---

[43]

6. Cha Mhair iad Òg

Cha robh fios aig Iain cò a bha fon lic. Agus cha robh mòran sgrìobhte air an lic. Cha robh air an lic ach gum b’ e saighdear a bha ann, agus gum b’ aithne do Dhia cò e. Bha an leac cho geal agus bha am feur cho uaine. Bha flùraichean a’ gàireachdainn anns a’ ghaoith. A’ gàireachdainn, no a’ gul. Cha robh Iain glè chinnteach.

Bha ceudan, eadhon mìltean, de leacan ann, iad uile den aon sheòrsa, cuid dhiubh le ainm an duine mhairbh snaidhte orra, agus cuid eile gun ainm orra ach ainm Dhè. Cha robh fios aige carson a stad e aig an tè seo; nach robh iad uile cho coltach ri chèile?

B’ fhada bho bha an cogadh ann. Cha robh cuimhne aig Iain air mòran mu dheidhinn. Bha cuimhne aige air na cùirtearan dubha a bhith air na h-uinneagan, agus air mar a bhiodh a mhàthair a’ trod ris ’s e gan toirt bho chèile ach am faiceadh e a-mach tron dorchadas. Agus bha cuimhne aige air na sgeulachdan, air bàs athar, air mar a chuala e gun bhuail am peilear ann, ’s air mar a thuit e anns a’ pholl. Dh’fhàg iad an sin e, anns a’ gheamhradh, anns an teiche. Agus bhiodh Iain a’ cuimhneachadh bhon uair ud air mar a bhiodh e a’ tarraing nan cùirtear, ma b’ fhìor tro chrostachd an leanaibh, ach, nach b’ ann a bha e a’ faire ach am faiceadh e athair a’ tighinn? Cha do chreid e nach robh athair beò, gun robh a chorp aig na h-eòin ’s aig na h-ainmhidhean anns a’ pholl. ’S gach uair a gheibheadh e cothrom air a’ chùirtear, bhiodh e a’ faire. Ach cha do thill athair, agus chaidh geamhradh agus samhradh seachad. Bha cuimhne aige air athair, air an fhalt dhubh ’s air na fiaclan geala. Ach cha tuigeadh

---

[44] e ciamar a dheigheadh peilear tron chorp ud, eadhon ann an an-iochdmhorachd a’ chogaidh. Agus bha a mhàthair cho òg, coltach ri tè a chitheadh duine ann an dealbh. Agus bha a bheatha fhèin cho an-sheasgair. Nuair dhùisg i Iain às a chadal ’s a dh’innis i dha mu dheidhinn athar, bha na deòir a’ bàthadh a briathran.

“Chan fhaic mi tuilleadh e,” ars esan.

“Chan fhaic,” ars ise. “B’ e gaisgeach a bha nad athair,” ars ise. “Bhàsaich e agus e a’ feuchainn ri ar dìon.”

Agus, ged bha e òg, thòisich Iain a’ smaoineachadh. Dè am feum a bha ann an gaisgeach a bha marbh anns a’ pholl ann an tìr chèin? Agus thòisich esan a’ gul cuideachd. Cha robh ann ach an dithis aca a-nis. Agus chan fhuilingeadh athair an còrr; chan fhairicheadh e claoidh a’ bhròin tuilleadh. Aon taigh-fhaire eile sa bhaile, agus thiormaicheadh na deòir agus dheigheadh an cogadh ’s an sgrios à cuimhne, ach aon là a-mhàin sa bhliadhna nuair chuireadh iad an aodach Sàbaid orra ’s a sgeadaicheadh iad am broillichean le buinn. Ach cha bhiodh athair Iain a’ coiseachd còmhla riutha.

Bha na leacan cho geal. Bha an cladh cho grinn. Smaoinich e air an t-sìth ’s air an rèite a bha sa bhàs, an taca ris a’ bhreislich a bha sa bheatha ’s anns a’ chogadh. Agus ghabh e seòrsa de eagal. Carson nach robh fios cò iad? Carson a chaidh an sadadh an siud? Rinn e dealbh air na cuirp na inntinn, ach chan fhaiceadh e an dealbh.

Dh’fhairich Iain cuideigin a’ gluasad faisg air. Chlisg e. Bha dùil aige gun robh e na aonar am measg nan leac ’s am measg nam marbh. Bha cuideigin na sheasamh ri thaobh. Cha do dh’aithnich e an duine. Duine àrd, is feusag liath air. Shaoil Iain gur dòcha gun robh an duine air an turas cheudna ris fhèin, ged nach robh e buileach cinnteach dè an turas a bha sin. ’S dòcha gun robh e a’ sireadh leac air nach robh ainm. ’S dòcha nach robh e a’ sireadh leac idir. ’S dòcha gur ann a bha e air chuairt, ’s gun tàinig e a-steach a chum co-chomann a bhith aige ri na mairbh.

“A bheil an cogadh seachad?” dh’fhaighnich an duine.

Sheall Iain ris le uabhas. Cha b’ i a’ cheist a-mhàin a chuir uabhas air, ach shaoil e gun dh’aithnich e an guth. Chuala e an guth ud roimhe.

---

[45]

“A bheil an cogadh seachad?” dh’fhaighnich an duine a-rithist.

“Tha,” fhreagair Iain, ’s gun fhios aige dè bha e ag ràdh. “Tha an cogadh seachad.”

Stad an duine airson greiseag. Bha e a’ sealltainn ri Iain mar gum buineadh e do shaoghal eile.

Agus an uair sin:

“A bheil thu gam aithneachadh?”

“Tha mi a’ dèanamh aithne gun chuimhne ort,” thuirt Iain. “Tha mi a’ dèanamh aithne gun chuimhne air do ghuth. Chuala mi an guth sin roimhe.”

“Carson a thàinig thu an seo?” dh’fhaighnich an duine.

Cha b’ urrainn do Iain a fhreagairt. Cha robh fios aige fhèin carson a bha e air tighinn. Ach bha e glè fhollaiseach dha dè a bha a’ tighinn na chuimhne, a’ faicinn na bha siud de leacan, ’s gun fios aig duine beò cò bha mòran dhiubh a’ cuimhneachadh. Carson a thàinig e don tìr chèin seo, am measg dhaoine nach bruidhinneadh a chànan fhèin, cànan nach b’ urrainn dha a thuigsinn? Agus a-nis bha coigreach air an robh e eòlach a’ bruidhinn ris. Cha bu toigh leis aideachadh gur e coigreach a bha ann, agus cha bu toigh leis aideachadh gun robh e eòlach air. Carson a bha an duine fhèin air tighinn an siud? Cha robh fios aige. Ann an dòigh bha Iain toilichte gun robh e ann, san fhàsach ud de leacan.

“Chan eil fios agam carson a thàinig mi,” ars Iain. Bha e ag innse bhreugan don duine. Cha robh e ag iarraidh aideachadh. Agus bha eagal air.

“A bheil thu gam aithneachadh?” thuirt an duine a-rithist.

Thuirt Iain ris nach robh, agus e an dòchas gun innseadh an duine dha cò e. Nam biodh fios aige cò ris a bha e a’ bruidhinn, bhiodh e a’ faireachdainn na bu chofhurtail. Cha bhiodh e a’ faireachdainn cho aonranach.

“Tha cuimhn’ agamsa ortsa,” ars an duine. “Bha thu glè òg. Dh’fhalbh mi gun fhios agam carson. Dh’fhalbh mi an aghaidh mo chàlach. Tha cuimhn’ agam fhathast air an là a fhuair mi fios. Bha mi air a bhith a’ feitheamh a’ phuist a h-uile là, oir bha mi cinnteach

---

[46] gun robh an litir a’ dol a thighinn. Agus thàinig i, mar bha mi an dùil. Bha fios agam dè bha innte mus do dh’fhosgail mi i. Chan fheum duine na litrichean ud fhosgladh airson fios a bhith aige dè tha annta ... Agus bha i na seasamh an siud, ’s a h-aodann cho geal ris an t-sneachd. Agus bha thusa ann cuideachd. Agus cha robh dragh agad. Cha robh fios agad. Bha thu ro òg airson dragh no fios a bhith agad. Cha b’ e gun robh thu cruaidh-chridheach. B’ ann a bha thu ro òg.”

Bha Iain na sheasamh an siud ag èisteachd. Bha e a’ faireachdainn cho fuar. Agus fhad ’s a bha an duine a’ bruidhinn, bha Iain ga choimhead.

“Agus thog mi mo mhàileid orm,” ars an duine, “anns an dorchadas, agus dh’fhalbh mi. Chan fhaca mi tuilleadh i. Agus tha thusa a-nise ag ràdh rium gu bheil an cogadh seachad. Dh’fhalbh mi anns an dorchadas, a-steach don dorchadas. Agus chì mi iad a h-uile bliadhna a’ coiseachd, agus buinn a’ deàrrsadh air am broillichean. Agus bidh iad ag ràdh gu bheil iad a’ cuimhneachadh. Tha na leacan seo ag èirigh a-mach à eachdraidh. Tha fios agam gu bheil i fhathast beò. Bheir thusa mo bheannachd thuice nuair thilleas tu. Innsidh tu dhi gum faca tu mi. Innsidh tu dhi gun robh sinn a’ bruidhinn ri chèile sa chladh. Thug i pòg dhomh mus do dh’fhalbh mi, agus ghuidh i gun tillinn sàbhailt. Ach cha do thill mi. ’S ged a thillinn a-nise ... uill, dè ged a thillinn a-nise. . ?”

Bha na flùraichean a’ danns anns a’ ghaoith, anns a’ ghaoith a bha a’ cìreadh an fheòir a bha a’ còmhdach nan uaighean. Bha i a’ cìreadh falt Iain cuideachd, agus bha i a’ cìreadh feusag an duine.

Agus bha leac rin taobh agus ainm Dhè oirre, ’s lusan dearga a’ chadail ann an lìonmhorachd mar chomharr air sìth ... ’s mar chomharr air cadal.

“Cha do dh’innis thu dhomh fhathast,” ars Iain, “cò thu. Carson nach eil thu ag innse dhomh? Dè tha thu a’ feuchainn ri chleith orm? Nach innis thu dhomh! Nach innis thu dhomh!”

“An e nach eil thu a’ tuigsinn?” fhreagair an duine. “Bha cearcan ann, agus dà chù. A bheil cuimhn’ agad orra? Tha fios agam gun robh thu òg, ach saoilidh mi gum biodh cuimhn’ agad orra. Tha cuimhn’

---

[47] agamsa orra, ged ’s fhada bho chunnaic mi iad. An stòbha dhubh a bh’ anns a’ chidsin, an stòbha air am biodh i a’ còcaireachd. Na leabhraichean a bh’ anns a’ phreas ri taobh an teine, agus am Bìoball a bha air seargadh leis an aois. An còmhdach ioma-dhathach a bh’ air an làr, ’s e a’ deàrrsadh ann an solas na lampa. Agus an tì. Cha do dh’òl mi tì a-riamh cho làidir rithe. Bha ùrachadh innte, agus bha beatha innte. Beatha! Agus thàinig an litir, ’s fhreagair mi an litir, ged nach do dh’fhosgail mi a-riamh i. ’S thug iad dhomh àireamh agus gunna. Ach cha tug iad biothbhuantachd dhomh. Cha tug. Cha robh biothbhuantachd aca. Cha tug iad dhomh ach àireamh agus gunna. ’S bha an gunna cho meirgeach, cho meirgeach rim mheuran fhìn ... nach eil mi ag innse dhut cò mi? A bheil thu gam aithneachadh idir? No bheil thu fhathast a’ dèanamh aithne gun chuimhne orm? Nach eil mi a’ bruidhinn riut agus ag innse dhut?”

Bha Iain mar gum biodh e ceangailte ris an talamh, ceangailte ri na h-uaighean. Bha, bha e a-nis a’ tuigsinn cò bh’ anns an duine. Bha an cogadh agus an aois air caochladh a thoirt air a shnuadh, ach b’ e a bh’ ann ceart gu leòr. Agus bha e a-nis cuideachd a’ tuigsinn carson a thàinig e a-nall chun na dùthcha ud, agus carson a bha e an siud am measg nan leac. Chunnaic e gun robh an t-adhar a’ fàs dorch, mar gum biodh stoirm a’ tighinn. Agus bha e fada bhon dachaigh, dìreach mar a bha iadsan a bha fo na leacan. Bha eagal air nach fhaiceadh e an dachaigh tuilleadh. Agus dè dhèanadh a mhàthair an uair sin? Bha i a-nis a’ fàs aosta, ged bha i òg uaireigin. Bha e ga faicinn na h-òige agus na seann aoise aig an aon àm. Agus bha an duine fhathast ri thaobh.

“Dé their mi rithe?” dh’fhaighnich Iain.

“Their thu rithe gum faca tu mi,” ars an duine, “agus gu bheil cuimhn’ agam. Their thu rithe gu bheil mi aig fois. Their thu rithe gun robh mi ag innse dhut ... ach their rithe cuideachd nach till mi gu sìorraidh. Ged chaidh mi a-mach don dorchadas, chaidh mi a-steach don t-solas. Innis dhi gu bheil gaol mòr agam oirre, agus nach robh cothrom agam air mar a thachair. Innsidh tu dhi. Feumaidh tu innse dhi. Agus tha mi cinnteach gun tuig i. Agus feuch gum bi thu a’

---

[48] sealltainn às a dèidh. Bha i gu math dhut. Tha fios agamsa air sin.”

“Tha stoirm a’ dol a thighinn,” ars Iain.

“Thàinig an stoirm bho chionn fhada,” ars an duine, “agus cha do sheac an stoirm a-riamh. Agus tha thu ag ràdh rium gu beil an cogadh seachad. ’S math gun dh’innis thu dhomh gu bheil an cogadh seachad.”

Thòisich an t-uisge a’ dòrtadh. Sheall Iain suas ris an adhar, a’ sireadh mìneachadh, no a’ sireadh rudeigin. Nuair leag e a shùilean cha robh lorg air an duine. Bha Iain a-nise cinnteach. Bha fios aige cò bha anns an uaigh ud, cò bha fon lic aig na stad e bho chionn biothbhuantachd, gun fios aige carson. Thug e sùil eile, agus, a dh’aindeoin na gaoithe, bha na flùraichean air sgur de dhannsa. Bha iad air an cinn a chromadh, ’s iad a-nise trang gan dìon fhèin bhon stoirm a bha a’ dlùthachadh.

Bha sluagh mòr ann. Bha iad a’ coiseachd seachad air a’ charragh-cuimhne, ’s a’ càradh cearcaill de fhlùraichean aig a bhun. Bha am broillichean air an sgeadachadh le buinn mhòra, dheàrrsach. Fhuair iad duaisean, gach fear a rèir miann an dàin. Ach bha cuid nach d’ fhuair duaisean idir. Thug Iain sùil mhionaideach orra. Bha iad uile cho coltach ri chèile. Bha iad uile a’ coimhead cho sgìth, mar nach do chaidil iad a-riamh.

Cha robh an duine nam measg idir. Bha esan na chadal. Bha athair na chadal. B’ fhada bho chaidil e.

Nuair choimhead Iain ri sùilean a mhàthar, chunnaic e gun robh iad fhathast làn de dheòir, leth-cheud bliadhna agus còrr às dèidh na h-òige.