5
“Tha mi smaoineachadh,” ars a’ Sgudalair, “— ma ’s math mo chuimhne — gur ann mu’n tìd’ -sa bhliadhna bh’ann. Deireadh an fhoghair. . .”
Bha an triùir aca ’nan suidhe aig an teine, a’ cnàmh na circ agus ag òl tea. Bha Coinneach air sgeulachd Dhomhnaill a’ Chladaich innse, agus bha an còmhradh a nis air a dhol gu Seonaidh Dubh, seanair a’ Sgudalair.
“Thug e mhaduinn ud a’ falbh nan cladaichean — e fhéin ’s an cù buidhe. . .”
“Gu dearbha cha robh sin ’na annas dhaibh,” arsa Coinneach.
“A woill cha robh. .. Nach ioma maduinn a dh’fhalbh mi còmhla riutha. .. glé thràth a-steach Rathad nan Caorach ’s a-null chun an Dùin. Bhiodh mise ’na mo shuain ann an cùl na leap sin, agus dhùisgeadh e mi: ‘Siuthad thus, a bhalaich bhig,’ chanadh e, ‘crath dhìot an cadal.’ An còmhnaidh an aon rud: ‘Crath dhìot an cadal.’ Bhiodh an teine air a thogail aige, agus biadh air a’ bhòrd.
“Co-dhiùbh, thachair seo nuair a bha mise. .. O cha bhithinn ach mu thrì bliadhna. .. deireadh an fhoghair. Bha e air an t-slighe dhachaidh. ’S cha b’ann gun eallach mhath air a dhruim.”
“Man an t-each, cho làidir.”
“Man an t-each. Shlaodadh e na tha ’sa’ Chuan Siar, mo sheanair-sa. Woill co-dhiùbh, a’ gabhail a-null gu Buaile-na-Crois a bha e, suas Tom na Spréidheadh far am biodh ’ad ag àiteach. .. ’s có chunnaic e ach Seòras Alasdair a’ buain shnéapan.”
“Seòras Alasdair ’An ’Ic Sheumais.”
“Seòras. .. Ach aig a cheart àm chunnaic e caoraich — dha-no-thrì a bha dhìth air, ’s chaidh e air an tòir leis a’ chù. Cha robh mionaid ann gus an d’fhuair e chun a’ rathaid ’ad — cha robh, mionaid — ’s bha làn dùil aige gu’n tigeadh Seòras a thoirt cuideachadh dha. .. Ach cha b’ann mar sin a bha — cha robh sgeul air Seòras. ’S chuir sin fìor-ìongnadh air mo sheanair. Tha fios agad fhéin, a Choinnich, cho brais ’s a bha e?”
“Tha.”
“ . .. Woill cho luath ’s ràinig e Bhuaile, a-steach leis a thigh Sheòrais. ‘Gu dé,’ ars esan — guth àrd aige — ‘Gu dé a’ chabhaig chac a bh’ort-sa?’ ’S tha col’ach gun rinn e trod mhór, a’ siamadh dha Seòras ’s a’ càineadh na bhuineadh dha. Cha robh a’s an tigh ach Seòras fhéin agus Seonaid a phiuthar — daoine solt, modhail. ‘Od-od, a Sheonaidh, od-od. . .’ bhiodh e-fhéin a’ dèanamh guth Sheòrais dhuinn, ‘Od-od-od, a Sheonaidh, tha thu ’ga do chall fhéin — cha robh mise faisg air snéap an diugh. . .’ ’S bha dearbhadh aig Seònaid air a sin: thug iad a’ mhaduinn a’ taghadh sìol-cur ’son an t-sloc bhuntàta.
“Deireadh na seachdain sin, fhuairear Seòras marbh a’s a’ chlàr-shnéap.”
“O dhuine bhochd.”
“Chaidh Seonaid a dh’iarraidh dhaoine ’s thug na daoine dhachaidh e.”
“Well, well.”
Coinneach a’ lìonadh na pìob:
“Nach b’ àraid an duin’ e.”
“Có?”
“Do sheanair.”
“An dùil,” arsa Nellie, “an e ’n fhìrinn a bh’aige? Gu fac’ e Seòras a’s a’ chlàr-shnéap?”
“Bhiodh e faicinn rudan co-dhiùbh.”
“Nach deach e fo ghiùlain trup? A’s a’ Gharadh Dhubh?”
“Cha b’ann ach air Rathad Aonghais ’Ic Dhomnhaill — goirid mas do bhàsaich an Glaisean.”
“Chaidh ’s a’s a’ Gharadh Dhubh.”
“Cha chreid mi gu-tà. .. seadh. . .”
“Chaidh. .. tha cuimhn agam-fhìn air a’ bruidhinn air — cuideam eagallach a’s a’ chiste, chaidh ’ad am bogadh leatha aig Blàr a’ Chiop Dhuibh. . .”
“Cha chuala mi ’n té sin a riamh aige … co-dhiùbh, cha robh taobh a dheidheadh e nach biodh rudeigin. . .”
“Bhiodh ’ad ag radh nach do dh’innis e riamh sgeulachd gun na h-uidhir a chuir rithe.”
“Bhiodh. .. ’s bheireadh e chreids’ rud sam bith ort. .. ach a dh’aindeoin sin, b’fhiach éisdeachd ris.”
Nellie a’ fighe stocainn chloimh:
“Nach robh sgeulachd a-choireigin eil’ ann,” ars ise, “mu dheidhinn Sheòrais sin? Nuair a chaidh e dhan a’ chladh a dh’iarraidh clagunn. . .”
“Cha b’e, cha b’e, cha b’e, ” ars a’ Sgudalair. “Athair Sheòrais a bha sin. .. chaidh e dh’iarraidh a’ chlaguinn dha Màiread a phiuthar.”
“Màiread Bheag an t-sabhail.”
“Bha na daoine sin càirdeach dhuinne,” ars a’ Sgudalair. “Clann ’Ic Sheumais sin.”
Thug e dheth na speuclanan agus theann e ’gan glanadh.
“Bhuineadh mo sheanmhair dhaibh,” ars esan. “Mo sheanmhair Léinebroc. Mura h-eil mise air mo mhór mhealladh ’sann le te de nigheanan ’An ’Ic Sheumais a bha mo sheanmhair. .. mo sheanmhair agus Seòras Alasdair a-réisd clann a’ phiuthar ’s a’ bhràthair. .. m’athair agus Iain Sheumais Alasdair na h-oghaichean.”
“Có Iain Sheumais Alasdair?”
“An Traon.”
“An Traon?”
“Seadh, an Traon. Iain Sheumais Alasdair ’An ’Ic Sheumais.”
“Tha thu ceàrr,” arsa Coinneach. “Tha thu fad do dhroma ceàrr.”
Bha iad a’ coimhead a chéile, a’ smaoineachadh.
“Chan eil mi ceàrr idir,” ars a’ Sgudalair, an ceann greis.
“Tha thu ’g ràdh,” arsa Coinneach, “gum b’e d’athair agus an Traon na h-oghaichean.”
“Tha.”
“Do sheanmhair agus Seòras Alasdair clann a’ phiuthar ’s a’ bhràthair.”
“Tha.”
“Gur ann le nighean ’An ’Ic Sheumais a bha do sheanmhair.”
“Seadh.”
“Tha thu ceàrr.”
“Ciamar?”
“Tha thu ceàrr. Thàinig do sheanmhair — bean Ailein Ruairidh — thàinig i ás Léinebroc. Bhuineadh i dha na Bànaich a bh’ann a-sin.”
“Bhuineadh. Seann Dhomhnall Bàn a b’ athair dhith, ’s bha esan pòsd aig té de nigheanan ’An ’Ic Sheumais.”
“Cha robh. Tha thu ceàrr.”
“Ciamar?”
“A chula ciamar.”
“Dé riabhach ort a seòrsa freagairt a tha sin!”
“Cha robh aig Iain ’Ic Sheumais ach an aona nighean. Màiread Bheag an t-sabhail. Alasdair bu shine, Iain a-rithist, ’s an uairsin Màiread Bheag — cha robh ’n còrr ann. ’S cha do phòs Màiread Bheag a riamh — bha i a’s an t-sabhal agus bhàsaich i a’s an t-sabhal. Le Alasdair a bha an tigh, ’s bha triùir a theaghlach aige-fhéin: Seòras, Seumas, agus Seònaid. Tha sin a’ fàgail Iain — Iain Iain ’Ic Sheumais. Agus càite robh esan a’ fuireachd?”
“Ann a Léinebroc.”
“Dìreach. Ann a Léinebroc, pòsd aig piuthar Mhurchaidh Bhàin, màthair do sheanmhair. Do sheanmhair a réisd agus Seòras Alasdair ’An ’Ic Sheumais clann an dà bhràthair.”
“Agus có bhean a bh’aig seann Dhomhnall Bàn?”
“An robh bean aige?”
“Gu sealladh Dia ort a dhuine.”
Stad an còmhradh. Cha robh duine dha’n dithis glé chinnteach, ach cha b’e nì annasach a bha sin an uair a thigeadh an gnothuich gu càirdeas. Chuir iad smùid ri na pìoban, mar gun greasadh seo fuasgladh dhan a’ cheist thuaireapach a bha aca.
“Tha mo cheann fhìn ’na bhrochan co-dhiùbh,” arsa Nellie. Agus sheall an dithis rithe. Cha robh iad ’ga faicinn. Dh’fheumadh i an tilleadh gu sgeulachdan, gu bàrdachd, gu rudeigin — rud sam bith ach càirdeas: oghaichean agus iar-oghaichean, seanairean agus dubh-sheanairean, an eanchainn a’ cuir nan car-a- mhuiltein ’s a’ bhruidhinn a’ tighinn gu éigheachd dhaibh. Rug i air a’ phoit-tea. Is beannaichte luchd-dèanamh na tea agus na sìthe.
“Balgam eile, Choinnich? Ailein?”
“O, glé mhath.”
“Bha thu bruidhinn,” ars ise, “air an fhear a chaidh a dh’iarraidh a’ chlaguinn.”
“Dé?”
“Seoras Alasdair.”
“A well, well,” ars a’ Sgudalair, a’ crathadh a chinn, “Dé math dha duine bhi ’g innse cail idir dhut-sa. . .”
“Alasdair fhéin a bh’ann, Nellie,” arsa Coinneach.
“O ’se. Alasdair. . .”
Alasdair, am mac bu shine a bha aig Iain ’Ic Sheumais, bràthair dha Iain agus dha Màiread Bheag an t-sabhail. Bha an tinneas air Màiread — an tinneas tuiteamach — agus bhiodh iad ag radh gur e obair an t-Sàtuinn a bh’ann. Ach chuala Alasdair gu fàsadh Màiread Bheag gu math nan gabhadh i deoch de dh’uisge fuar anns am biodh clagunn duine air a bhogadh. Agus dh’fhalbh e air an oidhche, tarsuinn Rathad nan Caorach chun na Lochan Sgeireach, agus Siar gu Cladh Thómais.
“Gabh thusa beachd air,” ars a’ Sgudalair, “a’ cladhach ann a siud leis-fhéin a’s an dorchadas, fuam na mara ’na chluasan. .. a’ lorg clagunn geal cruaidh dha Màiread.”
Fhuair esan sin. Agus thug e dhachaidh e. Ghlan e ùir na talmhainn dheth, chuir e am bogadh ann am peile-sinc e, agus chaidh e gu Màiread le deoch.
Cha robh fios aig duine an fhuair Màiread bhochd saoirsinn, ach aon nì fìor, cha robh saoirsinn an dàn dha Alasdair an oidhche ud. Dh’fhàg e an clagunn air bòrd an dreasair ’s chaidh e dhan a’ leabaidh — dhèanadh e
moch-eiridh agus thilleadh e an clagunn mus gluaiseadh duine a-mach á dorus. Sin a bha ’na rùn, ach óbh-óbh-óbhan. .. Chaidh a dhùsgadh troimh’n oidhche agus, mar a chanadh Seonaidh Dubh, fhuair e e-fhéin air a dhùmhlachadh. Dh’aithnich e gu robh rudeigin nach robh ceart a-stigh còmhla ris. .. bha rudeigin nach robh ceart a’ strucadh ann. .. a’ buntainn ri chiall ’s ri reusan. ..
An oidhche sin chuala iad ann an Ard-nan-Claisean Alasdair ag éigheach nan creachan. Bha ghaoth bho’n Earadheas agus Alasdair na Buaile a’ glaodhaich, a’ glaodhaich, gu bràth gus an duirt an guth socair ciùin seo ’na chluais: ‘A’ rud nach buin riut, Alasdair, na buin dhà.’
“Fhir na faire,” arsa Coinneach, “ciod mu’n oidhche?”
“Dé thuirt thu?” ars a’ Sgudalair.
“Earrainn a thainig thugam. Na chuir a’ stòraidh ud feagal ort, Nellie?”
Rinn i gàire.
Bha i air a dòigh ag éisdeachd riutha, agus bha iadsan dòigheil cuideachd. Dh’éirich i a leigeil a’ chait a-mach. Bha dorus tigh-nan-cearc ri dhùnadh, agus bha trì uain anns a’ bhàthach ag iarraidh riarachadh. Cha robh an crodh an urra rithe air a’ gheamhradh ann, ach bhiodh i ’gan ionndrainn.
Chunnaic i gu robh bloigh gealaich a’ nochdadh. Bha na rionnagan man a bha iad a riamh. An oidhche cho séimh. ..
Am broinn an taigh, bha Coinneach agus Ailean a’ coimhead dhan an teine.
“Seadh an Traon, arsa tusa,” thuirt Coinneach.
“ ’Se. Traon Sheumais Alasdair.”
“Chaidh e glan ás mo chuimhne, an duine sin.”
“Chaidh e dhan an Talamh Fhuar. Bha mi seachd bliadhna nuair a dh’fhalbh e.”
“A mheasg nan daoine dearga.”
“Domhnall a’ Chladaich a bhiodh ag radh sin, gur e daoine dearg a bh’ann. Ach an Traon. .. O bhalaich ort!
. .. cha robh ann dhàsan ach saoibhreas agus beartas. Bha mi ann a’ mullach na cruach-mhònaich a’ latha dh’fhalbh e, ’s cha do charuich mi gus an deach e-fhéin ’s an t-each ’s a’ chairt ás an t-sealladh a-mach Garadh Shanndaidh.”
“Seadh gu dearbha.”
“Bha mi glé dhuilich as a dheidh, ’s cha robh uair a sheallainn gu muir nach bithinn a’ cuimhneachadh air a’s an Talamh Fhuar còmhla ri daoine móra beartach.”
“Tharraing an t-àite sin gu leòir ás a seo.”
“ ’S cha do thill duine.”
“Cha do thill.”
“ ’Se rud glé chianail a th’ann. .. a’ faicinn nam ballachan ud a’ dol fo thalamh uaine. . .”
“Gle chianail dhuinne, a chunnaic na chunna sinn.”
Léinebroc, ’s an Dùn. .. LB Buaile-na-Crois LB agus an Airidh Ghlas LB — sàmhach a nis.
Bha bodach air an Airidh Ghlas ris an canadh iad an Glaisean. Bha casan na briogais aige air an tionndadh suas ma chalpannan agus ròpa-siaman ceangailte mu mheadhon. Bhiodh e a’ sùghadh snaoisean suas troimh shròin, agus a’ guidheachdan gun sguir — a’ guidheachdan ris a’ chù a bh’aige, ri na cearcan, ri bhean, ris an t-saoghal, agus ris-fhéin.
Cha robh an Airidh Ghlas ach mu leth mhìle a-mach an gleann bho Ghil-a’ -Chlamhain, agus bhiodh a’ Sgudalair a’ dol a chéilidh ann a chula latha. Dh’ionnsaich e focail mhath bhon a’ Ghlaisean agus aon latha leig e ás sruth dhiubh anns an tigh aca fhéin. Thug a mhàthair dha i mu tholl na cluais, agus dh’ionnsaich e an uairsin gur e focail a bh’annta a bhiodh tu ag radh gun fhiosd, leat fhéin. Bha sin buileach math. ’S bhiodh e spàgail a-measg a’ fhraoich, eadar a’ Ghil agus an t-Slugaide Ghorm, a’ bruidhinn ris fhéin am briathran diamhair a’ Ghlaisein: ‘Tigh na galla, O tigh na buids’ ort. . .’ a’ coimhead gu faiceallach gu chùlaibh gun fhios
nach robh duine-mór a’ spàgail a-measg a’ fhraoich cuideachd.
Tigh dorch a bh’ann an taigh a’ Ghlaisein. Cha robh solus a’ latha a’ bualadh orra ach troimh aon tholl — toll nan cearc — ’s bha na cearcan a-mach ’s a-steach mar a thogradh iad. Nuair a thigeadh an tìde fhuar, thigeadh na luchain, agus bha deargadan aca co-dhiùbh, biodh i fuar no teth. Thug esan feadhainn dhachaidh leis, ’s bha iad anns a’ leabaidh aige, fo chluasag — math dha-rìreabh a bhi coimhead riutha a’ leum bho àite gu àite; ach dóruinneach a bhi ’ga do thachais fhéin fad na h-oidhche. Na deargadan a b’fheàrr na na miallan gu-ta. .. ‘Clann an diabhuil sin,’ chanadh an Glaisean. Bha miallan gu leòir a’ faighinn an àrach ’na fheusag-san agus ’na cheann cléigeach geal.
An trup mu dheireadh a chunnaic a’ Sgudalair e, bha e ’na shìneadh air a’ bheing — mar bu mhinig a bhà — le bhonaid sìos mu shùilean. Bha a bhean a’ gurraban anns an dorchadas, an tigh cho dorch ’s iad-fhéin cho aosd.
‘Chunna mi aisling a raoir,’ ars ise. ‘Bha thu ann an ifrinn.’
Thog an Glaisean bil a bhonaid:
‘A Dhia,’ ars esan, ‘cà robh dùil agad am bithinn?’ agus gun an còrr a radh, chaidil e.
Làirne mhàireach chaidh a’ Sgudalair a Léinebroc, a thigh a sheanmhair. Bhàsaich an Glaisean fhad’s a bha e ann, agus thàinig daoine chun an tiodhlaiceadh — càirdean — rudeigin mar sin, chan fhac a’ Sgudalair a riamh roimh’n a sin iad. Thug iad leotha bean a’ Ghlaisein agus dhùin iad an tigh. Cha robh sin furasd, a bhi faicinn tigh dorch a’ Ghlaisein cho dùinte ris an uaigh; tobair agus saoibhear a’ Ghlaisein ’s gun an Glaisean fhéin ann.
Agus thàinig an aon sàmhchantas air an Dùn, air a’ Bhuaile, agus air Léinebroc. Domhnall Beag Aonghais ’Ic Dhomhnaill agus Catriona; Clann ’An ’Ic Sheumais agus muinntir Mhurchaidh Bhàin — chaochail ’ad uile. ’S bha iadsan iad-fhéin aosd a nis, ’nan triùir, ’nan aonar, a’ coimhead dhan an teine, agus a’ cuimhneachadh. ..
“Bha oidhcheannan mór air an Dùn,” ars a’ Sgudalair.
“Bha ’s maduinnean.”
“Aonghas Mhurchaidh Bhàin leis a’ phìob. .. tha col’ach nach robh shamhail ann.”
“Bràthair-athair dha’n fheadhainn a dh’aithnicheadh tusa Nellie. .. dha Aonghas is Calum.”
“O seadh,” arsa Nellie. “Esan.”
“Bha mi bruidhinn air bho chionn ghoirid,” ars a’ Sgudalair. “An tigh aige ri taobh tigh mo sheanmhair. .. bhiodh e ’na shuidhe le làmhan air a ghlùinean. .. a dhruim dìreach. .. mar seo. .. a’ coimhead rium.
‘Dé man a tha balach beag a’ ghlinne an diugh? Eil do sheanair air a chasan?’ ’S bhithinn-s’ a’ feitheamh, fios mhath aige carson. .. ’s cho luath ’s a bhiodh an còmhradh seachad, an dithis againn a’ coimhead a chèile, thogadh e aona mhanachan agus leigeadh e braim.”
“Ha!”
“Chan fhalbhainn gu bràth gus a leigeadh e ’m braim.”
“Chan fhalbhadh. . .”
“Siud na chuala mis’ a cheòl aige. Ach bhiodh ’ad ag radh gu robh e na phìobaire air leth math.”
Agus b’ àlainn a chluicheadh e air an Dùn, air na h-oidhcheanan mór ud is MacBrìde ’san tìr.
MacBrìde: pòiteir fìona agus deoch làidir; fear a shiubhail a’ saoghal ’s a fhuair blàths agus coibhneas bho Chatriona Bhàn Aonghais ’Ic Dhomhnaill. Latha mór a bh’ann a’ latha nochdadh MacBrìde le bhaga dubh — sìos Garadh Shanndaidh ’s a-steach gu Gil-a’ -Chlamhain.
“Bhiodh mo sheanair,” ars a’ Sgudalair, “a’ dol còmhla ris chun an Dùin, ’s chan fhaiceadh sinn tuilleadh e gu feasgar an ath latha. Tha cuimhn am air mo mhàthair a bhi ’g radh rium: ‘Nach seall thu air an diol-déirig a ghràidh. Fad a’ latha air an uinneag ’s a shùil a-mach airson baga dubh MhicBrìde. ’”
“Thàinig e dhan tigh againn uair,” arsa Coinneach.
“ ‘Well, well,’ thuirt e ri m’athair. ‘Well, well, well, a Choinnich, cà bheil am pìgean? ’”
Bha geòla bheag aig MacBrìde. Agus aon latha leig a
mach gu àird a’ chuain i ’s chan fhacas a riamh tuilleadh e. ’S rinn Catriona Bhàn abhran dha.
“Thoir dhuinn abhran Chatriona,” ars a’ Sgudalair.
“Ceart gu leòir,” arsa Coinneach, “abhran Chatriona.”
O MhicBrìde gur cruaidh oirnn LB a’ sgeulachd a chualas an dé; LB chan fhaic mu thu tuilleadh LB a’ tilleadh le suigeart ’nad cheum. LB ’S cha chluinn mi do chòmhradh LB bha tlachdmhor an còmhnaidh leam fhéin LB ’s ged a lìonainn a’ ghloinne, LB Cha bhiodh i ach searbh ri mo bheul.
Och gur dorch leam a’ mhaduinn LB ’s mi gun chadal a’ sileadh nan deur, LB ’s mo smuain air a’ fhleasgach LB bha uasal is taitneach ’na bheus; LB tha thu nis na do laighe LB an doimhneachd na mara leat fhéin — LB O MhicBrìde nach truagh leinn LB a’ sgeulachd a chualas an dé.
“Sin thu-fhéin a Choinnich,” ars a’ Sgudalair.
“Catriona bhochd,” arsa Nellie.
“Thoir dhomh do ghloinne. ’S math is fhiach thu làn do bhroinn.”
“Mo thearmunn is mo neart,” arsa Coinneach. “Air do shlàint.”
“Bha abhran,” arsa Nellie, “ ’na mo cheann fhìn an diugh, fad a’ latha.”
“Tha làithean agus abhrain mar sin ann,” thuirt a’ Sgudalair.
“Dé man a tha rann seo a’ dol? Fuirich a nis ort. .. A’ rann seo: Dé gad gheibhinn-sa tigh is oighreachd. .. ?”
Thòisich Coinneach air:
Làn de dh’airgiod ’s de dh’òr ’s de dhaoimean LB ’S mac a rìgh a bhith air ’na oighre, LB Gum b’fheàrr leam fhìn
A bhi sìnte ’n raoir leat. ..
’s cha robh glé fhada gus an robh an triùir a’ seinn, ’s bha ’n oidhch air Gil-a’ -Chlamhain.
LB Bha ’n oidhche socair, carthannach. Thàinig a mhùn gu Teàrlach agus chaidh ise cuairt leis sìos chun na h-aibhne. Dheanadh i fhéin a mùn cuideachd, agus an uairsin dh’éisdeadh i ris an oidhche mun cuairt oirre, Teàrlach a’ snòtaireach.
Dh’fhàg i Coinneach agus Ailean a’ bruidhinn. An uair a thilleadh i, ghabhadh iad an t-suipeir — am pudding buidhe agus an duff — no ’s dòcha, nam biodh iad ro làn, mìr-corc agus bainne. Bhiodh sin na b’fheàrr, mìr-corc agus bainne, neo ’s dòcha lit agus bainne — bha na stamagan ag iarraidh cùram, ’s cha b’fhiach a’ losgadh-bràghad.
Dh’fhalbh gaoth air a’ Sgudalair; Coinneach a’ bruidhinn:
“ . .. chan eil fiaclan innte,” arsa Coinneach. “Chan eil aon. Ach bheir mi dhith aon bhliadhn eile gun fhios nach bi uan boireann aice.”
“ ’Ne rùda breac?”
“Chan e. Leigidh mi a’ reath’ thuice dhan trup-sa.”
“Chan eil e càirdeach dhith?”
“Chan eil. An Fhìor-othaisg a mhathair. Thainig ise bho Chaora Ruadh Dhìobadail.”
“An Fhìor-othaisg?”
“Caora Bheag na tràghad, daingead, Ailein. Na caoraich bho’n dàinig an Fhìor-othaisg. .. pìatan bàn Bhréitheascro. . .”
“O seadh, seadh.”
“Cha do rinn Caora Bheag na tràghad no gin a bhuineadh dhith móran air mòinteach a riamh. Chan fhuireadh ’ad ann.”
“Caoraich mhath.”
“Cha robh na b’fheàrr. Cha robh na b’fheàrr.”
“Woill,” ars a’ Sgudalair, “tha mi ’n dòchas gu faigh thu uan boireann bhuaipe.”
“Na faigheadh. . .”
Chuir a’ Sgudalair móine mun teine.
“Cuine tha dùil agad,” ars esan, “na h-uain a thoirt a-steach?”
“Na h-uain? Tràth gu leòir. . .”
“Tha ’ad aig Nellie a-stigh bho chionn seachdainn.”
“Tha.”
“Chan eil spùt aice. Carson, arsa mise, air sgàth nì math, a tha thu cuir nam beathaichean sin a-steach an dràsda — deireadh an fhoghair? Deireadh an fhoghair, ars ise, ’s col’ach ri bàrr do shròin e. An còrdadh e riut-fhéin a bhi air an t-sitig samhail nan oidhcheannan seo? ’S cha robh ’n còrr mu dheidhinn — dé math dhut?”
“Dìreach, a dhuine, dìreach.”
“Ach ge b’ oil leatha, marbhaidh sinn a’ mult am bliadhna.”
“An cóig-bhliadhnach!” thuirt Coinneach.
“An cóig-bhliadhnach. Chan eil ann ach arrachd beathaich, nach do charaich a riamh ás na dìgean. Feum a dh’òrdaich Dia chan eil a siud.”
“Cuine mharbhas sinn e?”
“Uair sam bith.”
“Tha miann agam-fhìn air maragan.”
“Tha mi coma gad a mharbhadh tu màireach e.”
“ ’S tusa gheibh do dhonas.”
“Dragh.”
“ ’S an uairsin bidh tigh-fhaire agaibh — fad seachdainn co-dhiùbh, a’ caoidh a’ mhuilt.”
“Dragh. Cha ghabh a leasachadh.”
“Tha i ro cheangailte riutha.”
“Tha.”
Thug Coinneach sùil air.
“Ceart ma-tha,” ars esan. “Nuair a thig thu-fhéin ’s a’ mult a màireach bi a’ sgian agam-sa air a gleusadh, bòrd a’ mharbhaidh ’na àit. .. Cuidichidh mi-fhìn thu leis an fhuil ’s leis an duis, ’s bidh maragan math againn an t-seachdainn-sa tighinn.”
“Glé mhath,” ars a’ Sgudalair. Ach bha fios agus cinnt aig Coinneach nach buaileadh a shùil air a’ mhult
a’ cheud ghreis, ’s gum biodh Ailean a’ tighinn le na leisgeulan a chula maduinn: chan fhaighinn lorg air a Choinnich. .. dh’fhaillich e orm aig an fhaing. .. bha sinn dìreach a’ falbh nuair a nochd Nellie. Leisgeulan Ailein. Mu dheireadh chanadh e gun choisinn a’ mult buaireadh mór eadar e-fhéin agus Nellie — b’fheudar dha innse dhith ’s chaidh i ás a ciall — agus seach nach robh esan, aig aois, fulangach air faobhar a teanga, bhiodh e cheart cho math dhaibh a’ mult a shaoradh o’n chlaidheamh airson bliadhna mhór eile.
Cha robh e comasach dhan a’ Sgudalair cron a dhèanamh air creutair cruthaichte. Dh’fhág sin Coinneach ’na mhàl a’ bàthadh phiseagan, a’ tachdadh chearcan, agus a’ spoth nan uan ’s ’gan comharrachadh. Am bàrr deas, beum foidhp’, slisinn a’s a’ chluais taisgeil. ..
An uair a bha iad beag, bhiodh Coinneach a’ fanaid air seach nach cuireadh e boiteag air dubhan.
‘Agus an còrdadh e riut-sa,’ thuirt a’ Sgudalair, ‘an còrdadh e riut, nan tigeadh biasd mhór de bheathach le biasd mhór de dhubhan. .. ’s gun cuireadh e steach troimh mhullach do chinn e, sìos troimh do mhionach ’s a-mach air do thóin?’
Smaoinich Coinneach air a seo, agus an uair a thainig an triuthach air chunnaic e an dearbh bheathach agus an dearbh dhubhan air na bhruidhinn Ailean. Cha robh sin cho math idir. Ach math no dona, cha do dh’fhairich esan mór-thruas ri boiteag ’na bheatha, agus a thaobh nan cearcan ’s nan caorach — woill, b’e gné an duine a bhi muirt ’s a’ marbhadh ’s a’ lìonadh a bhroinn gu ìre stracadh. Na boiteagan a b’fheàrr dheth aig a’ cheann mu dheireadh co-dhiùbh.
“Dé ’n fheadhainn a tha thu-fhéin a’ marbhadh?” dh’fhoighnich a’ Sgudalair.
“Woill,” ars esan, “tha mi toirt bliadhna eile dha Caora Bheag na tràghad. .. tha ’n uairsin a’ Bhlàrag — nach eil? — agus an Tóbach. .. agus a’ Chaora Sgrogach — na trì sin, seachd bhliadhna nach e? An aon aois ris a’ chaora cheann-dubh agad fhéin.”
“Ochd bliadhna ma ’se sin a tha ’ad.”
“Ochd bliadhna.”
“Eil thu marbhadh nan trì?”
“Chan eil fhios ’am. Caoraich mhath.”
Dh’éigh Nellie riutha bho’n dorus a-muigh.
“Tróidibh! Gealach deireadh oidhche. Tha i brèagha dha-rìreabh.”
“Air do bheatha-bhuan a nis,” ars a’ Sgudalair ’na chluais, “na leig guth ort gun deach bruidhinn air a’ mhult.”
“An téid sinn a dh’fhaicinn na h-oidhche?”
“O théid, théid gu dearbha.”
“Nach iongantach a’ rud e,” arsa Coinneach, “duine ràinig do latha air an talamh, nach do leig thu fhathast seachad na caran sin. . .”
“Isd mas cluinn i thu.”
“ . .. Co-dhiùbh, an car a bha ’san t-seana-mhaide. .. càite facas duine cho seòlta ri d’athair, agus athar fhéin roimhe.”
“Isd a nis.”
Bha ’n oidhche brèagha gun teagamh.
Cha robh deò gaoith ann.
Na h-eòin agus gach ainmhidh dha robh a’ mhòinteach mhór ud ri toirt fasgadh ’nan cadal-suain. Bhiodh feadhainn aca air falbh — eòin an t-samhraidh: an topag ’s an fheadag, chan fhaiceadh ’s cha chluinneadh tu iad gus an tigeadh sìneadh agus blàths dhan a’ latha a rithist. ’S cha mhotha chitheadh tu na teilleanan. .. na cuileagan. .. cà robh na greumairean ’s na meanbh-chuileagan, clann an donais?
Nan tigeadh fear foghaidneach, foghlumaicht. ..
Bha i soilleir, glan. Bha na fir-chlis ’san àirde Tuath, agus na rionnagan. . .. uaireigin ’s tu coiseachd a’ rathaid shaoileadh tu gu robh thu ’nam measg.
“Rionnag an earbaill,” arsa Nellie.
“Cha chreid mi nach eil i reothadh,” arsa Coinneach, “tha ’n adhar sin cho glan.”
“Glé chol’ach ris.”
“An aithnich thu gin, a Choinnich?”
“Rionnagan?”
“Seadh.”
“Eil thu faicinn na seachd sin. .. seall, shuas an taobh-sa. .. man sgeileid. . .”
“An Crann,” ars a’ Sgudalair.
“An Crann. Agus seall. .. trobhad. .. eil thu faicinn an gròileagan beag sin nas fhaid ás na càch. .. aon a’s a’ mheadhon, agus aon, dhà, tri. .. sia timchioll oirre?”
“O tha.”
“Sin an Grioglachan. Chan aithnich mi ’n còrr.”
“Venus,” ars a’ Sgudalair.
“Càite?”
“Shuas a sin. .. an àiteigin. . .”
“Nach iad a tha geal a nochd.”
“Nach iad gu-tà.”
Sguir an còmhradh. Bha gach duine aca a’ faireachdainn seòrsa de chianalas, ag ionndrainn oidhcheanan eile agus oidhcheanan nach robh a riamh ann. Ach bha iad toilichte cuideachd; toilichte a bhi fhathast beò agus a leithid seo fhaicinn agus fhaireachdainn a rithist; toilichte a bhi còmhladh ann an Gil-a’ -Chlamhain a’ cluinntinn fuam na h-aibhne agus na b’fhaide air falbh fuam aosd na mara.
An ceann greis chaidh Nellie a-steach.
“Tha ’n oidhche seo,” arsa Coinneach, “a’ toirt bloigh bàrdachd eile gu mo chuimhne. Bardachd a rinn thu-fhéin. . .”
“Dé bh’ann?”
“Oidhche le sneachd. .. oidhche shoilleir. .. ’s fhada ’n t-saoghail bho rinn thu e.”
“Oidhche le sneachd.”
“Cha chuimhnich mi air.”
“Tugainn a-steach. Bi e a’s a’ chiste.”
“Tugainn ma-tha.”
Bha a chula seòrsa rud a’s a’ chiste: òrd-chlach agus òrd-ladhrach; croman, corran, ceap-bhròig, agus tairgean lùbach, ruadh leis a’ mheirg; rifeidean is banndaichean is cnagan-doruis; cruidhean na làir bhuidhe, a’ làir mu dheireadh a bh’aca; càrdan, crois-
iarna, dealgan is maide-siubhail; bacan airson dàthadh chinn, branndair treun nam bonnach. Bha sìoman-fraoich innte, agus adhairc na bà chiar; fiaclan ràcain, ràsar is deimhis; tacaidean, pinteagan, bioran-fuilt a bha aig Goromal; slacan-pronnaidh a’ bhuntàt agus deagh chlàr-fuine.
Bha bàrdachd a’ Sgudalair innte, agus fàileadh na deathaich dhith.
“Oidhche le sneachd,” ars esan. “Seo e. Fhuair mi e.” Nellie a’ cuir mun cuairt a’ lit. Ghlan e na speuclanan agus leugh e dhailbh e:
A nochd tha am baile sàmhach LB oidhche bhrèagha gealaich; LB ’s tha a’ sneachda glan àillidh LB gu h-aotrom a’ laighe LB air mullach nan taighean, air bàrr a bhalla, LB ’s a’ dìreadh an àirde LB aig bonn an doruis.
A nochd cha chluinn thu ach fuam na mara, LB na tonnan trom LB a’ tighinn ’nan deann gu cladach; LB ’s cha bhi bàta ri fàgail cala — LB na lìn paisgte LB na bucais falamh LB an t-iasgach seachad.
A nochd tha a’ mhòinteach aognaidh LB ’s tha fead na gaoith LB troimh na glinn ’s na bealaich; LB na h-uillt ’s na lòintean LB ’s na lochan reòidhte LB ’s gach creutair beò LB a nis marbh ’na chadal —
’S tha a’ sneachda gun fhiosd a’ laighe LB air mullach nan taighean LB ’s air bàrr a’ bhalla; LB a’ saoghal gu léir air ùr-ghlanadh LB an oidhche àluinn gealaich seo.
Agus dh’iarrainn sìth LB a bhi a nochd ’nad chòir LB is aoibhneas nan clann òg LB ’s a’ mhaduinn.
“Cuine rinn thu fear sin, Ailein?”
“Nuair a bha mi òg is èasgaidh,” ars esan. “ ’S fhada bho’n uairsin — ’s fhada, ’s fhada. . .”
“Tiud, fiach an isd thu. . .”
“Tha mi déanamh fear eile an dràsda.”
“Bheil?”
“Tha. Rinn mi cheud rann ’s an té mu dheireadh.”
“O rinn, rinn. Chuala mi a’s a’ mhaduinn e:
Na fiùrain bha bòidheach LB tùrail is dòigheil LB chaochail iad uile LB ’s tha sinne leinn fhìn.
Siud e, nach e?”
“ ’Se. Bheir mi iormadh orra gu léir.”
“Oran mór.”
“Gun teagamh.”
“Seo dhuibh ar lit ma-tha,” arsa Nellie.
LB Bha i glé fhada dha’n oidhch, an oidhche mhath.
Na sùilean aca trom, a’ coimhead an teine ri dol sìos.
Sgìos agus miaranaich.
B’fhada ’n t-saoghail bho dh’éirich iad, bho chunnaic iad a’ mhaduinn gheal. Na làithean a nis dhaibh-san cho fada ri freasdal, làithean a chaidh seachad cho luath.
Rug an aois orra mu dheireadh thall.
Ann an ùine glé aithghearr bhiodh a’ sgeulachd air a h-innse. ’S cha bhiodh an còrr ann. ..
Chaidh Nellie dhan a’ phreas a dh’iarraidh nam botuil theth. Greis mhór bho nach do chaidil duine aig an teine, ach bhiodh a’ leabaidh blàth. .. bhiodh gu dearbha. . .. Chan fhaigheadh a’ fuachd grànda gu cnànhan Choinnich idir.
A’ fuachd bu dorra dhaibh. A’ fuachd a thug bàs dha
Goromal agus dha Calum Bàn. .. a’ tòiseachadh ’na do chasan agus a’ sgaoileadh suas troimh do chorp gu léir. Dhùisgeadh i air an oidhch ’s bhiodh a casan fhéin cho fuar ris an deigh, agus cràidhteach, gort. Theann i a’ cleachdadh stocainnean oirre anns a’ leabaidh ach a dh’aindeoin sin, bhiodh a’ fuachd mar a’ chnuimh ag ith a-steach gu cnàmhan.
B’fheàrrd i Ailean gu-ta. Bha teas gu leòir ann. Ré a’ gheamhraidh bhiodh a gheansaidh moban air innte — gearainneach agus fàileadhach an uairsin esan, ach h-abair teas.
Dhèanadh i geansaidh ùr dha, agus stocainnean dha Coinneach. An geamhradh marbhteach a’ tighinn orra a-rithist, na làithean dubh dorch a bha duilich dhaibh.
Dhèanadh iad ullachadh.
“Bi cho math dhuibh,” ars ise, “a dhol dhan a bhaile. Mas dig a’ gharbhseach.”
Chunnaic Coinneach e-fhéin agus Ailean air sràid mhór nam bùth — an t-uisge a’ dòrtadh orra — an dithis aca aig bùth nam bròg a’ coimhead dha’n uinneag.
Brogan ùr, na ficheadan dhiubh. Agus nighean òg, air a dà ghlùin, ’nam measg. A’ glanadh agus a’ sgioblachadh. An uair a lùbadh i a druim, chitheadh iadsan na cìochan beaga geal aice.
Tlachdmhor do’n t-sùil, ’s gun dùil riutha. Thug Ailean dheth na speuclanan agus ghlan e iad cho luath ’s a rinn e car a riamh.
Agus sheas iad ann an siud, anns an uisge mhór. Aosd agus bog-fliuch, cha robh iad tlachdmhor idir. Duine dha’n dithis.
Cho luath ’s a mhothaich i dhaibh, leig i sgriach àrd agus ruith i. Ruith i aig peileir dearg a beath — nighean bhòidheach — dà chas mhath oirre cuideachd.
Cha do charuich iadsan gus am fac iad cinn eile air chùl nam bròg a’ coimhead air fàth riutha.
“An trup mu dheireadh a bha sinn ann. . .” arsa Coinneach.
“Am bùrn mór, a’ latha sin.”
“Bha. Dòrtadh.”
“Feumaidh mi dubhanan fhaighinn,” ars a’ Sgudalair. “Cuimhnich dhomh-sa dubhanan.”
Réileadh e-fhéin an ite riutha, ite gheal an t-sùlaire.
Bha a’ Sgudalair ’ga fhaicinn fhéin air a’ chreagach, aig Caolas Idhanis a’ slaodadh a-steach nan cudaigean.
“Na dh’fhiach thu fhathast e, Choinnich?” ars esan.
“An creagach?”
“Hm.”
“Cha do dh’fhiach. Chan fhada thuige.”
“Bha Ard Idhanis math an uiridh. Dé?”
“Bha. Uamhasach math.”
“Sia air a chula sgrìob. Saidheanan cuideachd.”
“A dhuine. . .”
“ ’S dòch’ a màireach. . .”
“Chan eil mi ’g radh nach bi-tu na b’fheàrr air an Dùn.”
“Smaoineachadh.”
“Cha shaoilinn-s’ nach biodh a’ chudaig dhearg ’ga thadhal an dràsda. .. rudeigin tràth ’son Ard Idhanis.”
“Bha dùil agam fhiachainn an diugh. . .”
“Siol-mara math ann.”
“A’ lìonadh anmoch, nach ann?”
“A’ lìonadh feasgar. Tràth. Siol-mara math ’son an Dùin.”
“Woill, a màireach. . .”
“Théid mi còmh’ riut.”
Theann iad a’ miaranaich.
“Oich is oich is oich,” arsa Nellie.
“Sgìth.”
“Gu bhith leis. . .”
“Tha ’s mi-fhìn.”
“Well,” ars ise, “cha chreid mi nach dèan mi dìreach oirre. . .”
“Tha cho math.”
“Tha.”
“Thig thu rithist an ath-sheachdainn,” ars ise.
“Thig. ’S mi gun dig.”
“Cuimhnich a nis. Well. .. oidhche mhath leat, a Choinnich.”
“Oidhche mhath.”
Chaidh i suas dhan a chùlaist.
Sheas a’ Sgudalair airson greis a’ coimhead ris a’ làr. A làmhan ’na phòcaidean ’s a mhionach a-mach.
Coinneach a’ fosgladh phutanan.
“Cha bhi ’n trom-laighe tighinn ort?” ars a’ Sgudalair.
“Cha bhi.”
“Hmm.”
“Aislingean neònach agam. .. gu h-àraid ma chaidleas mi troimh’n latha.”
“Sin an cadal nach fhiach.”
“Co-dhiùbh. . .”
“Seadh ma-tha. .. woill. .. tha cho math. . .”
Chaidh Coinneach dhan a leabaidh.
A’ Sgudalair a’ miaranaich:
“Poit-mhùin am bonn a’ phris,” ars esan. “Chan eil càil tuilleadh. . .”
“Chan eil, chan eil. Oidhche mhath leat Ailein.”
“Théid sinn chun a’ chreagach a màireach.”
“Théid.”
“Oidhche mhath leat ma-tha.”
“Ailein?”
“Dé?”
“Eil cuimhn agad air a’ nighean a bha ’san uinneag?”
“Càite?”
“An trup mu dheireadh a bha sinn a’s a’ bhaile.”
“Uinneag bhrògan.”
“ ’Se.”
“Smaoineachadh air a sin a tha thu? ’na do leabaidh. . .”
“Bha i snog.”
“Tha mi falbh.”
“Na daoine bha coimhead rinn. .. air fàth. . .”
“O Dhia.”
“Ha!”
Dhùin Ailean an dorus; dhùin esan a shùilean.
| title | 5 |
| internal date | 1979.0 |
| display date | 1979 |
| publication date | 1979 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Deireadh an Fhoghair %p |
| parent text | Deireadh an Fhoghair |