8. Leasain
A’ chiad là air ais. Seachdainean fada an t-samhraidh a’ nise a’ faireachdainn cho goirid. Bha i na boil, mar bu tric a bha, air a’ chiad là air ais. Miss Munro. Bha na daoimein fhathast air a corraig, ged nach robh sgeul air bann dùinte de òr.
“A-nise, a chlann, seo pìos de phàipear an urra. Sgrìobhaibh cunntas air na saor-làithean, ag innse ciamar a chòrd iad ribh.”
Dia gar beannachadh! An aon rud a h-uile bliadhna. ’S iongantach mur robh fios aice air barrachd mu shaor-làithean na bha aig Tòmas Cook.
“Bha mi a’ sealltainn air mo sheanair ’s air mo sheanmhair. Chunnaic mi na cearcan. ’S bha mi a’ cluiche còmhla ris a’ chù. Bha an t-sìde math, agus chòrd e rium gu mòr. Bha mi fhìn ’s mo bhràthair a’ cuideachadh ar seanar ’s ar seanmhar leis a’ mhòine, agus ghabh sinn tì agus sgonaichean a-muigh air a’ bhlàr. Bha sinn glè sgìth, ach bha e math.
Agus an còrr den ùine bha mi aig an taigh. Bha mi a-muigh a h-uile là agus bha mi glè bhrònach nuair thàinig na làithean saora gu ceann ...
... ’s mar sin air adhart.”
Daingead! Dè an còrr a b’ urrainn dhut a ràdh? Dh’fheumte an fhìrinn innse agus breugan mac-meamna a sheachnadh. Bha bàrdachd na bliadhn’ an-uiridh cho fada air falbh, ’s an rosg ’s an gràmar.
Thuirt an luchag anns an toll
’s tu dh’ fhàg mi buileach fo bhròn.
Cha b’ e. Cha b’ e sin idir a bha ann. Dè an diofar?
Tìogar, tìogar ’s tu nad theine
ann an coilltean chraobh na h-oidhch’
ciod an làmh no ’n t-sùil neo-bhàsmhor
bu sheis dod shrianagain cho grinn?
Cha b’ e. A-rithist cha b’ e buileach. Ach a-rithist dè an diofar?
Nuair a ràinig sinn Hull, bha bàta mòr aig a’ chidhe. Biast de shoitheach, coltach ri taigh-òsta air bhog. ’S chunnaic mi bàt’ -aiseig Steòrnabhaigh a’ dol seachad, coltach ri tuba a rinneadh le droch chùbair. Mun àm seo bha sinn a’ bruidhinn ri chèile, sinne agus càch.
“Cò às a tha sibh? Dè tha sibh a’ dèanamh? Ciamar a bha an aimsir agaibh? An robh sibh thall-thairis roimhe? Na ghabh sibh pileachan airson cur-na-mara?”
(Siud am bàt’ -aiseig a’ dol seachad a-rithist!)
“Tha mi an dòchas nach bi e ro theth. Mo chasan. ’S chan fhaighinn eadhon leth paidhir bhrògan ann amMarksa fhreagradh mi. An dùil am biMarksanns a’ Ghearmailt?”
Gnothaichean cudromach an t-saoghail.
Bha am bàta socair. Cha robh i idir coltach ri tuba. Biadh is deoch is cadal. “Schindler ’s List” ga shealltainn air a’ Chlàr Dhearg. Agus sinne a’ dèanamh air a’ Ghearmailt. Nach robh sin èibhinn?
Thug Miss Munro na h-aistean a-steach. Bha fichead Miss Munro air a’ bhàta. Bha iad anns a’ bhus.
“Cus de obair-pàipeir ann am foghlam an-diugh. Sia mìosan eile, ’s bidh mo shaorsa agam. Dè tha thusa a’ dèanamh?”
“Tidsear.”
“Seadh, tidsear. Thoir thusa dhaibh aiste mu na saor-làithean a’ chiad là air ais. Bheir sin dhut cothrom do chasan a lorg.”
O nach robh mi thall sa ghleann a’ fuireach,
an àit’ a bhith ’n-dràst’ don Eòrp’ a’ siubhal.
Biom-bom. “Tha a’ bhùth air a’ Chlàr Ghorm a-nise fosgailte.”
Dà cheudfagagus botal uisge-beatha. Saor bho chìsean.
“Dùthaich bhrèagha tha seo. Nach mòr am beud muneachdraidh.”
“An robh sibh a’ fònadh dhachaigh?”
“Bha.”
“Càil às ùr?”
“Chan eil. Dìreach an t-sìde.”
“Ah, mu dheireadh thall. Hamburg. Rinneadh sgrios mòr an seo rè a’ chogaidh. Cha b’ e nach robh iad airidh air.”
“A-nise, na tòisich.”
“Cha bu mhise a thòisich. Iadsan a thòisich. Thug iad ionnsaigh air a’ Phòlainn.”
Elaine. Leis an eachdraidh bho dh’fhàg sinn Rotterdam.
“Pìos math a’ dol a dhìth,” arsa fear a bha air mo chùlaibh. Bha mi ga fhaicinn san sgàthan. Bha e ceithir fichead ma bha e latha. Thug a bhean droch shùil air. Ach cha tuirt i facal ris. Bha e ro aost.
“Chaidh mòran a mharbhadh,” ars Elaine. “Ach dh’fheuch iad ri na togalaichean a b’ inbheile a sheachnadh. Na daoine a bha iad ag iarraidh. Còig mionaidean, ’s bidh sinn aig an taigh-òsta.”
Taing do Shealbh.
“ ’S a-nochd, thèid sinn a-mach cuairt ’s gum faic sinn Hamburg rè na h-oidhche.”
Bha mòran de sholais dhearga ann an Hamburg rè na h-oidhche. Coltach ri Soho. No ri Glaschu.
“Àite garbh,” arsa ministear gun choilear.
“Wilkommen,” ars an taigh-òsta.
BhaTrabantbeag, gorm air taobh thall na sràide. Fear a thàrr às bhon taobh an ear, an dèidh dhaibh an gàrradh a leagail. Uaireigin, rinn fear de Chinn-suidhe nan Stàitean Aonaichte òraid aig a’ ghàrradh. An Ceanadach. Cha do mhair e fada às dèidh sin. Cha robh boireannach aca a-riamh na Ceann-suidhe, gu h-oifigeil co-dhiù.
“Eachdraidh,” arsa Miss Munro. “An dàrna duilleag deug thar an trì fichead, agus an còigeamh caibideil, a’ tòiseachadh aig an toiseach. Dè tha thu a’ ciallachadh, gun dhìochuimhnich thu do leabhar? Ciamar a leughas tu mu na Ròmanaich mur eil do leabhar agad? Sgrìobh ‘Chan fhaod m mo leabhar eachdraidh a dhìochuimhneachadh’ ceud turas.
Na Ròmanaich. Carson nach do dh’fhuirich iad far an robh iad?
“Bracaist aig ochd. ’S bidh sinn a’ falbh aig naoi gus am faic sinn na fìon-liosan, is sràidean, is togalaichean, is pàircean.”
Rola chruaidh agus ìm Gallda. Abair bracaist! ’S beag an t-iongnadh ged a chaill iad an cogadh.
Ach tha an leann math. Ann an glainneachan le casan mòra, tiugha, coltach ri na casan aig Murdag. Cha robh Murdag a-riamh air aiseag Steòrnabhaigh. Tha an leann math.
“Hitler a thug a-thaobh iad,” ars Elaine. “Bha oifisean aca air an t-sràid seo. An togalach mòr sin. Pàirt de eachdraidh an t-saoghail.”
Eachdraidh gu dearbha!
“Cuin a bha Blàr Allt a’ Bhonnaich ann? Cuin a ràinig Columbas Ameireaga? Cuin a chaidh tràillealachd a chur à bith?”
“Eachdraidh an t-saoghail,” arsa Miss Munro.
An teas! Bodaich le briogaisean goirid, agus casan laorcach. Cailleachan le gàirdeanan rùisgte, agus craiceann laorcach.
“A bheil e a’ còrdadh ribh?”
“Tha. Ribh fhèin?”
“Tha. Mur a bitheadh an teas.”
Hitler agus Hess a’ coiseachd anns an teas. Briogaisean fada agus còtaichean mòra. Bha iomadh taibhs air an t-sràid. Iomadh taibhs agus iomadh manadh. Brògan mòra a’ bualadh na sràide.
Eva a ghràidh, ’s tu dh’fhàg mi buileach gun sunnd,
’s mi feuchainn an-dràst’ ri buaidh a thogail bhon ghrunnd.
Bha an eachdraidh air fad aig Elaine.
“ ’S an-diugh,” ars ise, “tha Nàsaich ùra ann. Tha fàinneachan nan srònan, mar a chitheadh tu ann an sròn tairbh, ’s am falt air a
Thuit Màiri Nic an t-Sealgair na cadal nuair chuir i crìoch air an aiste. Bha srann aice, coltach ri itealan Gearmailteach. Dhùisg i nuair thuit na bomaichean. ’S cha robh Miss Munro toilichte.
“Chan ann mar sin a tha thu ga litreachadh idir.”
“Ciamar eile?”
“Nach eil fios agad gu bheil litreachadh ùr ann? Litreachadh ùr ann an saoghal ùr.”
“Tha, ach ... ”
Bha a h-uile càil cho ùr nuair a dhùisg Màiri.
“Màiri bhòidheach, sgeul mo dhàin,” mar a bhiodh Seonaidh ag ràdh rithe. ’S bhiodh i a’ dol às a ciall ris, ’s a’ cur na chuimhne gun robh ise a’ falbh leis an Oraindsear Ruadh. Linn na h-òige ’s an neo-chiontais, gun ghuth againn air cogaidhean ach air cogaidhean Miss Munro a-mhàin. B’ ann an leabhraichean a bha na cogaidhean sin, cogaidhean gun bhrìgh.
Agus thàinig an cogadh gu ceann. Agus thill na fiùrain, co-dhiù cuid dhiubh. Sin a chaidh innse dhuinne, aig nach robh cuimhne air cogadh.
Thill na gaisgich; O, thill na fiùrain
Mar bha dùil ac’ gu tìr a’ gheallaidh,
Ach mar a b’ fhaisge a rinn iad dlùthadh
Cha robh san dùthaich ach tìr a’ mheallaidh.
“Bha mise ann amBomber Command,” ars am bodach aig an robh sùil ann an Elaine.
“Caol ri caol is leathann ri leathann,” arsa Miss Munro ri Màiri.
Bha sinn dona gu bhith a’ tarraing à Miss Munro. Agus chuimhnich mi air an là a thug Donaidh Morocco oirnn feuchainn ach cò a gheibheadh an comharradh a b’ ìsle ann an eadar-theangachadh. Burraidh uabhasach. B’ e Calum Brògach a rinn a’ chùis. Dh’eadar-theangaich esomersaultle salainn-samhraidh, agusmoreoverle tuilleadh-tarsainn aguscarpenterle peantair-chàraichean. Agus cha
Chuir Elaine teip air sa bhus. Lìon am bus le fuaim. Bha cuid ann a theireadh ceòl ris. Love in the Mist, air èigheachd le còmhlan ris an canteNa Balearics. Bha am bodach bochd ann am bruaillean.
Sguir sinn a leughadh mu na Ròmanaich nuair thàinig iad a Bhireatainn. Iad fhèin agus Iulius. Cunntas a-nise. No matamataig, mar theirear ris sa Ghall-Ghàidhlig:
Nuair thèid dhà is dhà nan còig
’s a chunntas mi caoraich far nach eil ach uain,
chì mi ann an saoghal gun shùilean
sealladh air mearachdan na h-eachdraidh,
* * *
’s nuair thèid dhà is dhà nan ceithir
chì mi saoghal tro mo shùilean eile,
is cluinnidh mi dàn,
ag innse dhomh nach b’ e mo chòir
a bhith ag èisteachd ri eachdraichean-brèige.
Dè an diofar ged bhiodh dhà is dhà a’ dèanamh còig? Thuirt Miss Munro gun robh diofar mhòr ann. Agus thuirt Elaine gun robh an eachdraidh ceart, co-dhiù gun robh i fìor.
’S aig Rotterdam, bha am bàta mòr gar feitheamh uair eile. Agus air bòrd bha cearcan mo sheanar, trang a’ breith uighean anns a’ ghrèin. Agus an cù na shuidhe, a’ sguabadh na bha mun cuairt air le earball.
Bha an t-àm ann aiste eile a sgrìobhadh do Mhiss Munro, oir bha a’ chiad là air ais a-rithist gu dian a’ dlùthachadh. Bha mi daonann a’ sgrìobhadh aistean do Mhiss Munro, agus bha ise daonann gan comharrachadh. Bha i an siud an àiteigin, fada air falbh, ach cho
Agus thuig mi nach robh càil san t-saoghal ach cluiche. Sinne a’ cluich air siubhal tro na bha an dàn a’ deachdadh dhuinn, Elaine a’ cluich air eachdraidh ’s i a’ foghlaim nan aineolach, Donaidh Morocco dìreach a’ cluich, Miss Munro a’ cluich air leasain agus feadhainn eile a’ cluich air bàrdachd. Agus na b’ iargalta na iad sin uile, thuig mi gun robh dàn neo-ainmichte a’ cluich le beatha.
“An t-ionnsachadh òg, an t-ionnsachadh bòidheach (no buadhach) ”, arsa cuideigin na bu ghlice na mise. Bha mi air fàs ro aost airson leasain. Ach dh’ionnsaich mi aon rud. B’ e sin gur tearc an ceithir a nithear le dhà is le dhà, oir chan eil a h-uile càil idir an co-còrdadh ri a choltas.
| title | 8. |
| internal date | 2014.0 |
| display date | 2014 |
| publication date | 2014 |
| level | |
| reference template | MacÌomhair Caogad san Fhàsach %p |
| parent text | Caogad san Fhàsach |