42. Rurabost
Thàinig na briathran aig Oliver Goldsmith a-steach orm.
“Is olc don tìr na cobhartaich do uilc na deifir,
maoin a’ cruinneachadh, is fir a’ crìonadh:
morairean is prionnsan nì iad fàs, no lobhadh;
am priobadh sùla mar rinn deò an lìonadh;
ach tuath bha fearail, agus uaill an dùthcha,
aon uair ’s gum millear, a-chaoidh chan ùraich.”
Thuig mi ciamar a bha Goldsmith a’ faireachdainn. O, thuig mi ro mhath ciamar a bha e a’ faireachdainn. Bu mhi a thuig!
Bha mi a’ dràibheadh tro Rurabost, tron chladh anns a bheil m’ òige air a tasgadh. Chunnaic mi asnaichean seann thaighean ag èirigh às an talamh bhreòite, na daoine agus an eachdraidh air chall. Ach chuimhnich mi air làithean eile, ’s air mo shlighe air ais stad mi aig aon cheann den bhaile agus choisich mi tro dhuilleagan ’s tro smuaintean na h-eachdraidh, co-dhiù tron chuibhreann sin air an robh cuimhne agam.
’S e ainm Lochlannach a th’ ann an Rurabost. Bu tric a chuala mi sin a bhith ga innse nuair nach robh ùidh fon ghrèin agam na leithid. B’ iad sin na làithean san robh mise agus m’ òige a’ riagail am measg thulaichean a’ chruthachaidh. Agus anns an fheall-dhà bhiodh na bodaich ag innse da chèile gur e ainm Lochlannach a bh’ ann an Rurabost. À sin bha iad cinnteach, ged nach b’ e daonnan an dreach
Rurabost. Bho chionn fhada an t-saoghail thàinig na Lochlannaich. (Nach robh iad daonnan a’ tighinn!) Bhuail iad am fearann agus thàinig iad air tìr – caran critheanach às dèidh a bhith fad sheachdainean a’ sabaid ri cuantan goileach geamhradh a’ chinn a tuath. Bha fir agus mnathan agus clann sa bhàta fhada, air an stiùireadh le ceann dràgain aig an toiseach, agus iad uile a’ coileanadh miann mac an duine gu raointean ùra, annasach a threabhadh. B’ e Rurik Mòr a bha air an ceann agus b’ e a’ chiad fhear a thàinig air tìr. Agus nuair bhuail a chasan san fhearann, shàth e don talamh bratach air bàrr cabair, bratach le ìomhaigh fithich oirre, iomhaigh an fhithich aig an t-seann Rìgh Odainn, agus labhair e riuthasan a bha còmhla ris ann an guth cruaidh, àrd:
“Bho seo a-mach, bidh an t-ionad seo, na chì an t-sùil agus nach fhaic, na àite-tuinidh agamsa agus aig mo theaghlach, agus bidh e air ainmeachadh às mo dhèidh-sa, ’s bidh cuimhne ormsa agus air mo theaghlach cho fada ’s a bhios cuan a’ pògadh tràigh. A bharrachd air sin fàsaidh às an fhearann seo bàrr a shàsaicheas an t-acras as dèine, agus bidh am fitheach a tha sa bhrataich, an t-eun aig Odainn, a’ faire thairis oirnn. Bho seo a-mach bidh cuimhne air ar turas. Thigibh air tìr, a chàirdean, oir seo ionad-còmhnaidh Rurik.”
Agus sin, a rèir nam bodach, mar a fhuair Rurabost an t-ainm. Agus tha cuid ag ràdh gun cluinnear fhathast bratach Rurik a’ placadaich anns a’ ghaoith dà uair sa bhliadhna, aig grian-stad an t-samhraidh agus aig grian-stad a’ gheamhraidh. Ach tha faire eile aig an fhitheach a-nise.
Tha Rurabost falamh an-diugh. Cha do ghabh eadhon trèigear de Shasannach ùidh ann. Agus b’ e gu bheil e falamh a bha na mheadhan air gun bhruidhinn Oliver Goldsmith riumsa ’s mi a’ siubhal tro Rurabost air ceann turais.
Stad mi anns an tilleadh. Thòisich mi aig taigh Mhurchaidh Alasdair. Cha robh an doras glaiste, oir cha robh doras ann. Thog mi mo làmh gus an doras nach robh ann a ghnogadh, ach an uair sin chuimhnich mi. Cha bhiodh daoine a’ gnogadh dhorsan ann an Rurabost. Bhiodh iad dìreach gam fosgladh agus a’ coiseachd tromhpa. Sin a rinn mise cuideachd. Cha robh càil ri fhaicinn am broinn na closaich ach corra phìos fiodha agus lìonmhorachd de dheanntagan. Rinn am bàs agus tìm milleadh uabhasach.
A-nise bha suas ri fichead bliadhna bho chaochail Murchadh Alasdair. Ach bha faireachdainn agam gun robh e fhathast beò, no co-dhiù ann an dòigh neònach air choreigin gun robh e faisg orm. Bha deagh chuimhne agam air. Bodach le cràic de fhalt liath air mullach a chinn agus aodann preasach a shuath ri iomadh osag gaoithe. Agus dà chròig a bha cho mòr ri sluasaidean. B’ iad e fhèin agus Màiri, a bhean, an dithis mu dheireadh a bha a’ còmhnaidh ann am baile Ruraboist. Shiubhail Màiri dà bhliadhna mus do labhair am bàs ri Murchadh Alasdair, agus b’ ann an ospadal a’ bhaile mhòir a chuir e na seachdainean deireannach seachad.
“Nach tèid sinn cuairt tro Rurabost,” ars esan.
Chlisg mi. Cha robh mi a’ faicinn duine, ach bha fios agam gun robh e rim thaobh. Ann an dòigh bha aithreachas orm gun deach mi a-steach a bhroinn an t-seann taighe anns an robh Murchadh Alasdair còir air eilthireachd. Dh’aontaich mi an turas a choileanadh còmhla ris, ach air chùmhnant nach cuirinn cas thairis air aon starsaich eile mus dùisginn tuilleadh thaibhsean.
“Taigh Uilleam na Muilne a bha ri taobh an taigh’ againne,” ars esan. “Cha b’ e gun robh muileann aig Uilleam, ach bhiodh na bodaich ag ràdh, na bodaich a bha ann bho chionn fhada – bha cuid de na bodaich den bheachd gur ann air croit Uilleim a thàinig Rurik, an Lochlannach, tha thu a’ tuigsinn ... gur ann far an robh croit Uilleim a thàinig Rurik air tìr an toiseach.
“Agus an uair sin taigh a’ Phriom. Chan eil fios carson a thug iad ‘Am Priom’ air. Bha piuthar bhochd aige. Cha robh i a-mach air toll dorais bho rugadh i, Agus, eil fhios agad, bha i beò gus an robh i
Dh’fhàg sinn taigh a’ Phriom gun an còrr a ràdh. Bha an t-àite coltach ri cladh, ach gu bheil daoine ann an cladh, eadhon ged a tha iad marbh. Bha seòrsa de fhàileadh neònach crochte os cionn an t-seann bhaile, fàileadh fuaraidh mar gum biodh a’ ghrian ga sheachnadh. Agus an siud ’s an seo bha eun aonranach a’ seinn cumha, a’ toirt nar cuimhne gum b’ e seo baile uaireigin san robh beatha agus blàths. Ach bha fios agamsa air sin. Agus bha fios aig Murchadh Alasdair air cuideachd. Bha fios aig na sruthain air, agus bha fios aig na deanntagan air. Bha fios aig an tobar air, ged a bha e an-diugh air a thachdadh le lusan coimheach is le dìth frithealaidh.
Bha beagan de dh’astar eadar taigh a’ Phriom agus croit na Cailliche Duibhe. A-nise, cha b’ e cailleach-dhubh a bha a’ fuireach air a’ chroit seo idir, a dh’aindeoin an ainm. Bho bu chuimhne le daoine, b’ iad teaghlach Aonghais Chaluim Ruaidh a bha a’ toirt am beòshlaint às an fhearann seo, no tomhais de bheòshlaint co-dhiù. A rèir na h-eachdraidh, eachdraidh nam bodach a-rithist, bha cailleach-dhubh air a tiodhlaiceadh air a’ chroit aig teaghlach Aonghais Chaluim Ruaidh. Bha an eachdraidh a’ cumail a-mach gun deach a’ chailleach-dhubh a mhurt agus i air dragh a chur air creachadairean, ’s gun deach a tiodhlaiceadh aig bonn na croite. Agus gu dearbha tha cuimhne agam fhìn a bhith a’ faicinn nàdar de thom le feur gorm anns an donn, an t-àite far an robhar ag ràdh san robh i air a tiodhlaiceadh. Ach cò às a thàinig a’ chailleach-dhubh an toiseach cha robh fios. Bha i san eachdraidh, agus bha sin fhèin gu leòr!
Agus bha làrach an t-seann taighe an siud fhathast, làrach an taighe anns an robh teaghlach Aonghais Chaluim Ruaidh a’ fuireach uaireigin. B’ iad Murchadh, iar-ogha Aonghais, agus a theaghlach fhèin an fheadhainn mu dheireadh a bha a’ fuireach san taigh seo.
Agus cha bu toigh leotha idir a bhith a’ bruidhinn mun chaillich-dhuibh.
“Ach,” arsa Murchadh Alasdair, “tha a’ chailleach-dhubh a-nise far a bheil mise.”
Cha do leudaich e air a’ ghnothaich, agus gu dearbha cha robh iarraidh sam bith agamsa fiosrachadh fhaotainn mu càite an robh neach seach neach dhiubh. Bha mi a’ faireachdainn rudeigin mì-chofhurtail co-dhiù, ged a bha mi a’ tuigsinn nach robh coire ri chur airson mo thurais ach a-mhàin air mo mhac-meanmhain agus air mo chuimhne fhìn.
B’e Bàrd Ruraboist a bha a’ fuireach an ath dhoras do chroit na cailliche-duibhe. B’ iomadh fear agus tè a chuir cluas ri rann ann an taigh Dhòmhnaill Dàibhidh. An-diugh bha a’ bhàrdachd balbh. Bha na pàipearan uile air am pasgadh. Bha na smuaintean agus na cunntasan air siubhal gu saoghal eile. Cha robh na ballachan tuilleadh dìonach.
Bhruidhinn Murchadh Alasdair rium a-rithist.
“ ’S iomadh feasgar a chuir mi seachad an seo,” ars esan. “Bhiodh Dòmhnall a’ leughadh na bàrdachd agus bhiodh sinne ag èisteachd. Bha cuid dhith tiamhaidh agus Dòmhnall còir a’ faicinn an t-saoghail a’ gluasad air falbh bhuaidhe, ’s cuid eile dhith sgaiteach nuair dh’èireadh corraich na chridhe. ’S bhiodh Mòrag, bean Dhòmhnaill, a’ tighinn thugainn le tì. O, ’s iomadh feasgar a chuir mi seachad an seo.”
Nam inntinn bha camara a’ togail dhealbhan agus mi a’ siubhal. Coirce agus buntàta a’ fàs às an talamh bhreòite. Uisge nan speur ag ùrachadh a’ bhaile, ach aig a’ cheart àm ga bhàthadh. Chan fhaca mi maor le cuip, no eadhon cailleach a’ dol na teine. Cha robh teine ann na bu chiontaiche na lasraichean ag imleach mòine air na cagailtean. Dh’fhairich mi boinneag uisge air mo ghruaidh, agus thuig mi nach b’ e uisge a bha ann idir ach toradh taisealachd mo shùla. Bha an dìleab a dh’fhàg Rurik, faisg air toiseach an t-saoghail, air tionndadh gu neoni.
Chunnaic mi iad a’ tighinn. Àireamh mhòr de shluagh. Sgiathan
“Chaidh na bliadhnaichean seachad,” arsa Murchadh Alasdair. “Seall air taigh Sheumais Uilleim. Chan eil ann an-diugh ach taibhsean. Chan fhaic thusa iad, ach chì mise iad.”
Ach bha Murchadh Alasdair fada ceàrr, ged nach robh de mhisneachd agam na chanadh sin ris. Bha mise a’ faicinn gach taibhs a bha esan a’ faicinn. Taibhsean dhaoine agus taibhsean carthannais. Seonaidh na Maoile. Ceit Mhurchaidh. Beileag Bheag. Tormod Mòr. Bha iad uile ann. Agus taibhsean thaighean. Taibhsean chearcan. Taibhsean chon. Taibhsean sgeulachdan. Taibhsean na h-eachdraidh. Gach clach agus gach bileag feòir a’ caoidh, a’ caoineadh, a’ seinn laoidhean-molaidh do gach cuimhne a bha ag èirigh.
“A bheil cuimhne agad air Seumas a’ Chnuic?” dh’fhaighnich e.
“Tha,” fhreagair mi.
“Uill,” ars esan, “thàinig atharrachadh nan gràs air Seumas nuair bha e deich bliadhna a dh’aois ... seall mun cuairt ort, agus faic a-nise, ma tha sùilean agad, an t-atharrachadh a thàinig air Rurabost. Cha b’ e atharrachadh nan gràs a thàinig air Rurabost. Seall air na taighean. Seall air a’ choimhearsnachd. Ach, a’ bruidhinn air Seumas a’ Chnuic. Dh’fhàs e suas gu bhith na mhinistear. A bheil cuimhne agad air? Feasgar Sàbaid anns an taigh-coinneimh. Cluinnidh mi fhathast e ag èigheachd. Bhiodh e a’ sgriachail mu bhròn, mu dhòrainn agus mu aithreachas. Bhiodh e a’ cur eagal am beatha air na daoine, ’s iad a’
Thug Murchadh Alasdair sùil a-steach do chlosach an taigh-coinneimh .. Cha robh sgeul air cùbaid no air suidheachan. Cha robh eadhon sgeul air facal Dhè. Chuimhnich sinn air na baistidhean ’s air na pòsaidhean. Closaichean. Ciod, ach closaichean?
“Na bainnsean,” arsa Murchadh Alasdair. “Na seann bhainnsean-taighe. Cha robh an leithid ann. Nuair chluinneadh na cearcan gun robh banais gu bhith ann an Rurabost, bhiodh iad a’ togail orra gu na beanntan mus deigheadh car a chur nan amhaichean agus air eagal an spìonaidh. An robh pòsadh ann a-riamh gun car ann an amhaich?”
Rinn mi gàire beag. ’S dòcha gun rinn Murchadh Alasdair gàire cuideachd.
Chaidh sinn seachad air naoi no deich de thaighean eile. Stad sinn aig gach fear, agus bha sgeulachd aig Murchadh Alasdair mu gach aon dhiubh. Bha beatha gach neach cho eadar-dhealaichte, eadhon ann am baile cho beag ri Rurabost.
Agus ràinig sinn taigh Chaluim Mhòir. An taigh mu dheireadh ann an Rurabost – no a’ chiad fhear a rèir na h-àirde bhon tigeadh neach thuige.
“Seall,” arsa Murchadh Alasdair. “Tha ceò ag èirigh às.”
Ceò! Ma bha, cha robh mise ga faicinn. Agus thuig mi an uair sin. Bha sinn a’ ruighinn ceann na slighe, agus dh’fheumadh sinn dealachadh. Bha e cho math gum feumadh.
“Agus,” ars esan, “tha pìobaire a’ cluich aig ceann an taighe. A bheil thu ag aithneachadh a’ chiùil?”
“Chan eil,” fhreagair mi, ged nach robh aon phong a’ ruighinn mo chlaisneachd. Ach bha mi ag iarraidh faighinn a-mach ciod a bha Murchadh Alasdair a’ cluinntinn aig ceann seann taigh Chaluim Mhòir.
“Ceatharnaich Ruraboist,” ars esan. “Am Marbhrann Mòr.”
Shaoil mi gun robh sin freagarrach, ged nach do leudaich Murchadh Alasdair tuilleadh air a’ cheòl no air na ceatharnaich. Sheas sinn ùine mhòr an siud, a’ sealltainn ris a’ cheò a thrèig na
Rinn mi airson taigh Chaluim Mhòir fhàgail.
“Tha an t-àm ann falbh,” arsa mise ri Murchadh Alasdair.
Cha do fhreagair e mi.
Thug mi sùil mun cuairt, agus sin nuair thuig mi nach fhaca mi e bhon t-seachdain mus do chaochail e san ospadal. Chuir sin eagal nach bu bheag orm.
Choisich mi air mo shocair air ais tro Rurabost, a’ toirt sùil dheireannach air gach fàrdaich bhreòite, agus nàdar de eagal orm gun dùisginn tuilleadh thaibhsean. Thuig mi gun robh cus dhiubh a’ còmhnaidh ann an Rurabost agus ann an seòmraichean nam inntinn fhìn.
Bha an càr dìreach far na dh’fhàg mi e, faisg air taigh Mhurchaidh Alasdair. Mus tug mi an rathad orm, sgaoil mi mo shùilean cho fada ’s a cheadaicheadh mo lèirsinn dhomh. Bha ceò a’ tuiteam air a’ bhaile, mar gum biodh i ag iarraidh a chòmhdach, mar gum biodh i ag iarraidh a dhìon bho rudeigin no bho chuideigin.
A-mach às a’ cheò nochd neach nach do dh’aithnich mi.
“Is mise Oliver Goldsmith,” ars an duine.
Thòisich e ag aithris bàrdachd nach do thuig mi. Ach thogainn ainm a’ bhaile, ainm Ruraboist, a’ nochdadh innte. Chuir e crìoch air a’ bhàrdachd. Agus, ged nach tuiginn i, bha fios agam gur e bàrdachd mhath a bha innte. Chaidh e an uair sin à sealladh.
Thug e m’ òige bhuam agus thug e leis i. Agus tha fios agam nach fhaigh mi air ais i gu bràth tuilleadh. Dh’fhalbh i. O, m’ òige, soraidh leat. Ach tha tuilleadh ri thighinn – tha mi ’n dòchas – ach chan ann de òige! Às dèidh mo chuairt gu Rurabost tha fios agam air sin!
| title | 42. |
| internal date | 2014.0 |
| display date | 2014 |
| publication date | 2014 |
| level | |
| reference template | MacÌomhair Caogad san Fhàsach %p |
| parent text | Caogad san Fhàsach |