhochd a chàireadh gu prìosan an Dùn Eideann. Le cion na Beurla agus cion eòlais air cleachdaidhean a’ bhaile mhóir, cha bu chulaidh fharmaid iad. Bha fear-lagh ann dham b’ainm Mr Shaw a chaidh a thagradh na cùis, agus nuair a fhuair na pàipearan-naidheachd an gnothach ’nan làmhan, ’sann a chuireadh an sgeul ann an leithid de dhòigh is gun do dh’éirich fearg mhór air feadh na rìoghachd mu chor nam prìosanach bochda. Thug iad sia seachdainean an Dùn Eideann, ach bha a-nis Rùnaire na Stàite air làmh a chur sa chùis. Cheannaich e fearann Bhatarsaigh bhon bhan-uachdaran, agus riaraicheadh a-mach ’na chroitean e anns a’ bhliadhna 1918. ’S coltach, nuair a thill na gaisgich a bha’n Dun Eideann, gun do dhanns iad fhéin ’s an luchd-dàimh ruidhle thoilichte nuair a chuir iad an cas air an ‘fhearann ùr’.
Seo am fearann a bha a-nis, ann an 1966, a’ bàsachadh a dh’aindeoin gach dùbhlain a fhuaireadh ga thoirt a-mach, agus bha mise a-nis air ceann sgoil, ’s an uileann annam – airson na ceud uair ’nam bheatha a thaobh gnothach teagaisg – aig a h-uile fear a b’àirde bun cluaise. ’Sann acasan as fheàrr tha fhios carson! Cha robh neach ann ris an tionndaidheadh sluagh an àite neo mise, ach ri càch-a- chéile, an àm na h-éiginn.
Le cuideachadh Dé agus le gràsan na foighidinn, beag air bheag, thàinig a’ chuibheall mun cuairt. Thill òganach neo dhà bho mhuir dhomhain, agus le cuideachadh bho Bhòrd Leasachaidh na Gaidhealtachd, fhuair iad saod air bàtaichean fhaotainn gu dhol a dh’iasgach ghiomach. An déidh do dhealbhan nochdadh sna pàipearan-naidheachd dhen chrodh a bha a’ dol gu margadh a’ snàmh a-null tarsainn a’ Chaolais Chumhaing, agus na fir a bha ’nan cois a’ faighinn an dùbhlain agus cuid dhen chrodh gam bàthadh, ’sann a fhuaireadh bàt’ -aiseig cruidh – seòl nach robh riamh roimhe aca. Gum pàigheadh am Freasdal gu làn-shònraichte iadsan a rinn an dìcheall gu cumhachd an dealain a thoirt dhan eilean. Dh’fhosgail saoghal a’ mhic nach do rugadh do shluagh an àite, a bha cho fìor iomallach seo, anns a’ Ghearran, 1968. Sin far an robh an toil-inntinn agus am brosnachadh air misneach sluaigh. Stad mi an uair sin a choimhead thugam is bhuam air na làraichean a bh’air am fàgail falamh air mo thilleadh air ais dhan eilean. Bhithinn ag amharc roimhe
seo air na bh’air fhàgail dhen Taigh Mhór. Sin far an do thòisich a’ cheud sgoil san àite. Air mo cheud chuairt a theagasg a-null an sin, bha an Taigh Mór fhathast glé dhòigheil, is a mhullach air.
Dh’fhosgail an sgoil san Taigh Mhór air an fhicheadamh latha dhen Og-mhìos, 1910, agus bha mu dhà fhichead innte. Bha a’ chuid mhór dhen chloinn as aonais na sgoil mu thrì bliadhna, agus dha thaobh sin cha bu bhuidhe dhan fheadhainn a bha a’ dèanamh na teagaisg an uair sin. Is coltach gun do ghabh Mrs MacShane – a’ bhan-sgoilear a thàinig a Miughalaigh còmhla ris a’ chloinn – caran san t-sròin e gun do chuireadh maighstir-sgoil ’na cheannard; ach tha fhios, bhon a bha an t-snaois ’na làimh fhéin cho fìor fhada – bhon Bhliadhn’ Uir, 1904 – gun gabhaidh e tuigsinn nach còrdadh e rithe a’ chuibheall a thoirt as a làimh. Dh’fhàg a’ bhan-ghaisgeach sin aig saor-làithean an t-samhraidh, 1912. Bha sgoil ga toirt seachad san Taigh Mhór gus an do thogadh an sgoil ùr iarainn air Ceann Magaig, a dh’fhosgladh air an treas latha deug dhen Og-mhìos ann an 1911. Bha àireamh dà fhichead ’s a còig deug de chloinn innte an uair sin. Feumaidh gu robh an sgoil sin car fiadhaich, gu h-àraidh ri gaoith an iar, oir bha i gu h-àrd air cnoc os cionn na té a th’ann an dràsda. Tha an làrach aice glé fhollaiseach fhathast.
Chaidh sgoil eireachdail ùr chloiche a thogail gu h-ìosal goirid dhan rathad mhór, agus dh’fhosgladh i aig mìos na Samhna ann an 1927. Tha i sin air té cho tìorail ’s a chunnaic thu riamh, agus taigh-sgoil co-cheangailte rithe a riaraicheadh neach san dreuchd.
Tha naidheachd ann gu faca duine còir a’ mhaighdean-mhara a’ dannsa gu sunndach air blianaig ghuirm an taobh thall dhen dearbh bhad san deach an sgoil a thogail, agus a h-earball a’ deàrrsadh gu h-eireachdail ann an solas na gréine aig gach car a chuireadh i dhith.
Aite anns an robh a leithid de bheartas a thaobh eachdraidh is eòlais, nach bu duileach an smaoin e a dhol fàs. Aig an dearbh àm bha móran sluaigh a’ fàgail Bharraigh, croitean gan toirt seachad los gu robh am fear a bha deònach fuireach agus trì neo ceithir air a làmhan. Bha taighean gan dùnadh agus misneach gu leòr dhe na bha a’ fuireach a’ tuiteam ìosal gu làr, agus mo mhisneach-sa cuideachd. An té a b’àbhaist am bannal a bhith daonnan ’na cois, bha i a-nis air cnoc dhi fhéin. Duilich agus mar a bha a’ chùis eadar gach uallach a bh’orm, bha mi a’ faireachdainn gu robh e car mar fhiachaibh orm gun toirt suas a dh’aindeoin chùisean.
Mar a thuirt mi cheana, fhuair sin a-nis cumhachd an dealain, agus saoilidh mi gun d’fhuair sinn móran cumhachd agus misnich eile còmhla ris. Thòisich gach bean-taighe air faotainn theintean, phlangaidean leapa agus gach greadhnachas co-cheangailte ris a’ chumhachd sin. Rachainn air chéilidh, ’s nuair a theireadh bean-an-taighe, “Fan mionaid bheag gus an cuir mi air mo phlaide,” ’sann a shaoilinn gur ann a bha mi an teis-meadhon a’ bhaile mhóir. Thàinig an sin bocsa an TV, agus dh’fhosgail saoghal mór ùr dha gach aon, beag is mór, sean agus òg. Mura
cuala mise Gàidhlig an uair sin. Bha clann na sgoil buileach as am beachd mu Jackanory agus Blue Peter.Na creutairean, nach b’àlainn an naideachd gu robh iad a-nis air a’ phutan rin comhaoisean. ’Se bun a bh’ann, le othail mu bhocsa an TV, gu robh iad a’ call suim ann an ionnsachadh nan tables agus nan spellings aig an taigh. B’fheudar dhomh casadh riutha gu làidir los nach dèanadh iad dìochuimhn’ air cuibhreann na sgoil aig an taigh. Cha robh fhios an uair sin gu nochdadh na calculators an ceann bliadhna neo dhà agus nach biodh uallach na tables ionnsachadh cho trom.
Thàinig caileag dhan sgoil a Glaschu. A’ cheud latha a thòisich i air na ceistean, chrom i a ceann agus i coimhead glé mhì-shunndach. Nuair a dh’fhaighnich mi dhith gu dé idir a bha a’ cur oirre, dh’aidich i gu brònach: “Cha dearg mi orra. Cha robh againn ri tables ionnsachadh an sgoiltean Glaschu idir.” “Mise an diugh,” thuirt mi rium fhìn, “gu dé idir a thachair an Glaschu bhon a dh’fhàg mis’ e?” Dh’inns a’ chaileag dhomh gu robh cairt mhór mhór air a’ bhalla san sgoil san robh ise, agus a h-uile h-aon dhe na tables oirre mun coinneamh. “Ionnsaich thusa, a ghràidh, air do theangaidh iad, oir cha téid agad air cairt dhen t-seòrsa sin a tharraing mu chuairt an t-saoghail leat idir,” chomhairlich mi dhi. Mo ghalad, ’s ise a rinn sin an ionnsachadh, agus an ùine ghoirid bha iad aice pailt cho math ’s a bha iad aig a’ chòrr dhiubh.
’Se teachd-an-tìr muinntir an eilein a bhith ri iasgach ghiomach agus a’ gleidheadh chruidh dhuibh agus chaorach, agus tha sin glé phàighteach dhaibh san là an diugh; ach beagan bhliadhnachan an déidh seo nach ann a fhuair na seòid iomall air an Jobs Creation,agus bha iad a’ cosnadh an arain làitheil gun strì aig an dachaighean fhéin.
’Sann mun t-Samhain, 1968, a fhuair an sgoil cumhachd an dealain. Bha solais eireachdail againn a-nis agus, na b’fheàrr na sin buileach, bha innealan teasachaidh – ceithir dhiubh – air an càradh air na ballachan an àite an stobh bhig bhìodaich a bha a’ cur teas an aon oisean. Chluinneadh tu a’ chlann air latha fuar geamhraidh a’ cur an làmhan ris a’ bhlàths ’s ag ràdh, “O, bhalaich, a bhalaich.” Chuimhnichinn an uair sin air mo cheud thuras dhan sgoil sin a theagasg.
A’ cheud mhadainn a bha mi innte, bha mi a-muigh aig àm dìnnearach far am biodh na còtaichean crochte. Bha aon bhalach an sin, aig an robh grunnan bhràithrean, a bha trang a’ riarachadh na breacaig fhlùir is Innseanaich air am feadh. Bha e a’ toirt sgonn dha gach fear, ach nuair a chunnaic e an tidsear ùr mu choinneamh, siud a-staigh fo sheacaid a chaidh an earrann nach robh fhathast air a caobadh. Saoilidh mi nach do sheall an dearbh bhalach riamh coimheach orm, leis an fhaothachadh a fhuair e nuair a thuirt mi ris: “A bhalaich, na bi thusa a’ cur sin am falach ormsa idir. Na biodh nàire sam bith ort – sin an dearbh rud a bh’agamsa cuideachd nuair a bha mi dol dhan sgoil.” Bhiodh esan ’s a chomhaoisean ’nan suidhe bog fliuch an déidh na mìltean a choiseachd
dhan sgoil. An duine bochd, nam bu bheò e, nach esan a dh’fhosgaileadh a shùilean nam faiceadh e a-nis an dol – le solais agus stòbh air gach oisean, an déidh theab a dhol le creig is theab nach deachaidh. “Thusa a tha ’nad sheasamh, thoir an aire nach tuit thu” – ach a dh’aindeoin chùisean ’sann a bha sinn a’ sìor thighinn am bàrr.
Cha robh mi fhìn gun dùbhlan cuideachd. Chaochail mo phiuthar, a bh’air chuairt a-nall a Astrailia, gu h-aithghearr ann an Lunnainn air an rathad air ais dhachaigh còmhla ri a teaghlach anns a’ Ghiblean, 1971. ’Se buille ghoirt a bha sin. Ise leis a’ ghuth bu bhinne ’s leis a’ ghàire bu chridheile. Cha choinnicheamaid tuilleadh air an taobh seo. Ach feumaidh an saoghal a dhol air aghaidh a dh’aindeoin dheuchainnean is bròin.
Nach ann a bha sinn a’ cumail air aghaidh gu sgoinneil anns an eilean, agus mu dheireadh ’s mu dhiùbh ’sann a ghabh an saoghal a-muigh car de shùil oirnn le ioghnadh; agus feumaidh gun duirt iad riutha fhéin, mar a their iad sa Bheurla: “Mura téid agad air am plùcadh fodhad, geàrr a-staigh còmhla riutha.” Agus sin dìreach an dearbh rud a rinn iad.
Am mìos na Samhna, 1973, nochd buidheann a-nall thar sàile agus bha coinneamh anns an sgoil aca. Gun teagamh, shaoil leam gu robh cuid dhiubh ’s an teanga ’nam pluic, ach co-dhiùbh a bha ’s gu nach robh, ’sann a chuireadh air bonn Community Association san eilean airson gun togamaid ar guth an àird, los gun gabhadh an saoghal coimheach iolla rinn.
’Sann a thugadh iomradh air a’ bhàt’ -aiseig ùir a bha an dùil an t-aiseag a dhèanamh eadar Bàgh a’ Chaisteil ’s an Uidh. Té ùr nodha a thigeadh mun earrach, 1974, agus nach ann a bha i làn-uidheamaichte gu bùth air rothan a ghiùlain loma-làn dhen a h-uile seòrsa a chuireadh bean-taighe feum air. Thugadh iomradh cuideachd air taighean fiodh a bha tighinn a Nirribhidh leis gach greadhnachas, agus an t-uisge a-staigh annta. Cha robh latha gun dà latha. Chan fheumte tuilleadh a bhith dol dhan tobar.
Thàinig an t-eathar as t-fhoghar an 1974. Chum mi beachd oirre air a ceud thuras-cuain eadar Cidhe na h-Airde ’s an Uidh. Cha tug i cóig mionaidean a’ dèanamh an astair, agus thuirt mi rium fhìn, “Tha draghan muinntir an eilein seachad a-nis.” Ach cha do mhair i fada. Ann an ùine bheag chaidh a’ Bhìrlinn Bhatarsach bho dhòigh. Cha robh i freagarrach gu siubhal sàile, agus b’fheudar a dhol air ais airson tacain chun na seann dòigh.
Roimhn t-Samhain, 1974, nach ann a nochd taighean Nirribhidh. Chàireadh pronnaich air h-earraich iad shuas mun bhaile; agus am fear a bha sa Chaolas a dh’iarr fear dhiubh sa bhaile aige fhéin, cha tugadh fuideag air. Bha an gnothach gu bhith ro chosgail. An gaisgeach, nach ann a chaidh e fhéin ’s a bhean an sàs, agus rinn iad taigh-còmhnaidh eireachdail – agus gum bu fada beo iad fhéin ’s an teaghlach an ‘Gàir na Mara’. Cha do chuireadh similearan idir ann an taighean fiodha Nirr-
ibhidh, agus a h-uile uair a bhristeas cumhachd an dealain chan eil dòigh neo saod aca air biadh neo blàths.
Nis, bha mi feuchainn ris an sgoil a chumail a’ dol cho math ’s a rachadh agam air. Ann an aon sgoil, far an robh aon uair naoi deug agam, cha robh e furasda a h-uile h-aon a chumail a’ dol aig ìre fhéin, ach rinn mi mo dhìcheall agus cha téid aig neach sam bith nas fheàrr na sin a dhèanamh aig cho dona ’s gum bi e.
Aon bhliadhna thàinig òganach thugam dhan sgoil thar an aiseig. Feumaidh gun do chuir e roimhe nach robh e dol a dh’ionnsachadh srad sgoil. Cha dèanadh e facal leughaidh agus, air réir a h-uile coltais, cha robh dùil sam bith aige tòiseachadh. Bha e làn-chinnteach gu robh e dol a chur a phuing fhéin an céill. Aon fheasgar, chaidh mi fhìn ’s e fhéin cho fìor dhubh a-mach air a chéile agus gun do shìn e e fhéin air a dhruim-dìreach air an ùrlar. Theann e air spriodadh a chas ’s air bualadh a bhasan ri chéile, a’ bòideachadh nach tilleadh esan gu sìorraidh, gu sìorraidh tuilleadh air ais dhan sgoil agamsa. “A charaid,” thuirt mi ris, “càirich ort. Cha bhi mise a’ gleidheadh do leithid-sa an seo.” Feumaidh gun do dh’atharraich e a bheachd feadh na h-oidhche, oir thill e sa mhadainn an latharna-mhàireach agus gun ghuth, gun iomradh, leag e inntinn gu dòigheil air obair. Dhà neo trì bhliadhnachan an déidh seo, ’sann a bha athair ag innse dhomh gum biodh an dearbh bhalach a’ leughadh fon phlaide le torch. Nuair a theann e air a dhol air a’ bhàt’ -aiseig a-null a Bhàgh a’ Chaisteil, ’sann a thilleadh e is dòrnan aige de leabhraichean Ladybird a bha e air a cheannach thall sna bùthan. Mu dheireadh thall ’sann a bha lann leabhraichean aig mo laochan dha fhéin. Nuair a thigeadh fear-sgrùdaidh foghlaim, ge bith dé an diùlnach neo an naidheachd air an toireadh e iomradh, bha mo bhalachan bàn a’ toirt glaodh as ag innse dha sa mhionaid uarach: “Gheibh sibh an naidheachd sin air a leithid seo de dhuilleig, ann an leithid seo de leabhar anns a’ chùlaist sin thall.” Chuimhnichinn an uair sin a-rithist air mo cheud chuairt dhan sgoil ann an 1935. Bha mi aig an àm ann an tréine mo neirt a thaobh teagaisg, ach bha e a’ dubh-fhairtleachadh orm leughadh ionnsachadh do dh’aon bhalach, agus cha robh eòlas againn an uair sin air aiceidean a thaobh cion togail leughaidh mar a tha an diugh aca. A dh’aindeoin chùisean, rinn e an gnothach mu dheireadh thall, agus chan eil fhios a’m có bu toilichte againn – mi fhìn neo e fhéin. Tha e an diugh air thrì neo-ar-thaing, ga thoirt fhéin troimhn t-saoghal ann am baile mór Lunnainn. Nach mairg neach a dhèanadh tàir air gille luideagach agus air loth pheallagaich.
Nuair a thàinig bocsa an TV, bha balach agam a thug a leithid de spéis dha agus gu robh mi am beachd gu robh e air trian dhe shuim a thoirt as. Nuair a throidinn ris a thaobh ’s nach ionnsaicheadh e tables neo spellings aig an taigh, ’sann a choimheadadh e car fiadhaich orm, ag ràdh, “Cha
toigh leam tables neo sgoil agus cha chreid mi gun toigh leam sibhse nas mò.” Tha e an dràsda cus nas measaile orm!
Ged a thàinig bocsa an TV, cha do chuir e as dhan chéilidh san eilean idir mar a rinn e an iomadh àite. Bha seòid thall an siud a thoireadh gàire air gamhainn leis na riochdan anns an rachadh iad. Thug mi taing dhan Agh nach fhaca mi riamh iad a’ dol an riochd na ban-sgoileir a bh’aca an uair sin, ged nach eil aon teagamh agam gur h-iomadh uair a rinn iad sin ’s gun mise san làthair.
Bha dithis fhear mar dhà cheann eich leis cho measail ’s a bha iad air a chéile. Bha an dearbh dhithis sin sònraichte fhéin uidheamaichte gu dhol an riochd neach sam bith a thogradh iad. Cha robh fainear dhaibh dorran a chur air neach fon ghréin, ach ceòl-gàire a thoirt a-mach.
Aig aon àm, dh’fhalbh a’ bhean aig fear dhiubh air chuairt dhan bhaile mhór agus dh’fhàgadh a céile a-staigh leis fhéin, ach cha bhiodh e leis fhéin ach fìor ainneamh. Bha a charaid, mar bu trice, loma-làn eagail. Chuireadh an rud a b’fhaoine giorag air, agus nach esan, an duine còir, a fhuair na fàthan air sin. Aig àm a’ chogaidh mu dheireadh ghlac na Gearmailtich aig muir e, agus chuir e trì seachdainean seachad an grunnd a’ chuain ann an té dhe na soithichean a bha a’ dèanamh na slighe air an t-seòl sin. An déidh sin chuireadh dhan phrìosan e gus an do dhubh fhiaclan agus an tàinig na daoine againn fhìn a dhèanamh cobhair air aig deireadh a’ chogaidh.
An oidhche bha seo, nuair a bha bean an taighe air falbh, thàinig a charaid air chéilidh air agus, mar a b’àbhaist, ’sann aig uairean beaga na maidne a bha e a’ dèanamh air an taigh. Chaidh fear an taighe a-mach comhla ris a dh’fhàgail madainn mhath aige. Nuair a thill an dàrna fear a-staigh, ’sann a rinn mo charaid a chaidh a-mach car mu chnoc agus a-staigh air an doras gun do thill e, agus gu fàilidh, air a chorra-bhiod, siud sìos a dh’ìochdar an taighe gun do leum e. Gheàrr e air an uair sin dhan leabaidh, a’ cur nam plaideachan mu cheann. Bha am fear a bha shuas trang a’ sgioblachadh air choinneamh an ath latha. Rinn e an sin air ìochdar an taighe gu dhol a chadal, ach ma rinn, ’s esan a fhuair balgam a’ chlisgidh air dha an solas a chur air.
Nuair a thug e sùil air an leabaidh, chunnaic e an cnap mór a b’uamhasaiche ’na teis-meadhon, agus thòisich a’ bheucaich a bu ghràinde a chual’ e riamh. Bha e a’ dol air a ghlùinean an siud ’s an seo ag achanaidh air an Fhreasdal fuasgladh a dhèanamh air, agus an cnap neo-ghnàthaichte ud a ghluasad as a shealladh; ach ’sann a bha a’ bheucaich a’ sìor dhol na bu mhiosa. Nuair a bha e an impis a dhol a cochall a’ chridhe, thog am fear a bha san leabaidh a cheann, agus nuair a fhuair fear an taighe faothachadh, cha b’ann dhan Agh a bheannaich e fear nan cleas. “Shaoil mi,” ars’ esan, “gur e ròn a bh’annad.” Fhreagair an t-eucorach eile, “ ’S tusa nach do shaoil sin – ’sann a bha thu an dòchas gur e a bh’annam maighdean-mhara!”
Aig àm an t-samhraidh ’s an fhoghair, bhiodh móran luchd-turais ag amharc àilleachd an àite. Theireadh iad rium: “Feumaidh gur sibhse an té as sona air an t-saoghal – a bhith ’na leithid seo de bhad.” Cinnteach gu leòr, bha e fìor – chan eil a leithid eile ann. Ach nuair a dh’fhalbhadh iad a-null thar an aiseig, bha mi a-rithist air cnoc leam fhìn – na faoileagan a’ sgreadail rium, “Cuir thugam mo bhiadh ma rinn thu riamh e, agus an t-acras gam dhalladh,” agus an dóbhran donn a’ gàireachdaich rium shìos san t-sàile agus breac aige air a tharsainn ’na bheul. Thoirinn an sin sùil air Maol Dòmhnaich“ ’s an laogh ’na chois an còmhnaidh, /nach iarr gu crò neo machaire,” agus chumainn beachd air goirtean Mhic a’ Chreachair, a chaidh fhògradh an sin leis fhéin a thaobh ’s gun do rinn e fàisneachd mu Chlann MhicNèill:
Ri linn Ruairidh an t-seachdaimh Ruairidh Thig an cuaradh air gach neach — Mac na baintighearna caoile bàine, ’S mairg a bhios ann ri linn; Bidh Ciosmal ’na gharaidh bhiastan-dubha ’S ’na nid aig eunlaith nan speuran.
Thuiginn a chor, ged a bha an toiseach aige ormsa, a thaobh ’s nach do rinn mise riamh goirtean; ach, thar leam fhin, dh’fheumainn an gnothach a chumail a’ dol.
Rachainn air uairean air chuairt sios dhan Uidh, far am b’àbhaist mo bhanacharaid, Bean an Dotair Ruaidh, ’s a teaghlach a bhith còmhnaidh. Bha iadsan air taobh eile a thoirt orra, agus na taighean air gach taobh dhiubh dùinte, glaiste. Ruiginn an sin baile Charragraidh, far am b’àbhaist dhomh a bhith dol air chéilidh air mo cheud turas dhan eilean, gu taigh Chaluim Iain Shomhairle. Cha robh air am fàgail fosgailte an sin a-nis ach dà thaigh-còmhnaidh far am b’àbhaist cóig neo sia a bhith. Thoirinn sùil a-mach air Snuasamal agus air Uineasain, an t-eilean beag a-mach bho cheann a’ bhaile, far a bheil Caibeal Móire nan Ceann. B’ise a’ bhaintighearna aig fear de Chlann Nèill Bharraigh. Thàinig i bho thùs a Colla, agus b’e a h-achanaidh ’s a h-iarrtas, mun do bhàsaich i, gu rachadh a tiodhlaiceadh an sin. Air dhi am bàs fhaighinn, chàirich Clann Nèill orra leis a’ Bhirlinn Bharraich ’s an giùlan air bòrd, agus thug iad an cuan orra a’ dèanamh air Colla. Air réir choltais, thàinig an gailleann cho fìor dhoirbh ’s gum b’fheudar dhaibh tilleadh air thrì neo-ar-thaing dhaibh, agus chaidh iad air an tilleadh air tìr an Uineasain, far an deach a tiodhlaiceadh. Air réir eachdraidh, chaidh a’ chiste-mhairbh a chur sìos air a ceann san uaigh air dhòigh ’s gum biodh aghaidh na baintighearna daonnan air Colla. Fhuair i an t-ainm annasach a bh’oirre a chionn ’s gu robh e mar chleachdadh aice, nan gabhadh i an-tlachd do dh’aon air bith, a bhith a’ toirt seachad òrdan teann cruaidh gun dàil: “Dheth an ceann!”
Beathach Annasach Air dhomh tilleadh air ais dhan eilean ann an 1966, ’se nì a chuir ioghnadh orm cluinntinn nach fhacas riamh luch san àite. Gu fìor, cha b’fhada bha an t-ìm sin air an roinn sin. Aon latha bha siud, nach ann a ghabh té an t-aiseag gun fhios dhi fhéin am broinn poca sìl. ’Sann gu Iain agus Eilidh sa Chaolas a thàinig am poca. Mhothaich iad dhi a’ toirt duibh-leum aiste a-mach as a’ phoca, agus a’ dèanamh air an toll. ’Se rud nach tàinig riamh fainear dhaibh gu robh an luch an déidh banais a bhith aice mun do ghabh i an t-aiseag. Siud an luch a rinn am fuaim a bha uamhasach. Thàinig muinntir nan pàipearan-naidheachd a dh’aon ghnothach gu sgeul fhaotainn mun bheathach neo-àbhaisteach a bh’air tighinn air tìr – agus nach ann a thug iad a chreidsinn air an t-saoghal choimheach gur ann a bha an luch seo a’ beucaich!
Nis, bha an luch an déidh banais a bhith aice, mar a dh’inns mi roimhe, agus bha a bhlàth ’s a bhuil. ’S gann a bha an t-seachdain a-mach nuair a nochd i fhéin ’s a h-àl a-mach a bhocadaich air fheadh an taighe. Siud far an robh an dol ann, agus hùg is hoireann aca air ìm ’s air càise.
Nis, bha bean an taighe air leth measail air cait. Cha robh i a’ gleidheadh ach a sia! Ach leth na truaighe, le cion a’ chleachdaidh, an àite ròic a thoirt thuca gun glacadh, nach ann a thòisich gach cat air a dhol ’na bhlian, air caogadh shùl agus air gach oidhirp a dhèanamh gu dhol a shuirighe air na luchain. Chaidh muinntir an taighe ann an ceò. Rug bean an taighe air a’ fón agus chuir i glaodh dhan Oban inneal ghlacadh luch a chàradh thuicese cho luath ’s a rinn iad riamh. ’S coma dé na chosg an t-inneal sin eadar fón is eile; ach dé, ’na dhéidh sin, a chuireadh as do luchd na mallachd – na luchain?
Cha b’ann air a sin a dh’aithriseadh an sgeul mu dheireadh, ach air na cait bhochda. Dh’fhalbh gach sunnd agus sannt dhiubhsan. Cha toireadh fiù is fàileadh an éisg fhéin as an toinneamh iad. Nuair a rachainn oidhch’ air chuairt dhan Chaolas is geobadh gealaich ann, ’sann a chithinn sreath de shia cait, ’s an sùil gu dòchasach air na h-iarmailtean feuch am faiceadh iad soitheach-adhair a’ gluasad dhan eilean, a’ giùlain luchain air ais thuca an àite na feadhainn a bha iad a’ caoidh, los gun tòisicheadh a’ mhire, an caogadh shùl ’s an t-suirighe as ùr. Gum b’éibhinn dha na cait a bh’againn a Bhatarsaigh aig an àm sin. ’Se a theireadh na cailleachan sa bhaile againn fhìn uaireigin, “Dia a chur fàth gàir’ oirnn,” agus bha ceòl eadar thall ’s a-bhos airson iomadh latha mun luch a ghabh an turas cuain.
Feum air Leasachadh Nis, an dràsda ’s a-rithist bha muinntir an eilein a’ cruinneachadh anns an sgoil feuch an rachadh againn air an còrr leasachaidh a dhèanamh ri ar cor. Chuireadh buidheann air bhonn, agus abradh sibhse gun deach sinne gu labhairt agus gu sgrìobhadh. Bha brod na Gàidhlig thall ann a
Bhatarsaigh, agus carson a bhitheamaid ga cùmhnadh? Thòisich an t-àite air caran de bheothachadh, ach a dh’aindeoin sin is ’na dhà dhéidh, bha sinn fhathast sgrìob mhór air dheireadh air àitean eile, ach ’se a’ chluas bhodhar a bha daoine an t-saoghail, mar bu trice, a’ cur ri ar cuid gearain.
Aon bhliadhna cha tàinig am pufair guail chun na tràghad mar a b’àbhaist dhi. Dh’fheumte gual fhaighinn a-nall thar an aiseig a Bàgh a’ Chaisteil. Aon oidhche thàinig bristeadh air cumhachd an dealain. An dearbh oidhche sin bha mi gun ghual, gun solas agus gun uisge. Cha mhór nach fhaodainn a ràdh, cleas an fhir eile, “Bha mi gun chaol, gun daorach, gun airgead,” agus thuirt mi rium fhìn, “Fóghnaidh na dh’fhóghnas – agus a-màireach bidh mi togail orm.” Iomadh latha agus oidhche chuimhnichinn air mo charaid, am maighstir-sgoil a bha mi fo làimh an Glaschu mu dheireadh. ’Se nach do chuir riamh an uileann annam, ach a dh’earb rium san dealachadh: “Cuimhnich, nuair a dh’fhàsas tu sgìth thall an sin, till air ais, coisich a-nuas an staidhre seo, is ni mi fhìn an còrr.” Gun teagamh, bha deireas orra fhathast aig an àm a thaobh luchd-teagaisg sa bhaile sin.
Ged a bha cas a’ falbh is cas a’ fuireach agam, a dh’aindeoin gach cas bhacail, dh’fhan mi far an robh mi.
An déidh na Càisg ann an 1974, thàinig tiormachd uamhasach. Theirig gach deur uisge a bha sna bocsaichean iarainn shuas an cliathaich na beinne gu uisge a chumail ris an sgoil. Chaidh mi air a’ fón gu luchd Roinn an Fhoghlaim shuas an Inbhir Nis, nochd mi dhaibh mar a bha a’ chùis agus dh’fhaighnich mi an dùininn an sgoil. “Bheil dòigh eile air uisge fhaotainn?” chaidh fhaighneachd dhiom. “Chan aithne dhomhsa an còrr dòigh ach iarraidh air fear na bhan cumain uisge a thoirt thugainn a tobar a’ bhaile,” thuirt mi ris.
Ga shocrachadh fhéin gu seasgair aig bòrd mìltean air mhìltean air falbh bho Bhatarsaigh, dh’iarr an neach ris an robh mi a’ bruidhinn shuas an Inbhir Nis orm, “Dèan sin.” Ach thuirt mise rium fhìn, “ ’S tu gu faod.”
Chuir mi fios a-null dhan bhaile mun t-suidheachadh a bh’ann. Cha do chleachd iadsan a bhith tionndadh ri neach sam bith an àm na h-éiginn. Dhèanadh iad fhéin saod air fuasgladh fhaighinn air a’ gheimheal.
Sa mhadainn an latharna-mhàireach, nochd fear na bhan agus e a’ giùlain pige mór brèagha geal, cho eireachdail ’s a chunnaic thu riamh, loma-làn de dh’uisge glan a tobar a’ bhaile. “Càit idir air an t-saoghal an d’fhuair thu e, Dhòmhnaill?” dh’fhaighnich mi. ’Sann a fhreagair e, “ ’S fhad’ o chuala sibh: ‘Gléidh rud seachd bliadhna is gheibh thu feum dha’; ach chan eil e agamsa seachd bliadhna. ’Sann an uiridh a fhuair mi air a’ chladach e, ach gu dearbh ’s beag a bha dh’fhios a’m gur seo am feum a chuirt’ air.”
Moch agus anmoch, bha fear a’ phige a’ tighinn chun na sgoil – sa mhadainn a’ giùlain an uisge a-nall agus feasgar a’ giùlain a’ phige air ais.
’S mise gu fìor a dh’fhaodadh a ràdh, “Fear a’ phige, fear a’ phige, fear a’ phige ’s docha leam; fear a’ phige, fear a’ phige, fear a’ phige ’s fheàrr leam!” Bha sinne san sgoil fo fhiachan aig fear a’ phige gus an do dhùin i san Og-mhìos airson saor-làithean samhraidh.
An dearbh bhliadhna sin, air a’ cheud latha dhen Og-mhìos, chaochail mo chéile ann an taigh-eiridinn air tir-mór far an do chuir e seachad na bliadhnachan mu dheireadh le euslainte. ’Sann ann a Bhatarsaigh a chuir esan seachad làithean sòlasach òige. Bha e aig an àm sin làn-uidheamaichte gu dhol air aghaidh an sgoil; ach, mar iomadh fear eile, cha d’fhuair e an cothrom. Chaidh a thiodhlaiceadh san eilean am measg a luchd-dàimh ann an cladh Bhatarsaigh. Bha mi taingeil dhan fheadhainn sin a thug iomradh air a bhàs am pàipear – gu h-araidh airson an rainn co-cheangailte ris an iomradh:
O, tha mi smaointinn air tarraing dhachaigh daonnan Gu monaidhean mo ghaoil agus m’eòlais, Gu cladaichean is caolais far a bheil mo dhaoine, Far an robh mi aotrom is gòrach.
Anns an sgoil aon bhliadhna, bha balach againn air an robh droch thinneas. Nuair a dh’fhàsadh e meadhonach, bha e a’ call a mhothachaidh. A cheart cho luath ’s a bheireadh a’ chlann an aire, bha iad a’ leum a-staigh dhan taigh-sgoil agus a’ faotainn chluasagan agus plaide neo dhà. Chuirte am balach ’na shìneadh air an ùrlar, agus chaidleadh e ann an sin gu socair, agus nuair a dhùisgeadh e cha bhiodh aon dad de choltas tinneis air.
Bha muinntir an àite fhathast a’ strì ri car de leasachadh a dhèanamh air cor an eilein. Bha sinn an còmhnaidh a’ sgrìobhadh an siud ’s an seo, agus an còmhnaidh ag iarraidh. Uaireannan cha choisneadh sin dhuinn ach an diomba, ach a dh’aindeoin sin chum sinn air aghaidh. Gun teagamh, cha robh sinn leinn fhìn sa chath. Bu mhór an taic a thug am pears’ -eaglais feadh nam bliadhnachan a bha sin do mhuinntir an eilean. Cha robh geimheal neo càs anns am biodh neach nach dèanadh e saod air fhuasgladh dhaibh. Gu dearbh ’s esan aon neach nach téid air dìochuimhn’ orra fhad ’s a bhios labhairt aca.
Seann Eòlach Anns a’ Chéitean, 1974, chuala mi iomradh gu robh an ceud fhear-seòlaidh foghlaim air siorramachd Inbhir Nis – Murchadh Moireasdanach nach maireann, Leódhasach – a’ dol a nochdadh air bocsa an TV agus a’ dol a dhèanamh còmhraidh, agus e còrr agus ceud bliadhna dh’aois. Chàirich mi orm a-null dhan bhaile gu éisdeachd. Rinn mi toileachadh mór ri chainnt ’s ri choltas. Nach fhada bhon a chuir mi eòlas air agus, nuair a thill mi dhachaigh, nach ann a shuidh mi sìos agus a
sgrìobh mi litir thuige – a h-uile facal ann an Gàidhlig, mar a leanas:
Bhatarsaigh, Barraigh
An Céitean, 1974
A Charaid Chòir,
’S dòcha gun gabh sibh mo leisgeul mas e dànadas dhomh fàilte a chur air neach a bha an ionad cho àrd ribh anns an dòigh seo.
Tha mi toirt móran taing dhuibh airson an cothrom a thoirt dhomh bhur faicinn agus bhur cluinntinn aon uair eile. Bha fhios agam gu robh sibh suas am bliadhnachan, ach cha do thuig mi, gus an cuala mi sibh, gun deach sibh seachad air a’ chloich-mhìle eireachdail sin. B’àlainn a bhith gar cluinntinn a’ toirt sùil air ais, agus nach ann dhuib’ fhéin a b’fhiach.
Oidhche Di-luain sa chaidh, choisich mi null dhan bhaile bhon taigh-sgoil a dh’aon ghnothach airson bhur faicinn agus bhur cluinntinn. Air an rathad a-null rinn mi smaointinn agus fiamh gàire. Bha na raointean air gach taobh dhiom buidhe le sòbhraichean. Chuimhnich mi air ais le taitneas chun an àm, bho chionn dà fhichead bliadhna, nuair a thug sibh dhomh an cothrom tighinn a theagasg gu Sgoil Bhatarsaigh an toiseach. Thadhail sib’ fhéin anns an sgoil glé ghoirid an déidh dhomh tighinn, agus dh’iarr sibh orm leasan air sòbhraich a thoirt dhan chloinn.
Ged nach do dh’aidich mi sin dhuibh aig an àm, cha b’annasach ged a rachadh agam air sin a dhèanamh caran math. Bha mi air an dearbh leasan a thoirt seachad an sgoiltean Ghlaschu grunn uairean airson ‘crit,’ mar a theireamaid sa Cholaisde.
Rinn mi siubhal gu leòr bhon uair sin – air feadh sgoiltean Bharraigh, agus thug mi an sin Glaschu orm aig deireadh nam port, gu teagasg sna sgoiltean sin. Rinn sin feum mór dhomh. Thuig mi an uair sin cho fìor luachmhor agus a bha eilean beag donn a’ chuain againn fhìn, agus nuair a fhuair mi an cothrom thill mi air ais aig peilear mo bheatha, agus tha mi an seo an eilean maiseach Bhatarsaigh. B’fhearr leam gu faiceadh sibh àilleachd an dràsda le thrusgan àlainn samhraidh.
B’olc an airidh na h-eileanan bòidheach againn a bhith dol fàs. Chan eil ach beagan is trì fichead ’s a deich de shluagh a’ còmhnaidh ann a Bhatarsaigh an diugh. ’Se dhà dheug àireamh na sgoil, agus mise leam fhìn ’nan ceann, a’ mhór-chuid a-nis de dh’ochd bliadhna. ’Siad clann na ceud fheadhainn a bha agam an seo san sgoil a tha mi a’ teagasg an dràsda, agus feumaidh mi aideachadh gu bheil iadsan a’ faicinn barrachd toinisg anns na New Mathematics ’s a tha mise.
Cha mhath leam a bhith gar cumail ro fhada bho na leabhraichean brèagha a tha mi toilichte a chluinntinn a bhios a’ cur seachad na h-ùine dhuibh.
’Sann a Sgoil a’ Bhàigh a Tuath a thàinig mise, far an robh Niall Mac na Ceàrdaich nach maireann a’ teagasg. Chan eil cluich neo iomain a’ dol an sin an dràsda. Dh’fhalbh an t-àm sin, ’s tha an gleann fo bhròn.
’Se Ealasaid NicFhionghain a b’ainm dhomh an uair sin; ach, ged a dh’atharraich mi mo shloinneadh, tha mi sa bharail gu bheil mi Fhion-
ghaineach fhathast – a dhlùth is a dh’uachdar.
Móran taing dhuibhse airson gach brosnachaidh a rinn sibh orm. Iomadh latha sona dhuibh.
Is mise, le mór-mheas agus leis a h-uile deagh dhùrachd, bhur banacharaid, Ealasaid Chaimbeul
Nach mise a fhuair an ulaidh an comain na litreach sin – sia duilleagan, ’na làimh-sgrìobhaidh fhéin, ann am Beurla – ag innse gun do rinn e fìor thoileachadh ri m’litir Ghàidhlig, agus e fhéin an uair sin a’ teannadh suas air ceud bliadhna ’s a dhà.
Leasachadh a’ Tighinn Mu dheireadh an Lùnasdail, 1974, chaidh pìob a leagail tarsainn air grunnd na mara, gu uisge a ghiùlain a Barraigh gu muinntir Bhatarsaigh. Nuair a bha na Raiders a’ toirt a-mach an fhearainn, ’se sin aon chnap-starraidh a chuireadh ’nan rathad – nach robh uisge gu leòr ann gu feumalachd na bha am beachd tighinn ann de shluagh. Bha a-nis an seachd leòr aca, agus cha bhuaileadh tiormachd tuilleadh an sgoil. Eadar cumhachd an dealain is eile, nach ann a bha sinn a-nis cus air thoiseach air iomadh eilean beag iomallach eile; agus bha dòchas làidir againn nach rachamaid an comhair ar cùil gu sìorraidh tuilleadh.
Mu dheireadh an Dàmhair an dearbh bhliadhna sin, chualas straighlich uamhasach mun bhàgh thall mu choinneamh na sgoil. Gu dé a bha seo ach taighean fiodha Nirribhidh air tighinn thar an aiseig. Cha ruigte a leas a dhol dhan tobar tuilleadh. Nach iad na daoine còir’ a bha ’nan sìneadh a chuireadh an uibhireach air cor an àite a-nis.
Chualas an sin iomradh gu robh sgoiltean is riaghladh nan Eilean Siar gu bhith an ùine ghoirid fo chùram Comhairle nan Eilean. An latha an déidh na Bliadhna Uire, 1975, dé a nochd san sgoil ach buidheann sunndach – sianar fhear agus Gàidhlig aca, cha mhór a h-uile fear dhiubh. Thàinig am fiamh gàire bu loinneile air aodainn na cloinne nuair a chual’ iad mu dheireadh an cànan fhéin. Nach b’fhada ga feitheamh iad! Thug iad thuca fhéin nach i a’ Ghàidhlig cànan nan dìolachan-déirce a-nis, agus leig iad gu rubha i. Theab nach stadadh iad a sheanchas.
Thug an fheadhainn a thàinig bho Chomhairle nan Eilean sùil air a’ chrìonaich de Chalor Gas Cooker a bh’againn, agus sùil eile air an refrigerator mhór mheirgeach, agus ’s dòcha cuideachd sùil gheur orm fhìn – bha mi fhìn gu meirgeadh! Bha iad coibhneil. Cha do leig iad orra dad.
Air an t-siathamh latha deug dhen Chéitean, chaidh sinn fo chùram Comhairle nan Eilean. Cha bu mhisde sinn sin. Fhuair sinn faothachadh.
An àite nan crìonaichean a bh’againn roimhe a thaobh deasachadh bìdh, nach ann a thàinig thugainn, gun sireadh, gun iarraidh, innealan snasail ùra, ged a bha sinn an druim an t-saoghail. Nach ann dhuinn a rug an cat an cuilean – gu dé a thàinig cuideachd ach bocsa an deep-freeze, agus ged a bhiodh stoirm bhristeadh nan taighean ann, cha robh clann na sgoil tuilleadh gu bhith a’ seangalachadh le cion a’ bhìdh.
Bha sinn mu thràth air cur mu dheidhinn talla airson an eilein – té a bhiodh fosgailte feadh an latha agus air an oidhche, los nach bitheamaid am freasdal na sgoil airson chruinneachaidhean. Cha robh móran dùil againn rithe ged a chum sinn ag iarraidh, ach ’sann a dh’fhàs sinn cho tapaidh nuair a fhuair sinn taic na Comhairle ùir. Dh’iarr sinn cuideachadh air Bòrd Leasachaidh na Gaidhealtachd agus cuideachd air Roinn an Fhoghlaim an Dùn Eideann. Dh’aindeoin eu-dòchais, ’sann a fhuair sinn a h-uile misneach gu rachadh cùis na talla leinn, agus chum sinn fhìn air aghaidh a’ cruinneachadh airgid agus a’ sgrìobhadh, agus cuideachd a’ labhairt mun deireas a bh’air an eilean a thaobh cion talla.
Latha bha siud, an déidh an sgoil a dhol a-staigh san t-samhradh, ge dé a chunnacas a’ nochdadh a-staigh am bàgh ach soitheach brèagha geal, crann àrd oirre agus siùil dhearga rithe. Bidh an seòrsa sin glé thric a’ gabhail tàmh na h-oidhche an sin mun àm seo. ’S gann a bhuail a’ ghèola bheag tìr nuair a bha gnogadh aig an doras. Thàinig dithis neo triùir a-staigh agus driamlaichean uamhasach aca. Thuirt iad: “Tha cead againn dealbhan a thogail anns an sgoil seo a thaobh obair dà-chànanais.” Thog iad na dealbhan agus sheòl iad gu sunndach air ais a-mach am bàgh.
Glé ghoirid an déidh seo, ’sann a nochd cuid dhen chloinn air a’ bhocsa air Nationwide. Nach sinn a bha air faighinn air aghaidh san t-saoghal. Bha brath a’ tighinn as a siud ’s as a seo gu facas am buidheann beag a bha a’ strì an iomall a’ chuain. ’S coma dé cho math ’s a chòrd e ris a’ chloinn iad fhéin fhaicinn air a’ bhocsa.
Bhithinn daonnan a’ faotainn eallach litrichean leis a’ phost – mar bu trice feadhainn co-cheangailte ri obair foghlaim. Mu thoiseach mìos na Samhna, ’sann a mhothaich mi do litir fhada chaol neo-àbhaisteach am measg an ultaich. Nuair a thug mi sùil gheur oirre, ’sann a chunnaic mi ainm a’ Phrìomhaire san oisean. Thuirt mi rium fhìn: “Tha an t-òran ullamh. Gu dé bhon t-saoghal a rinn mi nis?”
’Sann an uair a dh’fhosgail mi i, ’s a leugh mi na bha sgrìobhte mu m’choinneamh, a fhuair mi fìor bhalgam a’ chlisgidh. Bha an naidheachd dhìomhair – nach fheumainn a leigeil ri neach fon ghréin – ag ràdh gu robh iad am beachd m’ainm-sa a chur mu choinneamh na Ban-rìgh feuch am faiceadh ise freagarrach urram sònraichte an MBE a chur orm aig a’ Bhliadhn’ Uir. “Saoileam fhìn có tha ris a’ chleas?” thuirt mi rium fhìn. Choimhead mi a-rithist air an t-seòladh a bh’air an litir, ach bha mi cinnteach gun do rinn cuideigin mearachd. Cha b’urrainn gur ann dhomhsa a bha seo. Cha bhiodh a leithid seo a’ tachairt ach sna
sgeulachdan a leugh mi anns an sgoil bho chionn fhada. An déidh na sgoil, chaidh mi air a’ fón a bhruidhinn ri banacharaid an Glaschu. Cha do leig mi dad orm có dha, ach bha mi ag iarraidh oirre foillseachadh fhaighinn mun MBE agus carson a bha e. Cha robh mi fìor fhada a’ feitheamh a’ ghliong, agus an té a bha an Glaschu an déidh tilleadh a leabharlann far an d’fhuair i mach mun ghnothach. “Ach,” ars ise, “cha bhi móran a’ faighinn a leithid sin. Bithear a’ dèanamh cnuasachadh gu leòr mun dèanar an taghadh sin, agus cha ruig e leas cùram a chur air aon againne.” Cha robh agam ach a bhith bog balbh an siud. ’Se a’ chuid bu duilghe nach b’urrainn mi mo rùn a leigeil ri aon neach fon ghréin.
Glé ghoirid an déidh sin thàinig am buidheann aig Bonn Còmhraidh, agus iad fhéin a’ dol a thogail dhealbhan dhen eilean agus dhen sgoil. Chaidh agam air beagan fhaclan a thoirt dhaibh còmhla ri càch, agus eadar a h-uile ulla-thruis a bh’ann chaidh agam air naidheachd na litreach a chur air chùl, agus fhuair mi ’nam àite fhìn.
Latha neo dhà roimhn Bhliadhn’ Uir, chaidh mi am falach. Thuig mi gum biodh gleadhraich ann. Mar a h-uile rud eile, chaidh e seachad. Cha do dh’iarr mise riamh an t-urram a chaidh a chur orm aig a’ Bhliadhn’ Uir, 1977. Thàinig sin gun sireadh, gun iarraidh, agus is mise aon té air uachdar na cruinne-cé aig nach robh dùil ris. Bha mi a’ caoidh nach robh an làthair dhen bhuidheann ghasda a thogadh an aon taigh rium, dhan toireadh an sgeul mór-thoileachadh, ach aon bhràthair (a chaidh a sgaradh bhuam bhon uair sin mu iomlaid na mionaid).
Beagan ùine an déidh an sgoil a dhol a-staigh, nochd dealbhan Bonn Còmhraidh air a’ bhocsa. Chunnaic an fheadhainn a bha air tìr-mór àilleachd an eilein, le dhathan agus le thràighean dealrach airgid. ’Sann beagan roimh mheadhon-oidhche a nochd na dealbhan, ach a dh’aindeoin sin ’s ’na dhà dhéidh, bha gliong an déidh gliong air a’ fón – na h-eòlaich loma-lan mulaid a’ coimhead àilleachd nan cladaichean bhon do ghluais iad le cion teachd-an-tìr, agus an fheadhainn nach robh riamh ann a’ straighlich agus a’ faighneachd am biodh muinntir an eilein a’ gabhail luchd-turais. Rinn luchd a’ chraobh-sgaoilidh fathamas mór rinn – nach ann a nochd iad a-rithist sinn air cridhe dearg a’ mheadhoin-latha, agus chaidh sinn uile staigh dhan taigh-sgoil gu ar faicinn is gu ar n-éisdeachd fhéin. Sin far an robh an othail, agus gach aon ag éigheach, “Seall mise, a charaid.”
An Latha Mór Fhuair mi an sin cuireadh, agus cha b’e sin a h-uile cuireadh – mise gam iarraidh gu lùchairt na Ban-rìgh air an deicheamh latha dhen Ghearran, 1977, los gu faighinn an sin an MBE a chur orm. Cha robh latha gun dà latha! Mise – mu dheireadh is mu dhiùbh a’ dol gu Buckingham Palace. Dh’fhàs mi an toiseach car fiamhach, ach mar a bha an t-àm a’ teannadh dlùth cha bu ruith ach leum siud leamsa, agus
chàirich mi orm. ’Se Sealbh a bha leam. Fhuair mi air an itealan mu dheireadh a dh’fhàg Barraigh mun do thòisich an stailc.
Rinn mo bhanacharaid Màiri agus mi fhìn iomadh ceum air feadh bùithean móra Ghlaschu, agus ise a’ dèanamh làn-chinnteach gum bithinn fhìn ’s i fhéin air ar sgeadasachadh glé rìomhach airson a dhol gu lùchairt na Ban-rìgh.
Air Di-ciadain, moch-thràth sa mhadainn, chàirich Calum agus Mairi ’s mi fhìn oirnn air an trèan gu baile mór Lunnainn. Bha sinn a’ fuireach fad thrì latha ann an Croydon aig Anna a’ Chaiptein. B’fhialaidh dha-rìribh a dh’fheuch i fhéin ’s a céile, an dotair, rinn fad na h-ùine sin. Air madainn Diardaoin fhuair sinn còmhdhail gu lùchairt na Ban-rìgh. An déidh beagan sgrùdaidh, fhuair sinn a-staigh troimhn chachaileith mhóir agus dh’fhalbhadh le Màiri ’s le Calum taobh eile. Thugadh mise a-staigh do sheòmar mór fada far an robh feadhainn eile a’ deisealachadh gu dhol mu choinneamh na té rìoghail. ’Se màthair ar Ban-rìgh a rinn gu grinn eireachdail an sìneadas a thoirt seachad.
Nis, bha a’ chùis math gu leor fhad ’s a bha sinn cruinn cothrom còmhla, ach bha sgrìob glé fhada aig gach aon ri choiseachd leis fhéin suas air a’ bhrat chun na té urramaich. Mu dheireadh thall dh’éigheadh m’ainm-sa. Thàinig caran de chrith orm, ach an sin – cleas muinntir nan seann sgeulachdan – chuimhnich mi air na daoine bhon tàinig mi, agus suas gun tug mi.
Bha an té rìoghail aoigheil, aoigheil. Dh’iarr i orm a beannachdan a ghiùlain chun na cloinne a bha mi a’ teagasg san eilean bheag uain’ an iomall a’ chuain, agus cuideachd chun a’ chòrr dhen t-sluagh. Chroch i an MBE air mo ghualainn, agus thug i crathadh cridheil càirdeil air mo làimh, agus bha a gnothach-se riumsa ullamh.
Shaoileadh tu gu robh a’ chuid bu duilghe nis seachad, ach feuch an robh. ’Sann an comhair mo chùil a dh’fheumainn gluasad air falbh bhon té urramaich, agus chan eil sin cho furasda nuair nach eil thu cho òg ’nad bhodhaig ’s a tha thu ’nad chridhe, gu h-àraidh nuair a thàinig e gu lùbadh na glùine mu ochd ceumannan air ais. Eadar an làmh ’s an taobh, chaidh agam air, agus cho aotrom ri uan rinn mi air an doras, far an robh an dithis a bha leam a’ feitheamh agus iad ag ràdh, “Tha thu beò fhathast co-dhiùbh.” Nuair a fhuair sinn a-mach as an lùchairt ainmeil sin, bha feadhainn a’ dol pronnaich air h-earraich thairis air a chéile gu dealbhan a thogail dhinn airson nam pàipearan-naidheachd. Nis, nach ann a bha cuireadh agamsa agus aig na bha ’nam chuideachd bho Bhall-pàrlamaid nan Eilean an Iar, Dòmhnall Stiùbhart, a dhol gu dìnnear an latha sin gu Taigh nan Cumantan.
Chuir e fhéin ’s a bhean flath is fàilt’ oirnn nuair a ràinig sin ar ceann-uidhe. Ghabh sinn dìnnear bhlasda còmhla riutha, agus fhuair iad cothrom air ar faighinn a-staigh do Thaigh na Pàrlamaid aig àm nan ceistean.
Sin far an robh an dol ann. Bha am Prìomhaire, Mgr. Callaghan, agus Mairead Bhàn a’ cur cath air a chéile. Cha bu luaithe a ghluais Mgr. Callaghan air falbh na thàinig Mìcheal Foot, agus chaidh e fhéin is Mairead gun dàil an ugannan. Cha dèanadh ise toll nach cuireadh esan tarrang ann. Dh’fhan sin ann mu uair an uaireadair, agus dh’fhàg sinn an sin beannachd aig an fheadhainn a dh’fheuch cho fialaidh rinn.
Thill sinn air ais a Ghlaschu Di-haoine, agus dé bha feitheamh oirnn ach cuirm mhór. ’S coma gu dé cho moiteil ’s a bha na nàbaidhean aig Màiri is Calum gu robh sinn air chuairt aig lùchairt na Ban-rìgh. Nuair a chunnaic mi iad a’ dol an sreath gu crathadh làmh a dhèanamh orm, thuig mi gu robh iadsan a’ cur luach mhór air a’ chomharra a fhuair mi.
Thill mi dhachaigh a Bharraigh an ath Dhi-luain. A dh’aindeoin a h-uile rud a chunnaic mi ’s a h-uile rud a rinn mi, thug mo chridhe leum an àird nuair a thàinig creagan corrach glasa Bharraigh ’nam fhradharc. Mun do laigh an t-itealan air an Tràigh Mhóir thug mi sùil air ais, agus thill, thar leam, sealladh de bhuidheann gasda air an casan rùisgte a’ cladhach airson an t-srùbain – saothair nach robh gu móran buannachd glé thric – agus chuimhnich mi air“Cockles condemned” ;agus ged nach robh neach ’nam shealladh, ’nam inntinn bha mi ag éigheach dhaibh, “Air bhur sgàth-se a rinn mi an turas. Nach seall sibh an comharra a thug mi air ais thugaibh.”
Nuair a thàinig mi as an itealan, chuala mi cuideigin ag ràdh, “Cha chreid mi fhìn nach robh sibh air falbh.” Thuirt mi rium fhìn, “Obh, obh, ’s mise bh’ann an sin air falbh, sgrìob mhór mhór air falbh, air saoghal eile – seadh, saoghal a’ mhic nach do rugadh an coimeas ris an t-saoghal a th’air an eilean air a bheil mise a’ còmhnaidh, far am feum thu bhith air do mhùgan ’s air do mhàgan, an impis a dhol as do chnàmhan air feadh na feamainn ’s nan creagan, mu faigh thu air tìr.” Gu deimhinn, ’se aon nì a tha cinnteach – nach eil fhios aig an dàrna leth de shluagh an t-saoghail ciamar a tha an leth eile a’ faighinn troimhe.
An ath oidhche Di-haoine, bha cuirm aig muinntir Eilean Bhatarsaigh far an tug iad sìneadas feumail eireachdail dhomh – “mar chuimhneachan air mo thapachd,” thuirt iad.
Roimh dheireadh na bliadhna thàinig iomradh as ùr am Barraigh air “co-obraichean.” Nach fhada bhon uair sin a fhuair mi eòlas orra an toiseach mo làithean, am Brudhairnis; ach bha Calum Ruadh nan duanagan air triall as fada roimhe seo. Chaidh buidheann a Barraigh, agus fleasgach òg a mhuinntir Bhatarsaigh còmhla riutha, a-null a dh’Eirinn a bheachdachadh air ciamar a bha a’ chùis ag obrachadh thall an sin. Aig àm an t-samhraidh thàinig fear air chuairt a-nall as a sin a shoilleireachadh do luchd an àite gu freagradh a leithid seo glé mhath anns an eilean, far am feumadh gach aon a dhol an taing a choimhearsnaich – a h-uile latha deug sa bhliadhna. Fhuair iad beagan
cuideachaidh bho Bhòrd Leasachaidh na Gaidhealtachd. ’Sann as a chéile a nithear na caisteil, agus chan eil aon teagamh agam, ri ùine, nach bi piseach air an oidhirp.
Nis, bha an ùine air ruith, agus bha an t-àm a’ tighinn dlùth gu mise na ràimh a shaoradh. Bha mi a’ dol a leigeil dhiom na h-acfhainn anns an Og-mhìos, 1978. Nach robh an t-àm ann, an déidh còrr agus dà fhichead bliadhna ’na bun. Sin an obair dhan tug mi làn-spéis, ach bha an t-àm an t-uallach a leagadh air gualainn sgairteil òg. Teirigidh an saoghal, ach mairidh gaol is ceòl.
Bu mhór an toileachadh a bh’air gach neach an oidhche a dh’fhosgladh an talla ùr ann a Bhatarsaigh air an treas latha dhen Iuchar. Bha an aitreabh ùr air leth maiseach, agus a’ toirt bàrr-urraim air gach té dhe leithid air an do dhearc mo shùil riamh. Bha fonn air gach aon, oir cha do shaoil sinn gu faiceamaid a leithid-se gu sìorraidh air an làraich. Aig an ath chruinneachadh, air an t-seachdamh latha deug dhen Iuchar, bha muinntir an àite a’ fàgail soraidh agam agus a’ sìneadh cuimhneachan snasail eile dhomh air na bliadhnachan a bha sinn còmhla. Có a nochd a-staigh an déidh tighinn bhàrr a’ bhàta as an Oban, a dh’aon ghnothach gu bhith còmhla rinn air an oidhche shònraichte sin, ach mo ghalad, a’ chaileag nach deargadh air na ceistean a thaobh ’s nach do dh’ionnsaich i riamh na tables. Moch-thràth sa mhadainn, chàirich i oirre air ais gu a cosnadh a Ghlaschu.
An oidhche sin, ’s gann a bha an talla air fosgladh nuair a nochd cuideachd mo rùin a Eòiligearraidh a-staigh, agus Màiri an Jen air an ceann, gu cur an céill ’nan dòigh fhéin nach do rinn iad dìochuimhn’ orm, a dh’aindeoin an liuthad bliadhna bhon dhealaich sinn.
Eadar sgioblachadh agus stobhadh bhocsaichean, bha an latha mu dheireadh dhen Iuchar ann mun do ghabh mi an t-aiseag. Thug mi ùine mhath mun tàinig mi mun cuairt an déidh na h-iomraich, oir bha an sgìos air trian dhe m’shuim a thoirt asam, ach uidh air n-uidh fhuair mi as a sin. Bha mi car ann an ceò fad greis, oir chan eil e furasda a chreidsinn, an déidh a bhith strì ris a’ chosnadh sin cho fada, nach eil agam ri dhol dhan sgoil tuilleadh. Threabh mi m’iomhair fhìn, ach ’siad na smaointean a bha a’ ruith troimh m’inntinn an latha a dh’fhàg mi Bhatarsaigh, air mo mhùgan ’s air mo mhàgan air feadh nan clach ’s na feamainn, gu teàrnadh chun a’ bhàt’ -aiseig: “Ged a bhiodh tu mar a’ chlach a dhiùlt na clachairean, gheibh an Sàr-chlachair oisean beag dìomhair far an cuirear gu feum thu.”
| title | Air Ais a Bhatarsaigh |
| internal date | 1982.0 |
| display date | 1982 |
| publication date | 1982 |
| level | |
| parent text | Air Mo Chuairt |