Gintinneachd Mhendel

’Se am manach, J. Gregor Mendel (1822–1884), a fhuair lorg air fìor dòigh-oibreachaidh an dualchais. Bha seo anns a’ bhliadhna 1866, ann am Brunn, anns an dùthaich ris an can sinn Teaco-Slovakia an diugh. ’Sann air peasair a’ ghàrraidh a rinn Mendel an rannsachadh aige. Anns a’ phlanndrais seo gheibh sinn flùraichean bho bheil an dà chuid poilean agus uighean a’ tighinn, agus mar as trice tha gach flùr ga phoileanachadh fhéin. Chan eil e duilich ball a’ phoilean (an stamain) a thoirt ás an fhlùr pheasair, agus na flùraichean sin a phoileanachadh leis an làimh, a’ cleachdadh poilean bho phlanndrais eile. Bha seo a’ ciallachadh gum b’urrainn do Mhendel smachd a chumail air pàrantachd nan lusan a bha a’ tighinn gu bith air sàilleabh a’ chrosaidh a bha e a’ dèanamh: b’aithne dha co ás a thàinig na gamaitean (poilean agus uighean) a bha e a’ cleachdadh.

Rinn Mendel rannsachadh air mar a bha dualchas a’ buntainn ri grunnan beag de chomharraidhean dealachaidh. A thaobh pheasairean, mar eisimpleir, faodaidh iad a bhi àrd (mu dhà mheatair) no beag (mu 30 ciadameatair), ’s chan eil seòrsa eile dhiubh ach sin. Ach tha

comharraidhean dealachaidh ann am mac an duine, leithid àirde, cuideam, no geurchuis, a tha de dh’iomadach seòrsa. Chan e dìreach daoine móra ’s daoine beaga a th’ann ach iomadh seòrsa eadar a bhi beag ’s a bhi mór. Tha iomadh seòrsa smachd air na comharraidhean sin, mar a chì sinn.

Mun do thòisich Mendel air na peasairean a chrosadh, bha fios is cinnt aige gu robh e a’ cleachdadh lusan a bha saor o mheasgadh. Nuair a chros e peasairean àrda ri peasairean àrda, cha d’fhuair e ach peasairean àrda, agus mar an ceudna leis na peasairean beaga.

Mar sin, mus do thòisich Mendel idir air na probhaidhean aige, bha e cinnteach ás na leanas:

(1) gu robh na h-àil pheasairean aige saor o mheasgadh;

(2) gu robh smachd aige air na pàrantan a bha e deanamh feum dhiubh anns na crosaidhean aige, ’se sin, b’aithne dha co ás a thainig na gamaitean;

(3) cha robh e a’ deanamh feum ach de ghrunnan beag de chomharraidhean dealachaidh.

Leis a’ ghliocas, cuideachd, cha do lean e dualchas barrachd air aon chomharradh dealachaidh, anns a’ chiad dol-a- mach. Bha luchd-rannsachaidh roimhe seo air feuchainn ri dualchas na fàs-bheairt gu h-iomlan a leantainn còmhladh, agus bu bheag an t-ioghnadh nach deacha leotha.

Rinn Mendel crosadh air lusan àrda agus lusan beaga is cha d’fhuair e ach lusan àrda anns a’ chiad ghinealach (F1), agus b’e seo a thachair ge be air bith có fear de na lusan a bha ’na phàrant (P) fireann no boireann. Chros e a-nis na lusan àrda sin (F1) ’nam measg fhéin, agus fhuair e an dà chuid lusan àrda is lusan beaga anns an dàrna ginealach (F2), .i.

Ma chrosas tu na lusan beaga anns an dàrna ginealach ’nam measg fhéin, chan fhaigh thu ach lusan beaga. Tha seo fìor cuideachd a thaobh cuid de na lusan àrda anns a’ ghinealach seo, ged nach eil e fìor umpa uile. Tha cuid de na lusan àrda seo bho bheil an dà chuid lusan àrda is lusan beaga a’ tighinn.

Thuig Mendel nach robh na comharraidhean sin, àirde agus bige, anns na gamaitean, ach gu robh factaran ann aig a robh smachd air na comharraidhean sin. Dh’fheumadh e bhi nach robh ann an gamait ach

aon fhactar, agus a dhà anns an ugh a bha air a thorrachadh. Thug Mendel an aire cuideachd nach robh e gu diofar có aca dhe na lusan a bha àrd no beag: gur h-e an aon bhuil a bhiodh air co-dhiù. Bha seo a’ ciallachadh gu robh dà sheòrsa ugh ann, agus dà sheòrsa poilean. Ann an cainnt eile, bha na factaran aig Mendel a’ sgaradh bho chéile nuair a bha na gamaitean gan deanamh.

Cha b’e mhàin gun tug Mendel an aire dé seòrsa dreach a bh’air sliochd nan crosaidhean aige, ach chùnnt e cuideachd an àireamh de gach seòrsa a fhuair e anns an dàrna ginealach (F2). A-mach á 1,064 lus ann an F2, bha 787 dhiubh àrd agus 277 beag. Tha seo glé fhaisg air réisio 3:1 de dh’àrd ri beag, agus tha e a’ tighinn a réir sgaradh fhactaran aig àm deanamh nan gamait, mar a chì sinn fhathast.

’Sann air an stéidh seo, obair Mhendel, a dh’fhàs a’ ghintinneachd Mhendeleach. ’Se an t-ainm a th’againn an diugh air factaran Mhendel: gineachan. Is urrainn do ghine a tha dol a thoirt comharradh àraidh gu bith a bhi beò ann an caochladh staidean. Their sinn riutha sin ailealomorfan, no dìreach ailealan. Ann an gamait gheibh sinn anns a’ chumantas aon aileal de gach gine, ach tha dhà dhiubh ann an ugh air a thorrachadh, no ann an cealla dhùbailte. Mar eisimpleir, mas e A an aileal air son àirde agus a air son bige, gheibh sinn an uairsin ann an lusan bho’n tig sliochd àrd gun mheasgachadh, an deanamh gineach, no an gineteip, AA, agus ’se aa a bhios aig lusan beaga. Bheir lusan àrda de’n t-seòrsa seo am bith gamaitean anns nach eil ach aon A, agus cha tig bho na lusan beaga ach gamaitean le aon a. Faodaidh sinn mar sin an crosadh aig Mendel a shamhlachadh a rèir deanamh gineach nan lusan ’s nan gamait —

Tha e nise soilleir gu faod dà sheòrsa gineteip a bhi aig lus àrd: AA no Aa. Ma tha dà aileal co-ionnan (AA) de ghine sam bith ann an lus, their sinn gu bheil an lus sin ionnan-chuingeach (homozygous) a thaobh na gine sin. Agus air an làimh eile, ma tha dà aileal eadar-dhealaichte de’n ghine ann (Aa), tha an lus eadar-chuingeach (heterozygous) a thaobh na gine sin. Their sinn mu’n aileal a tha deanamh feum nuair a tha e ann an staid eadar-chuingeach gu bheil e smachdail, agus ris an aileal nach eil a’ deanamh feum ach ann an staid ionnan-chuingeach gu bheil e teicheach.

Tha e soilleir gu bheil A smachdail a thaobh a, oir tha lusan AA agus Aa an dà chuid àrd; chan eil aig lusan beaga ach an gineteip aa — cha bhi Aa aca uair sam bith.

Faodaidh sinn a nis crìoch a chur air crosadh Mhendel le dà F1 a chrosadh, le F1 fhéineadh mar a theirear:

Chì sinn mar a tha an réisio 3:1 de lusan àrda ri lusan beaga a’ tighinn gu bith aig ire F2. Tha e soilleir cuideachd ciamar a tha cuid de na lusan àrda (AA) aig ìre F2 a’ fìor-bhrideadh, ’s nach tig bhuapa ach sliochd àrd nuair theid am féineadh, agus nach eil cuid eile de na lusan àrda (Aa) aig ìre F2 a’ fìor-bhrideadh, ’se sin ri ràdh, thig sliochd àrd agus sliochd beag bhuapa nuair a theid am féineadh.

Chan e mhàin gu bheil e inntinneach a bhi beachdachadh air a leithid seo de chrosadh, ach tha e a’ cunntadh anns a’ mhargaid cuideachd. Tha na h-adhaircean air bó ’nan comharradh dealachaidh a tha a’ tighinn bho’n dualchas dìreach mar a tha àirde agus bige ann am peasairean. Cha bhi adhaircean ann ach an uair a tha an fhàs-bheairt ionnan-chuingeach a thaobh an aileal shònraichte tha fo ar n-aire (aa, can, air son adhaircean). Nuair nach bi adhaircean air a’ chrodh, tha iad fo bhuaidh staid smachdail (AA no Aa).

Thainig an crodh Aberdeen-Angus, ann an tomhas mhór, bho’n chrodh bheag dhorch a bha an Albainn, mar a tha fianuis againn, eadhon anns a’ bhliadhna 300 R.C. Bha cuid de’n chrodh sin air a robh adhaircean is cuid air nach robh. Ma cheannaichear tarbh maol a chum treud de chrodh maol Aberdeen-Angus a leasachadh, tha e cheart cho dòcha gun aithnichear air a shloinneadh a bheil e ionnan-chuingeach no eadar-chuingeach a thaobh maoile. Ma bha athraichean an tairbh air fad maol, faodaidh dùil a bhi againn gu bheil e fhéin ionnan-chuingeach (AA) a thaobh an aileal shònraichte seo. Mura bheil fios againn air sloinneadh an tairbh, gabhaidh e lorg a bheil e eadar-chuingeach (Aa)

no nach eil, le bhi ga chrosadh ri bó air a bheil adhaircean (aa), mar seo

Ma tha adhaircean air an t-sliochd tha an tarbh de’n ghnè Aa. Ma tha na laoigh gu léir maol, feumaidh gu bheil an tarbh AA. Ma chrosar tarbh maol eadar-chuingeach (Aa) ri bó ionnan-chuingeach air a bheil adhaircean (aa), bidh adhaircean air 50% de na laoigh, agus mar sin cha bhi e duilich gineteip an tairbh a lorg anns a leithid seo de shuidheachadh.

Chan eil an còmhnaidh làn smachd aig an dàrna aileal air an fhear eile, mar a tha tachairt a thaobh nam peasairean àrda ’s beaga, agus nan crosaidhean de chrodh maol is crodh adhairceach. Uaireannan chan eil smachd ann idir. Anns an lus sròn-an-laoigh tha na flùraichean geala ’s dearga fo smachd dà aileal eadar-dhealaichte de’n aon ghine:

Ach chì sinn gu bheil an eadar-chuing anns an F1 pinc. Ma chrosar an lus ri lus eile aig a bheil flùraichean pinc (Dd), mar so:

chì sinn gu bheil an réisio 3:1 a lorg Mendel, a nis, le dìth smachd, air a dhol gu 1:2: 1. Gheibh sinn dualchas de’n t-seòrsa seo ann an crodh Shorthorn cuideachd. Ma chrosar tarbh ruadh ri bó ruadh, bidh an

sliochd dearg, ruadh no geal, anns an réisio (nam biodh gu leòr anns a’ bhuidhinn) 1:2: 1, mar seo:

Cha b’e a-mhàin gun do rannsaich Mendel dualchas chomharraidhean air leth, ach rannsaich e cuideachd an dualchas aig dà chomharradh eadar-dhealaichte aig an aon àm. Mar eisimpleir, rinn e crosadh air peasairean a bha a’ fìor-bhrideadh a thaobh sìol a bha cruinn agus buidhe, ri peasairean a bha a’ fìor-bhrideadh a thaobh sìol a bha crìon agus uaine. Cho-dhùin e gu bheil factaran a’ dealachadh agus a’ tighinn gu chéile air thuaiream.

Bu chòir dhuinn cuimhneachadh, ged a tha gineachan leithid buidhe agus cruinn ann am peasairean a’ tighinn air leth bho’n dualchas, nach eil na gineachan gu léir a’ tighinn air slighe air leth. Tha buaidh aig grunn de ghineachan eadar-dhealaichte air cumadh a’ chìrein ann an cearcan, agus tha na gineachan sin a’ co-oibreachadh gu cumaidhean cìrein a dheanamh nach deanadh gin dhiubh leatha fhéin.