Seann Chrònan
Feasgar, dh’fhalbh na h-àrmainn, ’s chaidh m’ èigheachd chun an Taigh Mhòir. An duine a dh’èigh, cha robh fiacail na cheann, a shùilean falaicht’ ann an slocan dubh. Sheas e anns a’ pholl na bhrògan àrd, bàrr-iallach, beulaibh na bothaig leig e an èighe: “Tha baindia nan liath-shùl gad iarraidh!”
Bha mi gu mo leth clì ann an dubharachd an dorais ga choimhead. Chuala mi a-staigh air mo chùlaibh: “Baindia nan liath shùl mo chac.” An t-Atach grànda le bheul toibheamach, bhithinn toilicht’ fhàgail, cha bhiodh na bu toilichte. E fhèin ’s am mastaige coin le cnap air a chliathaich, bitheil ri gach creutair beò is ainmhidh. Shad mi orm mo chòta, ’s gun an còrr ma dheidhinn lean mi ’n duine salach.
Lean sinn an abhainn, a-null ’s a-nall, a’ seachnadh nam bruthaichean domhainn briste, na lèigean-cruthaich agus bàstairean. Ràinig sinn man anmoch.
“Suath do chasan air a’ bhrat,” thuirt e, “agus thoir dhìot am bonaid sin nuair a thèid thu steach.” Chan fhaca mi tuilleadh e ’s cha chuala, ’s bu mhath sin.
Thug searbhant suas staidhre mi agus ma letheach slighe, aig lùbadh, thàinig nighean sìos nar coinneamh. Thug an cridhe tha nam chliabh leum às, cruinn-leum, suas gu mo shlugan. Thàinig tachdadh … cho bòidheach ’s a bha i: fallain, ùr, òg, mar
“Steach leat,” thuirt an t-searbhant, fàileadh bleoghain dhith, bainne blàth gha shìoladh tron anart. B’ e siud latha air an robh sinn.
“Steach leat.”
“Dè ’n t-ainm a th’ ort?”
“Fionnaghal.”
Steach leam.
Bha i san leabaidh, baindia nan sùl; dìosgail sa chòmh-ràth, clobhdan ma ceann. Ann an solas nan lamp, ’s nan cainnlean, bha m’ fhaileas mar chruchaill a’ crùbadh os a cionn. Mo shùil air an fheusaig a bha na h-uspagan geala air a smiogaid. Nuair a bhruidhinn i, bha a guth air chrith, a ceann air chrith, na clobhdan a’ crathadaich.
“Thèid do chur ri ceàird,” thuirt i. “Bha gnìomhachas mòr a-riamh an seo: an taigh-fuine agus an taigh-saillidh.
“An taigh-marbhaidh,” thuirt i. Dè ach gun dàinig sgeun an uabhais an uair sin na sùilean a chuir anshocair orm.
“Chunnacas rudan,” thuirt i. “Chualas, ri onfhadh nan cuan ’s nan speur.”
Latha, dheighinn a dh’fhaighneachd nan nithean sin ’s gam feòrach.
“Bha mi ’g iarraidh falbh feasgar,” thuirt mi, “còmhla ri càch.”
“Falbhaidh tu,” thuirt i, “nuair a thig an t-àm.” Agus theann i air òraid-molaidh ma na daoine a bhuineadh dhi: an uaisleachd ’s an tapachd – a leithid a dh’fhacail, chaidh mo cheann na bhrollais: ìomhaighean agus aodainn agus tàislich sna cùiltean, cha do chuir i an dàrna h-umhail. Lean i oirre, ghan ainmeachadh, ghan àrdachadh:
Aonghas nan rann, gu mheadhan anns an t-sruth, a’ tabhachd baisteadh, leughadh sgriobtair;
Aonghas an Dùin, nach do chreach a-riamh nead ’s a sheinneadh mar an smeòrach laoidhean cogaidh, air Latha ’n Trosgaidh dàintean gaoil – stadadh iad air na staidhrichean a dh’èisdeachd ris, a’ chlann-nighean òg am bruadar, a’ sileadh dheur;
agus Aonghas Òg, an t-òganach, a thachair ris a’ mhaighdeann an ciaradh feasgair ’s e gabhail suas cladach: an geamhradh fuar ann, uisge le clach-mheallain ann, thàinig i na bòidhchead na choinneamh. ’S bha a falt mar an t-òr.
Cha chuala mi ’n còrr a thubhairt i, ged a thuirt i gu leòr. Bha mi a’ smaoineachadh air an nighean sin ann an ciaradh an fheasgair agus an nighean air an staidhre a chaidh sìos seachad cho faisg, cho faisg ’s a tha thu ormsa an-dràsta – O, fada nas fhaisg. Agus an toileachas a dh’fhairich mi gham lìonadh gu robh i an àiteigin san aitreabh seo ’s nach biodh agam ri falbh gus an tigeadh an t-àm.
Sùil dhan tug mi, bha an t-seana-bhun na cadal, a sùilean dùinte domhainn na ceann mar gum b’ ann anns a’ bhàs. Na h-Aonghasan ud, na bh’ ann dhiubh. A làmhan gorm fèitheach air uachdair na cuibhrig nan tosd.
“Tugainn,” thuirt an t-searbhant ann an seanais air mo chùlaibh. Co às a dh’èirich i bu bheag m’ fhios. Ach gun theab mi a dhol à cochall mo chridhe agus a tachdadh sa mhionaid, mo dhà làimh spuireanach a’ teannachadh ma h-amhaich, thàinig a teanga a-mach oir a beòil ’s chaidh a sùilean cam ’s mi gha crathadh ’s gha crathadh gus an duirt i: “Sguir dheth, a bhugair na bids.”
’S leig Aosta nan Làithean osann throm ach cha do dhùisg.
Thug i mi tro thrannsaichean dorcha, an t-searbhant fionn-ghuailne – ’s i ri casdaich an-dràsta ’s a-rithist, pìochail is
Bha m’ àite-tàimh air an lubht, fo chabair chruaidh daraich dreach is fàileadh an t-sùich. Aon uinneag gu h-àrd, mar fhàirleas, ris an àird a deas. Chithinn slisneag ùr gealaich.
Bha an teine air a thasgadh fo phròicean bog, snàithlean de cheò ag èirigh bhoithe ’s a’ tilleadh sìos na phlathaigean. Soitheach le ola-ròin is siobhag, b’ e sin mo sholas. Dèile is dà phlaide, b’ e sin m’ àite-cadail.
“Am fuirich mi còmhla riut?” ars ise. “An dèidh na thachair riut, comhartachd dhad chorp ’s dhad anam?”
Thàinig earrainn, dubh on doimhneachd: “Tha tart air m’ anam,” thuirt mi rithe, “an geall air an Dia ta beò.”
Rinn siud a’ chùis. Rinn i às mar an donas agus chaidh mise chun nan cùiltean a dh’fhaicinn an robh bògaisean no gòbhlagan a’ còmhnaidh unnta.
* * *
Duan a h-Aon
Chaidh mo chur fada a-mach
am bonnaibh na frìth
trì daimh agam gan cunntadh
’s fear air tom ag amharc orm:
dè ’n diabhal, thuirt e, a tha sin an seo?
Agus latha, sia dhiubh
a’ siubhal gu siar
a’ seòladh
len cinn uaibhreach uasal àrd
stàtail an siubhal
’s bu bhòidheach,
cha do sheall iad an taobh a bha mi:
Cortez air an Tom Gheur,
a làmh ri mhaoil.
Agus feasgar fann gun chuileag
thàinig duine nam rathad,
fàileadh a’ fhraoich ’s a’ rèisg dheth
fàileadh na fala
agus saothrachadh air anail:
Tha a’ ghreallach, thuirt e, aig an eunlaith;
ann an glasadh an latha
bheir sinn a’ chlosach leinn gu baile.
Thug e an adha, fhathast blàth,
às pòcaid a chòta,
roillean ri oirean a bheòil
’s e ga gearradh, ga stialladh,
na fiaclan a bha na cheann briste,
bunan dubh.
Dubh na làraich ann an clàr aodainn.
Cha b’ e gàireachdainn ach gairbhseach
a dh’fhàg an siud iad.
Cha do thabhaich e am pìos bu lugha orm.
Tràth,
’s a’ chearc-fhraoich ’s an naosg a-nis nan tàmh,
ghabh sinn a-steach mu shàil na beinne
a’ cuir bràigh air breunlaichean
bràigh air boglaichean
bog le fallas
’s a’ fraoch ’s a’ fianach
cho biorach fo na casan,
mìle gearradh ’s builgeanan beaga fala.
Cha b’ e sin e dhàsan, ge-tà,
coisiche nam blàr ’s nam bruaichean,
bonnan mar seiche na bà duinne,
’s mas fheudar, seiche na bà ruaidhe.
Meadhan-latha co-dhiù mus d’ fhuair sinn
gu gàrradh a’ chiop dhuibh agus rathad mònach
Hì-o- rì, hu-o- rò,
b’ fheàrr an-dràsta, ho-rò,
gu robh thu làmh rium, hi-ri,
mo rùn geal àillidh àlainn grinn
air monadh na frìth
air monadh na frìth
air monadh na frìth
gun togainn fonn:
ho-rò ’s na hò-ro gheallaidh
falldar ralldar raraidh ò … ”
Ag èisdeachd ri a chrònan – cròchail aost o thoiseach tìm – chrom an cadal mo cheann. Foghar geal grianach ’s an guth aige
Duirt am Filidh mar seo mar leanas:
Duan a Dhà
A ghràidh ghil as àille snuadh
A thug buaidh air gach aoinfhear,
Caidil aotrom, a luaidh,
Suaimhneach an seo rim thaobh-sa.
Aingeal thu o nèamh,
Mo sgeul gur taitneach,
M’ aighear is mo stòr,
Mo shòlas, m’ aiteas.
Agus an sin, am Pìobaire Breac a’ taorluathalaich ‘Cumha na Gruagaich’, anns gach E-tà-burri, anns gach Eee-O- tà-burri, goirteas is cràdh.
Sheinn am Filidh:
Chan eil gluasad air a’ ghaoith,
Fuaim an uillt mar chrònan;
Tha mo ghruagach-sa na suain:
Rosgan a sùl, a cùl dualach òr-bhuidh’.
Truagh nach robh sinn mar seo gu bràth,
Solas m’ àigh, mo chiall, mo neart;
Na tigeadh truailleadh air ar gaol –
Cùm an saoghal glaist’ a-mach.
Agus an sin, am Fìdhlear a bha sa chnoc, fonn fonnmhor aige mar fuaim an uillt fon fhraoch. Ars esan gun chasg a chur air an t-sruth:
“Abair a-nis, fhilidh chaoil, dè cho fada ’s a thug do dhàn a’ cinneachadh?”
“Fad trì oidhche air mo dhruim san t-seòmar dhubh ìochdrach,” ars am Filidh. “Bloighean de dh’aran-eòrna mo lòn-maidne ’s mo shuipear; balgam bùrn leis, sàth druid. Agus air an dara h-oidhche, chàireadh clach à Cladach Thàisgeir air mo bhroilleach. ’S thug sin mi le cabhaig agus giorrad-analach gu rannaigheachd ’s chun nan rannan a dh’aithris mi agus a chuala sibh.”
Agus an dèidh sin ’s na dhèidh, air a’ cheathramh latha tràth-nòin, chaidh am Filidh Dall a thoirt am fianais nan Àrd-Ollamhan ’s iad nan cleòcaichean dubha an triùir: Ruaidhri Breac, Ruairidh Glas agus Ruairidh ’ac Ruairidh, a tharraingeadh am buaireadh ge b’ e caladh sam bitheadh e, leid san laigheadh e.
“Rannaigheachd na sniodh,” arsa Ruairidh ’ac Ruairidh le tàir, a’ tilgeadh sglongaid trom-sglongaideach gu làr.
“Tha seo,” arsa Ruairidh Glas nam marbhrann, “ag iarraidh beachd-smuaineachaidh ’s tombaca dubh da rèir.”
“Cuireamaid ar cinn ri chèile,” arsa Ruaidhri Breac.
Chuir iad an cinn aosta odhar ri chèile. Gu h-àrd air an àrd-uirigh, ’s e ri spùilleadh asann mairt, Ùisdean Gillemhoire nan euchd ’s nam feart o shìol nam murt, o threubh an euceirt. Maille ris ’s mun cuairt, am pàirt ud den chinneadh a bha cliùiteach ann an gaisge ’s an gnìomh:
na h-Ailein a bh’ ann, fir fairge, a bheireadh dhut eun à palla, crùbag à sgor ri muir-tràghaidh;
Coinneach Cridheil, am fear làidir righinn, nach teicheadh ron ghaillinn, ach a theich mar an diabhal ro fhear odhar Bheirgheasaigh.
Agus na h-àrmainn a dh’fhalbhadh leotha san fheasgar fhoghair, na h-eòin-chrom air na ligheachan, na sùlairean nam mìltean os cionn na creig. Na ceatharnaich sin, garbh-chnàmhach, neo-sgàthach, bu titheach iad air mnathan is maighdeannan, ’s cha b’ ann gun luach dhaibh dàin an Fhilidh ’s bu mhath dha Ruairidh ’ac Ruairidh, am fear guineach, cac on uirigh, nach deach a chur fo chuing ’s na sùilean a spiulgadh às.
“Seinn a-rithist e,” ars am Pìobaire Breac, ’s chuir am Fidhlear an fhidheall air ghleus:
“O, a ghràidh ghil as àille snuadh … ”
’S thàinig i na maise a-mach Druim Lèineabhat, cha do lùb feòirnean.
* * *
Thug mo chridhe leum às agus leum mi le uspairtich gu mo chasan. Thug i ceum air ais, ga mo choimhead le car na ceann, a’ ghrian na sùilean.
“Tha a’ ghrian na do shùilean,” thuirt mi ann an trì anailean, m’ anail nam uchd agus Rotach Donn Ill’ Donnain a-staigh nam cheann. Cha duirt i facal, ach na seasamh casruisgte cho bòidheach bòidheach a’ cur loinn air gach bruthach is fèith, gach feadan is lòn. Bha a’ mhòinteach gu lèir na glòir a’ cur nan caran leam. ’S an uair a thàine mi thugam fhìn chunnaic mi gu robh i air a dhol rag mar a thèid clann bheaga rag ro chù durrghanach.
“Tha thu ann,” thuirt mi.
Bha a falt mìn fada rèidh, duibhead fithich; a craiceann, gilead
B’ fheudar gluasad, agus sin gu h-aithghearr, a’ leantainn an uillt luachrach a-steach gu Loch Ghearrasaigh, ise gam leantainn.
’S an robh làmh aig freasdal ann? Robh e an dàn gun deigheadh i leis a’ bhruthaich ud – beannaichte gu robh a’ bhruthach – sìos le sgreuch dhan fheadan agus suas gu glùinean sa bhoglach. Glòir don bhoglach! Mar churaidh nan ceud cath, mar mhaol-onfhaidh na h-onghail, leum mi às a dèidh, chuir mi mo ghàirdeanan mun cuairt oirre agus thog mi às i. Ar leam gum b’ iongantach an rùchdail a rinn a’ bhoglach, agus buileach iongantach an dithis againn nar laighe anns a’ fhraoch a’ coimhead ri sgòthan geala shuas gu h-àrd goirid mus dàinig a’ ghàireachdainn, na bailcean dhith – thog caora ghlas a ceann agus ruith i.
“An cuala tu a’ bhoglach?”
“Chuala.”
“Tha rudeigin na broinn.”
“Tha … biast dhubh.”
“Beò-chreutair. Le sùilean.”
“Agus fiaclan.”
“A chraos fosgailt’ ag iarraidh do shlugadh slàn sìos a shlugan.”
“Mach às an t-sealladh.”
“Bhiodh tu mar Iònah am broinn a’ mhil mhòir, ach ann am boglach an Garadh nam Breun-loch.”
“ ’N e sin seo?”
“Dè?”
“Garadh nam Breun-loch.”
“Fuirich … chan e. Tha Garadh nam Breun-loch sear oirnn. Seo Garadh Ghearrasaigh.”
“ ’Eil fhios agad air na h-ainmeannan gu lèir?”
“A’ chuid mhòr dhiubh.”
“ ’N e esan a dh’innis dhut iad?”
“Cò?”
“An duine bha còmhla riut.”
“Cha b’ e … cà faca tu e?”
“Aig an taigh. Bha fiadh aige air a dhruim.”
“Robh e fiadhaich? A’ mionnan?”
“Thuirt e gu robh thu air leigeil roimhe.”
“An dubhairt?”
“ ’S nach b’ urrainn dhàsan dà chlosach a shlaodadh gu baile.”
“Thubhairt, an dubhairt?”
“Thubhairt.”
“An tula-bhreug,” arsa mise. “Esan le dhranndanaich a chuir a chadal mi.”
“Dè ’n dranndanaich?”
“Chan eil fhios a’m. Torghan fo anail.”
“Crònan.”
Rinn mi guth an duine fraoich, torghan aost trom shròin:
“Hinim-hi, hinim-hò,
Gruaidh mar an caorann,
Ho-rò.
“Chuireadh e bò a chadal,” thuirt mi.
“Bhiodh mo sheanmhair,” ars ise, “gha mo chur-sa a chadal. Le crònan.”
Dh’innis i dhomh mu deidhinn. Iseabail, màthair a màthar. Bha i a’ fuireachd shuas gleann, monadh is garbhlaichean nan Tàileach. Na h-òige, bha i na banarach. Agus aig àird a trèine, dh’fhalbhadh i an cois nan gaisgeach, thar chaolas is bhealaichean, dhan t-strì ri sliochd Thorcaill o Thuath, dhaibh a dh’èirich. Ghlanadh i an cuid aodaich ’s an cuid chreuchdan, chàireadh san anart na cuirp gheala air an raon. ’S an uair a dh’fhàs a ceum mall, shuidheadh i aig an teine ag altramas na nighinn na h-uchd. Agus sheinneadh i:
“Chan fhaigh MacLeòid dubh Ratharsair
An nighean bhòidheach agamsa … ”
agus luinneagan tiamhaidh mun chrodh chiar-dubh chaidh air chall ’s i a’ siubhal nan gleann, a-null ’s a-nall, a’ siubhal nan gleann.
“Agus dh’fhalbhadh an cadal leam,” thuirt i, “mar a dh’fhalbh e leatsa.”
Thionndaidh mi thuice ann an solas òr-bhuidhe na grèine.
“Bhiodh i a’ dèanamh ìm ’s ga chreic. Agus deoch-làidir dhan choigreach. ’S dhi fhèin, ’s dha duine sam bith. Nuair a bhàsaich mo sheanair, an duin’ aice, bha i a’ danns air na tulaichean.”
Bha i a’ gaireachdainn a-rithist, a’ faicinn an iongnaidh nam shùilean.
“Dòmhnall a th’ ort.”
“Cò a dh’innis sin dhut?”
“Mo bhana-mhaighstir.”
“A’ bhaindia. ’Eil thu càirdeach dhi?”
“Glè chàirdeach.”
“Dè ’n t-ainm a th’ ort?”
“Iseabail.”
“Ainm do sheanmhar.”
Shìn i i fhèin air a’ fhraoch: bu chuimir calpa, bu dealbhach pearsa – facal nan òranaiche a’ dòrtadh thugam, ceòl nam cheann.
Bha a’ ghrian aig a h-àirde agus fèath a’ sgaoileadh feadh an t-saoghail gu lèir. Bha gach creutair an ceann an gnothaich fhèin: gach daolag is damhan, gach fiolan is cuileag, gach seòrsa laomainn is brataig is tarbhain-arach, lem beatha fhèin fon fhraoch, san fhianach, faisg dhomh; agus na h-eòin, an fheadag ’s an naosg, nan cadal a-nis, agus am breac donn san linne; fuaim nan sruth luachrach gam thàladh le blàths, a leithid a bhlàths mun cuairt orm ’s gun iarrainn gum biodh seo mar seo a-chaoidh tuilleadh agus gu bràth.
Ach b’ fheudar èirigh, ’s cha b’ ann dha mo dheòin.
“Tugainn. Mus fhaigh thu galair do bhàis.”
’S an uair a fhuair i gu a casan rinn i srèathart ’s leig i sgreuch
“Thia nam feart,” arsa mise. ’S am b’ e seo an gaol?
O gun teagamh, gun aon teagamh, agus gu dearbha.
* * *
Mòr mo shaorsainn nach deach mo chur tuilleadh a dh’fhalbh na h-àrd-mhòintich leam fhìn, a dh’fhuireachd sa bhothaig-cheap sa chòs an còis Loch Bhrèitheabhat a dh’èisdeachd ris an t-seann fhear a dh’innseadh gum b’ esan a bheireadh gu fearalas mi: sealgair fèidh air na frìthean ’s an ròin lèith am beul na mara, dhèanadh siud duine dhìom. Cha b’ e nach b’ èibhinn leam an obair ach duilich a bhith nam thràill ann an treise m’ òige fo na ladhran ud – b’ fheàrr a’ chreach a thighinn dhan tìr, piocas na circe brice ’s an dubh-phlàigh, no eadhon galair nam buidean a thig thugainn teth on Fhraing.
M’ aoibhneas a bhith aig baile. Chaidh mo chur gu cladach: làithean, cudaig no smalag bhon a’ phalla; làithean saoidhean no liùgh. Dhèanadh an t-searbhant dhuinn sabhs gu ar lòn-maidne le aran-coirc agus gu ar lòn-feasgair le mìr-eòrna, slòpraich mun bhòrd. Ron t-slòpraich, sruth fhacal bhon duine chràbhach a’ toirt taing, cha b’ ann dhòmhsa; agus às dèidh na slòpraich, taing a-rithist dhàsan shuas.
Shìos ann an Tàisir, anns na sgeirean biorach, stiallainn sa gheamhradh am feamainn dubh bhon chreig. Na h-ultaich dheth agam ga thoirt gu tìr os cionn a’ mhoil ’s a’ dèanamh dùn dheth, tiùrr dheth, a bhiodh loibht as t-earrach, fàileadh a leagadh an t-each, radain bhuidhe na bhroinn.
Aoir Radain
Rach às mo shealladh,
A shalchair, a bhraidein,
Fàg an cladach seo agams’,
Thoir do chasan gu siar.
A-mach cùl an Tòbha
Tha saibhlean gu leòr ann –
Bidh feòil air a’ bhòrd ac’,
Sitheann is iasg.
’S nuair a gheibh thu do shàth ann
Cuir fios air do chàirdean,
A h-uile mac màthar
Tha ’n sàs anns an tiùrr,
Iad greasad gun dàileach
Thar gharbhlach is fhàsach
Gus an ruig sibh an t-àit’
Sa bheil Dùghall an Dùin.
’S innis dha g’ eil fir righinn
Nan cruaidh-lann air an t-slighe
Chuireas acain na chridhe
’S luaidhe ghlas na tholl tòin;
Thèid a reubadh ’s a stialladh,
Ceann an uilc air stob iarainn –
Gheibh na biastan am biadh ann
’S gheibh an starrag an t-sùil.
Cailleach a’ Chlèibh, gun deud na beul, a dh’aithris e. Bha rannan gun àireamh aice agus rabhdan gun bhun gun bhàrr air an aon ghleus, an aon chrèiceal nach deigheadh ro àrd ach ìosal, cruaidh le sèist:
“Hai-dil-arri,” chanadh i,
“Hai-dil-ù,
Hai-dil-ù dil-ù dil-ù,
Donnaich dhubh nan crann-dual
Chùm mo thuarastal bhuam ràith:
Tha mi coma ged a chluinnt’
Na rainn seo a tha mi ’g ràdh.”
Cha chluinnte na rainn. Dh’fhalbh iad bhuam ’s gun duine ann a-nis gu ’n tèid mi.
Lìonainn an cliabh gu bheul le feamainn ’s dh’fhalbhadh i leis suas chun fheannaig – hai-dil-arri arri-ò. Hai-dil-ù.
Bha bothag aice sa Bhuaile Dhomhainn san fhasgadh on ghaoith an iar, a’ ghairbhseach ’s na cruaidh-fhrasan. Nuair a thigeadh an latha a-mach, dheighinn ann còmhla rithe agus shuidhinn suidh’ a’ cheàird taobh a-staigh an dorais, mo dhruim ris an talan. Thilgeadh i fàd air an teine, a’ dùsgadh na luathadh na smùid suas mo shròin, suas dùmhlaidh sròin a’ chait ’s ga chòmhdach glas gu bàrr earbaill. Thogadh e earball, an cat glas, agus thigeadh e le ìnean nam uchd. Bhruidhneadh i air na cait bhon dàinig e – an Tàich Ghorm bu mhàthair dhaibh uile – agus sheinneadh i òran cait, gun a dhol buileach ro àrd, dhan a’ chat:
“Gur a tric a bha, hil-a- ri-rì,
Muigh san iomair, hoireann-ò,
Marbhadh dhruidean, hil-a- ri-rì,
Marbhadh luchainn, hoireann-ò.
Ceithir bl’ein deug an cat glas agams’,
Seachd a’ sealg,
Seachd na chadal.”
Oidhcheannan gealaich, na h-oidhcheannan fèathach, dheighinn a shealltainn oirre le annlan on Taigh Mhòr.
Dh’fhaighnicheadh i mu chor is slàinte na baindè, ’s ge b’ e dè chanainn, chanadh ise: “O, an ann mar sin a tha? Cha b’ e a dh’iarrainn dhi, an tè a b’ uaisle dhiubh uile. ’S bu bhòidhche.”
Agus chromadh i a ceann liath sìos le bròn agus chanadh i: “Latha dha na làithean thèid mi shealltainn oirre. Ach tha ’n t-astar a-nis cho fada dhomh.”
“Bheir mi ann thu,” arsa mise, “air mo dhruim.”
“Eudail, eudail. Ge b’ e chitheadh e.”
Agus b’ fhiosrach i mu nighean an fhuilt mhìn-duibh rèidh. Lìbhrig i dhomh mar seo an càirdeas: bha bràthair aig a’ bhaindia ris an cante an t-Òganach a lean ’s a chog dhan Chonanach ann an stri nan Leòdach thar fairge agus am measg bheanntan ’s gu neo-thogarrach ann an gleanntan domhainn ’s droch gharbhlaichean. B’ anns an dubharachd sin a thachair e ris a’ bhan-Tàileach dam b’ ainm Iseabail, seanmhair na nighinn, a thug uaithe a thud ’s a shad ’s a lèirsinn. Dh’fhan iad na dachaigh-se car tamaill ach thogadh esan ceann o àm gu àm an tìr a bhreith is àraich, ’s bu mhòr an cridhealas san Taigh Mhòr rè na h-ùine sin. Amannan, cha b’ ann ach ainneamh, thigeadh Iseabail agus an teaghlach agus an teaghlaichean, air a’ bhirlinn nach tilleadh, tobair fìor-uisge na deireadh. Bu threun na fuirbirnich a bha ri h-àlach a-null mu Rubha an t-Seileir ’s gach rubha eile a bh’ ac’ ann gu ruige Cunndal, a roghainn cala.
Bhiodh na bùird san Taigh Mhòr air an deasachadh leis a’ bhiadh a b’ fheàrr:
am brochan coirc, na galain dheth; agus asaidean de dh’fheòil shaillt leis na rinneadh e;
feòil bà air a bruich, feòil bà air a ròstadh, ceann na bà agus an teanga aice;
cinn chaorach air an dàthadh, agus na casan aca; pìob an sgamhain a’ tilgeadh smugaidean o bhil na prais; agus an cridhe, agus na dubhagan; adhaichean glan gun aon leòbag;
crùbagan, leòbagan;
ceann truisg, an tromb na bheul, sùil a’ chait air, faochagan is bàirnich …
Beannaichte gu robh
isean an t-sùlaire, isean an sgairbh.
Benedictus , benedicat …
An t-ollamh air a chasan, a’ cur a làmhan geal ri chèile ’s a’ togail a shùilean suas a-chum nan sparran.
Bhiodh ceann an teaghlaich an ceann a’ bhùird; ceann a’ bhùird far an suidheadh e. Thuigeadh e briathran an ollaimh, ’s nan leanadh e air ro fhada, chuireadh e casg air le “AMEN”. Cuireamaid fàilte,” theireadh e, “air ar càirdean, a thàinig thugainn thar sàile o na bràighean ud a-muigh.”
Bha ainmeannan aice gan ainmeachadh:
Alasdair Dubh an Carranach, ròpan de rannan aige o linn na Fèinne Oisein.
“Latha do Phàdraig san Tùr,” chanadh e,
“Gun chùram air ach ag òl
An taigh Oisein mhòir mhic Fhinn,
Gur ann leinn bu bhinn a ghlòir.
Fios bu mhath leinn fhaighinn uat,
Ogha Chumhaill ’s cruaidh colg,
’N cath ’s cruaidh’ chuir an Fhèinn,
’S e bha mi fèin air a lorg … ”
Agus dh’aithriseadh e mar a thigeadh Rìgh Lochlainn nan long ’s nam bàrc a dh’Alba a chogadh riutha. Bu dìomhain dha: nuair a dh’èireadh fearg is fraoch air na laoich ud – samhail Osgair is Gholl is Chaoilte – bu lìonmhor ann claiginn gan sgoltadh, cuirp is cnàmhan gan gearradh, an fhuil ga frasadh air chlachan agus
“Bu ghile do chneas na ’n canach,
No ùr-shneachd an gleanntaidh caola;
Thug do chruth bàrr air an t-sluagh uile,
Fhir bu deirge gruaidh na ’n caorann.”
Agus dh’innseadh MacRath Allt Urain – “Esan,” arsa Cailleach a’ Chlèibh, “a dh’fhàg aiceid am thaobh”; dh’innseadh e mar a ghabh Gràinne, a’ bhean aig Fionn MacCumhaill, gaol air Diarmad ’s mar a b’ fheudar dhaibh teiche a dh’Alba.
Sheinneadh ise:
“Èisdibh mas àill leibh laoidh
Air a’ chuideachd chaoimh a dh’fhalbh,
Air Gràinne, air Fionn fial,
’S air Mac Ó Duibhne nan sgeul truagh.
Air an t-sì Bheinn Ghulbainn ghuirm
As àillidh tulaichean tha fon ghrèin
’S tric a bha na sruthan dearg
An dèidh dhan Fhiann bhith sealg an fhèidh.”
“B’ ann, ma-ta” theireadh MacRath, “a’ dol gu Beinn Ghulbainn a shealg na Muic Nimhe a bha iad. Agus mharbh Diarmad an uilebheist leis an t-seann lann dubh a bh’ aige, a thug buaidh an iomadh blàr. Agus an sin, ’s gum b’ olc an sgeul, labhair Fionn:
‘A Dhiarmaid, tomhais an torc,
Cia mheud troigh o shoc gu shàil.’
“Agus air an dara tomhais, a’ dol an aghaidh a’ chuilg, tholl am friogh nimhe a bha garg bonn an laoich bu gharbh san trod. Agus ged a dh’iarr e an deoch fhìorghlan a shlànaicheadh a leòn, dhiùlt Fionn ann an corraich sin a thoirt dha, agus fhuair Diarmad bàs. ’S chaidh a thiodhlaiceadh air an tulach ud còmh’ ris an uilebheist agus dà chù-seilg ’s, mas fìor e, Gràinne bu ghile snuadh, bean Fhinn agus nighean Chormaig. Sin mo sgeul,” ars esan, “ ’s gur truagh i.”
Agus sheinneadh Sine:
“Ge bu ghorm an-dè an tulach,
Bu dearg e ’n-diugh le fuil Dhiarmaid.”
“B’ e Sine,” ars ise, “bean Dhonnchaidh o Chamas Feàrna, seanmhair na nighinn agads’ taobh a h-athar. Agus a h-athair, b’ esan Murchadh – iasgair a’ bhradain thàrr-ghil, sealgair geòidh, a chailleadh le càch air feasgar ciùin foghair gun deò gaoith ann a-mach o na cladaichean seo. Chailleadh ’Ain MacIlleMhaoil, an curaidh, ’s MacIllFhinnein Ghlinn Lic agus a mhac, agus am fear sin dhan tug mi gaol, dùil gum biodh sinn còmhladh. Laigh gruaimean air an t-saoghal latha na dòrainn ud, latha na h-àmhghair. Cha do rinn Seònaid, màthair na nighinn, an còrr a-chaoidh tuilleadh. Shil i às. Ach bu mhath agus bu shealbhach gu robh Iseabail ann. Ged a bha i làn dhan fhear-mhillidh ’s mar an radan chun deoch-làidir ’s mar an Sàtan chun an t-snaoisein, an dèidh sin agus an dèidh nan uile cha bhiodh eagal dhan nighinn, rèidh an t-slighe agus bu chòmhnard.”
’S leis a sin agus mòr-osnaich, chaidh i chun na ciste a bh’ aig casan na leap, far an d’ fhuair i seann bhalg seiche-laoigh anns an robh a chula seòrsa annais, nam measg bràiste dhan airgead agus prìne dhan òr.
“Am prìne dhutsa,” ars ise, “ ’s am bràiste dhìse. ’S bidh iad agaibh mar chuimhneachan orm.”
A’ dol a-mach an doras, dh’fhaighnich mi dhi am b’ e MacRath Allt Urain a thug dhi na tiodhlacan.
“ ’S e, m’ eudail,” ars ise, agus lìon na deòir a sùilean. “An duine fialaidh, còir. Naidheachd a bhàis-san a dh’fhàg mise a’ tuireadh. Gun dùil, gun dòchas.”
Chan fhaicinn tuilleadh Cailleach a’ Chlèibh, ’s bu trom an ionndrainn air mo shiubhal, ‘aiceid am thaobh’ ri linn sin.
Bha gàir na mara na mo chluasan ’s mi tilleadh sa chiaradh ud chun an Taigh Mhòir. Agus chluinninn gul faoileig aonranaich sa chladach. An aon fhaoileag, a’ gul ’s a’ caoidh.
* * *
Bha sinn nar laighe còmhladh san t-seòmar aice, mòran na b’ fheàrr na ’n seòmar agamsa, dèile is plaide. Chuir mi mo bheul ri a cluais agus ann an guth mar ghuth an Ataich, mar ghuth o bhroinn nan geodhachan dubha, dh’aithris mi:
“Latha dhan Fhèinne air còrsa Èireann,
Chunnacas as a’ chuan ag èirigh …
A’ Bhuirbheartach!”
Leig mi mothar: “A’ Bhuirbheartach!”
Leig i èighe, mo nigheann donn. Lean mi orm.
“Chunnacas i,” arsa mise, “air bharra-thonn
A’ tighinn a sgrios ’s a mharbhadh.
Bha a h-aogais air dhreach a’ ghuail
’S a deud cairbeartach cnàmh-ruadh;
Bha crìon-fhalt glas air a ceann
Mar choille chrìona chrithinn …
Bha aon sùil ronnach na ceann …
Claidheamh meirgeach fo crios …
’S fhad ’s a bha ’n Fhiann ag amharc na bèist,
Mus do shluig talamh-toll i
No mus do bhàth muir sleamhainn lom i,
Mharbh i le àbhachd ceud laoch,
Gàire mòr na garbh-chraos!”
Rinn mi gàire mòr garbh-chraosach rithe agus chrùb i suas na b’ fhaisge dhomh.
“Sguir dheth,” thuirt i.
Dh’innis mi dhi mar a bhiodh an t-Atach a’ cuir an eagail orm air na h-oidhcheannan dubh doineannach, a’ ghaoth an iar-as le fead is ràn aice a’ toirt stialladh air tughadh is sgrath. A’ Bhuirbheartach bu mhiosa, fhathast ann an doimhneachd na fairge, cò aige bha fios cuine no càite a thigeadh i ’n-àirde a-rithist.
“Man a’ bhiast dhubh as a’ bhoglach,” ars ise.
“Man a’ mhial mhòr a shluig Iònah,” arsa mise.
’S cha b’ ann idir na b’ fhasa dhomh sgeulachdan an Taigh-Adhraidh. Shuidheadh e ris an teine, a shùilean a’ lasadh na cheann.
“Tha tart air m’ anam,” chanadh e, na facail a’ cur stad air m’ anail, mo chridhe ann an cabhaig – dè nise na h-uabhasan a’ dòrtadh sìos oirnn on an Dia ud a ta beò?
An duine le na sgreaban agus niosgaidean.
Iob.
An tè a sheall gu cùl.
Bean Lot.
Pronnasg agus teine a’ frasadh.
An àmhainn theinnteach.
Meòir làmh duine, a sgrìobh air balla; glùinean Bhelsàsair a’ glagadaich.
Truagh sin, arsa Cù Chulainn, a mhaodal ’s a chaolanan ma chasan, an gaisgeach bu ghaisgeil a bha riamh an tìr na h-Èireann.
Agus dh’innis mi dhi mu sgeulachdan Cailleach a’ Chlèibh, ’s bha i air an cluinntinn agus sheinn i:
“Èisdibh, mas àill leibh, laoidh
Air a’ chuideachd chaoimh a dh’fhalbh … ”
“Cà ’n cuala tus’ iad co-dhiù, an ainm an àigh?”
“Aig mo sheanmhair,” ars ise, “agus feadhainn eile a bhiodh a’ stad againn. Gu h-àraid fear às na h-Uibhistean ud, làn a chlaiginn aige dhiubh. A’ dol na bu mhiosa mar bu mhotha a dheigheadh sìos dhan bhraich.”
Thuirt i gur e an sgeulachd mu Shuibhne a b’ fheàrr leatha, an t-Uibhisteach ga h-innse, chan fhasadh i gu bràth sgìth dheth. Chanadh Sìne, a seanmhair: “O, mar tha mise leis.” Chan eil agamsa ach bloighean dhith nam bhriathran cearbach fhìn. Agus seo i agaibh: Buile Shuibhne – na bloighean. Tabhair maitheanas.
Rìgh a bh’ ann an Suibhne ann an Èirinn. Aon latha, chualas na rìoghachd fuaim nach bu mhath leis agus chaidh innse dha gur e fuaim glaig a bh’ ann. Glag an Naoimh Rònan.
“Dùil a’m, ” ars esan, “gu robh an duine sin an Alba am measg nam fineachan as fineachail? Dè chuir an seo e?” Agus chaidh innse dha gu robh e a’ toirt bhruidean, a’ comharrachadh far am biodh eaglais aige san tìr. Agus las an t-sradag a bh’ ann an Suibhne agus lìonadh e le fearg a bha eagalach.
“Mac an uilc,” ars esan, a’ togail air. “Seallaidh mise dha.” Dh’fheuch a bhean ri bacadh a chur air: ghabh i grèim air fèitheam a chleòca, ach ruith esan ’s bha e cho rùisgte ’s a thàinig e à broinn a mhàthar, ga fàgail leis a’ chleòca na làimh.
Bha Rònan, ’s a shròin ann an leabhar nan salm, a’ coiseachd ri bruaichean loch nuair a thàinig Suibhne, na uile ghlòir, suas thuige. Spìon e an leabhar às a làmhan agus shad e dhan loch e. An uair sin, rug e air Rònan, ga thogail bho chasan. ’S bhiodh e air a dhol an aon taobh ris an leabhar mura b’ e gun dàinig teachdaire a ghairm Shuibhne gu cath Muighe Rath eadar Dòmhnall mac Aodha agus Conghal Caoch.
B’ ann aig a’ bhlàr sin, Muighe Rath, a mharbh Suibhne fear de chlèirich Rònain le sleagh. ’S b’ ann an sin cuideachd a thilg e an
B’ e seo mallachd Rònain air Suibhne:
gum biodh a shiubhal gu h-àrd sna speuran mar an eunlaith; gum faigheadh e bàs, eadhon ’s mar a fhuair an clèireach bàs, le sleagh.
Agus sin mar a thachair.
Agus sin Suibhne
gu h-àrd sna craoibhean:
fionnach, clèigeanach,
gun lèine ma dhruim,
agus na bha aige – Dia gu robh leinn! –
ris a’ ghaoith.
Seachd bliadhna agus còrr
a’ falbh ghleanntan na h-Èireann,
am biolair uaine a lòn
’s deoch fhuar à fuaran slèibhte.
Agus b’ ionmhainn leis gu mòr
gach craobh
gach eun
gach creutair beò
seach faoin-chainnt dhaoine, glambar chlèireach.
“Bu chaithreamach leamsa,” ars esan,
“na guth mnà bòidhich rim thaobh
guth na circe-fraoich sa mhoch-mhadainn.
Bu mhìlse leam uair
na fuaim glaig rim thaobh
ceilearadh an loin sa bheinn,
bùirich an daimh duinn sa ghailleann.
Ged is mìlse leatsa sa chill ud thall
briathran mìn d’ oileanach,
nas mìlse leamsa agus nas uaisle
fuaim nan con-seilge an Gleann Bholcáin.
Agus beannaicht’ gu robh gach sruthan fuar
sam fàs am biolair uaine;
beannaichte gach tobair den uisge fhìorghlan
air na thadhail Suibhne.”
Deireadh na sgeulachd, bu duilich agus bu truagh:
sgìth agus briste, fhuair e aoigheachd o dhuine naomh ris an cante Moluaigh. Dùil gu robh an duine sin cuideachd ann an Alba, a’ saoradh nam fineachan as fineachail. Ach cha robh, ’s bu mhath dha Suibhne nach robh. Fhuair e deoch an àit’ òil agus ceòl an àit’ èisdeachd. Dh’iarr Moluaigh air bean fear a’ chruidh, Mongán na bids, i fàgail deoch bhainne aig Suibhne gach feasgar am beul na h-oidhche. Rinn ise sin. ’S rinn i làrach a coise domhainn ann an sgàrd na bà duinne, ’s b’ ann às an toll sin gach feasgar a dh’òl Suibhne deoch a bhainne na bà ruaidhe. Agus dh’fhàs bean Mhongáin dèidheil air Suibhne Geilt agus bu chaomh-chridheach, blàth-chridheach Suibhne rithese. Ach bu bheag le Mongán am frithealadh a bha i a’ toirt dha, agus bhuail an t-eudach e gu dona agus mharbh e Suibhne le sleagh, gach nì a rèir mallachd Rònain ’s a ghuidhe ri Dia eudmhor nam feart.
Agus rinn Moluaigh, an duine naomh, caoidh os cionn Shuibhne:
“Bu bhinn leam,” ars esan, “còmhradh Shuibhne,
Guma fada ghleidheas mi air chuimhn’ e,
M’ ùrnaigh ri Righ an domhain
Os cionn a lighe agus a leaca.” A’ chrìoch.
Bha i a’ gal.
“Na bi a’ gal,” thuirt mi rithe.
“Bha e leis fhèin,” thuirt i, “fon choill.”
“Fon choill sa choille.”
Rinn e òran-molaidh a’ moladh nan craobhan. Bha e aig an Uibhisteach: “A dharaich dhuilleagaich … a iubhair, a iùbhrachain … Dhèanadh e còmhnaidh sa chraoibh iubhair.”
“Mar chailleach-oidhche,” arsa mise, “gun itean.”
“Feuch an ist thu.
“Dè dhèanadh tu,” thuirt i an uair sin, “nam falbhainn-s’ le fear eile, mar a dh’fhalbh bean Shuibhne?”
“Dheighinn chun na mòintich,” arsa mise, “ ’s cha thilleadh.”
“Dh’fhàgadh tu mi? Le fear eile.”
“Chan fhàgadh. Mharbhainn mac na galla an toiseach. Le sleagh.”
“ ’S dh’fhàgadh tu mi?”
“Sgèithinn air falbh. Mo chòmhnaidh san Druim Buan, còmh’ ri na cearcan-fraoich ’s na feadagan.”
“Agus mise leam fhìn.”
“Na bi gal,” thuirt mi rithe.
“Ach mharbhadh tu e?”
“Sleagh tro chridhe, mac na bids.”
“Mo ghaisgeach.”
“Tuagh-cogaidh tro cheann.”
“Mo churaidh.”
“Bior na thaobh!”
“Mo ghaol!”
Cha robh a-nis a dhìth ach ceòl binn na clàrsaich, solas na gealaich agus reultan. Sinne le chèile.
Ann am marbhanachd na h-oidhche, dhùisg mi à suain cadail. Bha i air a h-uilinn rim thaobh gam choimhead. Bha fiamh a’ ghàire air a bilean agus dubhachas na sùilean mar gum biodh cianalas ga bualadh, mar gum biodh i air rudeigin a chall.
“De th’ ann?”
“Chan eil fhios a’m. Chan urrainn dhomh cadal.”
“Cha do chaidil thu idir?”
“Cha do chaidil – smuaintean a’ ruith nam cheann.”
“Dè na smuaintean?”
“G’ eil thu falbh. ’S nach till thu.”
“Tillidh mi.”
“ ’S nach bi thu ann madainn a-màireach. No a’ mhadainn às dèidh sin no madainn sam bith no latha sam bith … ”
“No oidhche.”
“No oidhche. Mar seo còmhladh.”
“Thusa nad dhùisg. Mise le srann.”
“Cha robh srann agad.”
“B’ e sin an t-iongnadh.”
“Bha thu man an t-uan. Cho sìtheil. Ghluais e mo chridhe.”
“Tha tiodhlac agam dhut,” arsa mise. “Bho Chailleach a’ Chlèibh.” Thug mi dhi am bràiste airgid agus am prìne òir.
“Mar chuimhneachan oirre,” arsa mise.
“Thèid mi shealltainn oirre.”
“Dèan sin.”
“Tha ’d àlainn,” thuirt i. “Bidh iad mar chuimhneachan ortsa cuideachd.”
“ ’S fheàrr dhomh falbh.”
Thàinig i thugam an uair sin agus chuir mi mo ghàirdeanan mun cuairt oirre.
“Bidh mi a’ feitheamh riut,” thuirt i.
“B’ fheàrr dhut … ”
“Chan fhalbh mi le fear-cruidh.”
“Bu mhath dhàsan sin.”
“Dè dhèanadh tu?”
“Chuirinn a cheann dhan bhuachar.”
“Agus clèireach nam briathran mìn?”
“Bior na thòin.”
“Mo ghaisgeach!”
* * *
B’ e siud an còmhradh mu dheireadh a bha ead’rainn. Thàinig i chun laimrig còmhla ri càch a dh’fhaicinn na birlinn a’ falbh. Bha clèireach nam briathran dìomhair a’ beannachadh na luinge:
“Gum beannaicheadh Dia Athair i.
Dia Athair uile-chumhachdach, ar gràdh a mhac Ìosa Crìosd, le comhartachd an Spiorad Naoimh.
An t-aon Dia … ”
Dè bha siud a thuirt i? Ghluais mo chridhe. Mo bhith, mo bheatha, air ghluasad le gràdh dhi, mo nighean bhòidheach, m’ aiteas agus mo stòr.
“An t-aon Dia,” sheinn an clèireach, “a thug clann Israeil tron Mhuir Ruadh; agus a thug Iònas gu tìr am broinn na mil mhòir … ”
Thog i a làmh rium.
“ … agus a thug Pòl abstol agus a long o iomadh onfhadh agus doineann gus ar saoradh agus ar seunadh.”
Thionndaidh i air falbh.
Agus dh’fhalbh i.
Agus dh’fhalbh mise, air a’ bhirlinn a bha làidir, righinn. ’S bhiodh bliadhnachan mòra gus an tillinn air ais a-rithist.
* * *
Cionnas a nì mi luaidh air na bliadhnachan sin, an-diugh mar aisling dhomh, mar nach robh iad a-riamh ann. Rudan ann gun teagamh a tha soilleir nam chuimhne; rudan nach eil. Rudan a thig ’s a dh’fhalbhas agus nach till. Rudan nach till.
Thig daoine a dh’èisdeachd, oidhcheannan fada a’ gheamhraidh.
Thig clann, oidhcheannan ann no às.
Innsidh mi dhaibh man bhirlinn, air nach robh saoradh no seunadh a dh’aindeoin guidhe a’ chlèirich. A-mach o fhearann na mòr-thìr thàinig i oirnn le a h-uile neart, a’ ghaoth a tuath. Dh’èirich an fhairge ’s chaidh ar tarraing dhan t-sruth a bha mar sruth aibhne, làidir, brais, na leum. Chan fhaigheadh às. Chaill iad
Ailean mac Fhionnlaigh, bhiodh a shùil air an aimsir, dh’aithnicheadh e na comharran;
Ailean Beag, a bhràthair, nach robh beag idir;
Donnchadh nam Bealach a dhèanadh feadalaich gu fonnmhor, ceòlmhor, ach cha b’ ann air a bheath’ air bòrd innte;
Ailean Ruadh na gairbhsich, dreach na gairbhsich air a leigeas;
Dòmhnall Dubh a’ Ghobha;
Dòmhnall Bàn a’ Ghobha;
Murchadh Ruadh an taigh-saillidh agus Uilleam Raonailt.
B’ e siud na h-àrmainn. B’ àlainn a’ chuideachd iad. Seinnidh mi an cliù ’s an gaisge ge b’ e àite dhan tèid mi. Agus innsidh mi mar a chaidh an tarraing leis an t-sruth làidir agus an tilgeadh ri na bodhannan dubha san dubh-oidhche. Mar a chaidh am briseadh. An stialladh ’s am briseadh.
“A’ Bhuirbheartach!” canaidh mi. “Ise bu choireach.”
Agus mise air mo shaoradh.
Bha mi air mo bheul fodham air sgaoilteach de chladach anns an robh cladhain agus greadhal agus mol. Bha creagan cas na b’ fhaide air falbh air gach taobh: leacan corrach, pallaichean, geodhachan agus uamh. Bhiodh an uamh na h-àite-fasgaidh dhomh; duileasg is mircean mo bhiadh, maorach on chreig, crùbag à sgorr, gus an tilleadh mo neart.
Dè cho fada ’s a thug mi ann? Bha e mar ràith na bliadhna dhomh – bliadhna is ràith – nam ghurraid, gus mo leitheadh le na siantan, a’ teiche ron mhuir-làn. Ach latha dha na làithean – mòr-bhuidheachas agus mòr-ghairdeachas – thàinig grian gheal foghair a chur fàilte, agus a dh’aindeoin cràidh is criothnachaidh, greis a ghlasadh-uisge agus greis a ghlasadh-mionaich, fhuair mi gu mo chasan. Agus gach latha geal na dhèidh sin, dh’fhalbhainn an cladach, fad mhìltean, gun fhios nach fhaicinn fear dha na h-àrmainn a’ teàrnadh nam choinneamh. Chan fhaiceadh.
Ach chunnaic mi daoine. Chunnaic, sreath dhiubh, aon fheasgar sa chiaradh. Bha iad mar thaibhsean, dubh-ghlas, tana, caol, eadar mi is fàire. Agus bha eallach air druim gach fir ’s an casan air lùbadh. Chunnaic mi gu robh duilleach agus geugan chraobh aca ghan giùlain, ruisgean-eòrna ’s gach seòrsa lus, ’s am fear a bh’ air thoiseach le poit mhòr dhubh. Bha seann òran-thannasg aca gha sheinn, mar gum biodh iadsan cuideachd le grèim-mionaich ’s ag iarraidh gu spreadhadh. ’S mar sin, trom-airsnealach, chrom iad dhan chladach ’s a-steach às an t-sealladh dhan uaimh.
An ath mhadainn, dhùisg sgreadail nan trilleachan mi agus còmhstri fhaoileagan agus iormaidh nan eun-crom san lighe. Cho tràth. Bha ceò ag èirigh on uaimh; fàileadh ceò na mònach a’ tighinn thugam. Agus sùil dhan tug mi, chunnaic mi duine a’ coiseachd ri oir na mara. Bha bat’ aige na dhòrn, a chòta ceangailte teann ma mheadhan. Cha robh bròg ma chois ’s bha e air a cheann-luirmeachd: cràic de dh’fhalt fraochanach liath a’ dòrtadh sìos chun na feusaig.
Stad e pìos bhuam.
“Cò tha siud?” dh’èigh e le guth a sgàineadh na creagan.
“Coigreach!” dh’èigh mi, eagal orm.
Thàinig e na b’ fhaisge, agus chunnaic mi gu robh e dall agus dh’fhalbh an t-eagal.
“Fac’ thu iad,” ars esan, “luchd na misg ’s nam bruadar?”
“Chunnaic!” dh’èigh mi.
“Clann na deathaich,” ars esan, “tannaisg na dubh-thràth?”
“Tha iad as an uaimh,” arsa mise.
“Thèid mi,” ars esan, “a ghabhail na fhliuchas mo bhilean.”
“Thèid mi còmhla riut.”
“Bi air d’ fhaiceall,” ars an duine dall. “Na leig dhaibh do thàladh.”
Tàladh Chloinn na Deathaich
Subhachas an seo is sìth
Nar n-àite-falaich
Ri taobh na mara.
Ar cùl ri saothrachadh is strì
Nar n-àite-fuirich
An cois na tuinne.
Gabh an deoch fhìorghlan tha gun phrìs
Òl do leòr
Iocshlaint dhan anam is dhan fheòil.
Is seòl air falbh sa mhadainn mhìn
Mar an iolair thar nam beann
An t-seabhag a thèid os a cionn.
Cluinn – tha tosd air muir is tìr
Fuaim nan allt
A’ ruith gu mall.
Fuaim a’ choilich-ruaidh san fhrìth
An damh ’s na h-èildean
An crodh-laoigh sa ghleann a’ geumnaich.
Tha sinne le chèile gun thart gun sgìths
Òl an tuilleadh
Làn do mhionaich.
Is bidh tu gun uireasbhaidh gun dìth
Fada bho chlann-daoine
Len cànranaich ’s len caoineadh.
Subhachas an seo is sìth
Do chùl ri imcheist agus buaireadh
Do shaoghal sona agus do chadal suaimhneach.
Agus dh’òl mi làn na cuaich, an duan gam tharraing gu bruadar is aisling. Shìn mi mo làmh a-mach ach rug an duine dall orm air ghàirdean, a ghrèim mar an t-iarann.
“A mhic a’ riabhaich!” thuirt e. Is dh’fhalbh e leam.
“Cha tèid mi ro fhada leat,” ars esan. “Seallaidh mi an rathad dhut agus leanaidh tu e. Till agus brisidh mi d’ amhaich.”
Lean mi an rathad. Cha b’ e rathad a bh’ ann ach ceum cumhang, lèigeach. Cha ghleidhinn e ach air èiginn leis an daorach a bha nam cheann. Ach chùm mi a’ dol, a’ cur mhìltean corrach, camlubach, air mo chùl. Bha an dùthaich man cuairt, na meudachd, na farsaingeachd, a’ cur uabhas orm; gu h-àraid na beanntan a bh’ ann: cumhachdach, cunnartach, dorch, glaicean is garbhlaichean, agus gleanntan dubh, domhainn; ’s a’ ghaoth anns gach àite aognaidh a’ sèideadh. Ma dheireadh cha leigeadh an sgìths dhomh a dhol na b’ fhaide agus lorg mi còs a bha tioram, fasgach, far an laighinn sìos gus an tilleadh mo neart. Bha mi ann an tuainealaich às dèidh na thachair agus eagalach man àm ri teachd. Mus do dh’fhalbh an cadal leam bha ìomhaighean a’ tighinn ’s a’ falbh mar gum b’ ann ann am bruaillean: an dàrna h-uair Ailean Ruadh na gairbhsich a’ smèideadh rium, na tonnan trom le feamainn ’s an langadair na ròpan dubh ga thachdadh; agus càch ag èigheachd rium – balach Raonailt, a shùilean air tionndadh geal na cheann. Agus an uair sin an t-Atach, le gàire cruaidh na gharbh-chraos: “Chunnacas i,” ars esan, “air bharra-thonn, a’ tighinn a sgrios ’s a mharbhadh.” Agus thàinig Cailleach a’ Chlèibh ’s an cliabh air a druim: “Hai-dil-arri, Hai-dil-ù” … agus còmhla rithe an nighean bhòidheach agamsa na seasamh air a casan luirmeachd san tiùrr: “Bidh mi feitheamh riut,” thuirt i, a’ coimhead a-mach gu fairge. Gach latha agus oidhche, gach oidhch’ agus latha.
Làrna-mhàireach rinn mi mocheirigh. Ghlan mi mi fhìn ann an allt agus fhad ’s a bha mi a’ dèanamh sin, ’s ag òl làn mo bhoisean dhan uisge fhìorghlan, thàinig e a-steach orm gum biodh ainm air an allt sin, gu robh daoine ann aig am biodh fios air ainm an uillt agus ainm gach beinn is glinn a bh’ ann, gach creag agus coire
Lorg mise doilgheas, ’s cha bu bheag sin. Agus àmhghair. Agus an dearg chunnart.
* * *
B’ ann am beul oidhche dha na h-oidhcheannan a thàinig mi air bothan-àirigh fo sgàil creige, fraoch na thughadh air. Cha bhithinn air fhaicinn mura b’ e gu robh caoraich mun cuairt, an talamh air a lomadh aca, luachair na chnapan suas chun na starsaich. B’ ann fuar, mì-aoigheil a bha dreach na fàrdaich ud. Ach bha an t-acras gha mo ghonadh, an sgìths gha mo chlaoidh, agus gun stad no dàileach – suas chun nan adhbrannan sa pholl – rinn mi air an toll a bha na dhoras ann. Toll dubh gun chòmhla.
“Duin’ a-staigh!”
Cha robh freagairt.
“ ’Eil duin’ ann?”
Cha robh duine. A’ ghaoth a’ sèideadh far am b’ àill leatha, caora ri cnàmh a cìr. Chaidh mi a-steach. Bha greis ann mus d’ fhuair mi mi fhìn cleachdte ris an dùmhladas; greis an impis tachdadh mus d’fhuair mi bhos cionn an fhàileidh: boladh a thigeadh bho chlosach, meug goirt air tòin miodair, sgiodar miodair. A dh’aindeoin sin, dh’ith mi an fheòil a bh’ air a’ bhòrd eadar sgeith is dìobhairt gus na ghlèidh mi sìos i. Dh’òl mi bainne à crogan eadar rùchdail is
Famhaire a bh’ ann. Iorcallach, le aon sùil. Bha e air mo cheangal – a làmhan ’s a chasan – le sìoman-fraoich.
“Dh’ith thu mo lòn, a choin,” thuirt e. “Cha do dh’fhàg thu deur bainne:” Cha b’ urrainn dhomh a fhreagairt, an gamhlas eagalach a bha na ghuth. A shùil iargalta.
“Dìolaidh tu air,” thuirt e. Agus dh’èirich e agus dh’èigh e air na caoraich. Rug e air aon dhiubh: seann arrachd, dubh, spùtach, salach. Thug e a-steach i eadar a chasan agus gheàrr e ’n amhaich aice. Dhòirt an fhuil. Agus chrom e le car na cheann a choinneamh an t-sruth agus dh’òl agus dh’òl e eadar anailean mòra, fhuil fhèin air ghoil. Thionndaidh e thugam an uair sin, an sgian aige na làimh, gàire iutharnail air aodann.
“Dìolaidh tu air, a choin,” thuirt e. Agus rug e air fhalt orm, ’s a’ tarraing mo chinn chun taobh chlì, gheàrr e ’m bàrr on chluais deis. Thachair e cho luath ’s nach do dh’fhairich mi sgath pèine – thàinig sin a-rithist, na buillean dheth, agus cràidh agus gal.
“Am bàrr deas,” thuirt e le sitrich ghàireachdainn. Bha e a’ feannadh a’ bheathaich.
“A-màireach,” thuirt e, “slisinn às a’ chluais taisgeil.” Dh’fhosgail e le aon ghearradh broinn a’ bheathaich agus thug e am mionach aiste. Ghearr e aiste an adha agus shuidh e ma mo choinneamh, a dhruim ris a’ bhalla, ag ith. An t-sùil orm.
“Slisinn às a’ chluais taisgeil,” thuirt e, “agus beum fòidhpe.” Sùil an diabhail a’ lasadh.
“An ath-oidhche,” ars esan, a’ crathadh na sgithinn rium. “Agus às dèidh sin – cò thuigeas e? Cò labhras? – bidh cho math dhomh do mharbhadh.” Agus laigh e sìos air a leabaidh-fraoich agus chaidil e.
Cha do chaidil mise gu madainn. Bha cuimhn’ a’m air ann an glasadh an latha a’ gluasad timcheall ’s a’ brunndal ris fhèin
Dhùisg mi à dùsal cadail air feasgar latha mo bhàis. Bha a’ chaora, eadar craiceann is maodal is caolanan, na sprùilleach air an làr. Thàinig an leann-dubh bu duibhe orm a’ smaoineachadh gum bithinn air a’ chor cheudna mus biodh an latha seachad, gum biodh m’ fheòil air a h-ith leis a’ bhrùid, m’ adha na cnapan sìos a ghoile. Shil na deòir. Shil mo shròin, snighe aiste a’ srùthladh sìos gu mo bhroilleach: roill a’ choin acraich – bu neo-thaitneach an sealladh. Ghlan mi air falbh e le cùl mo làimh. Gun smaoineachadh. Bha e nàdurrach gu leòr siud a dheanamh, mar smugaid a thilgeil, sròn a chartadh. Chairt mi mo shròin leis an làimh eile, agus sheall mi rithe. Agus air ais chun tèile. Thog mi iad suas gum aodann, mo dhà làimh. Bha na làraich a dh’fhàg an sìoman domhainn an caol an dùirn. Sheall mi ri mo chasan. Cha robh iadsan ceangailte na bu mhotha. Cha mhòr gun creidinn e: cò dh’fhosgail na snaidhmean? Cò thàinig gham shaoradh ’s mi na mo chadal? Cha b’ e siud àm gu meòrachadh. Sheas mi agus dh’èisd mi. Balbhachd an fheasgair. Dìreach caoraich air feurach ’s a’ ghaoth far am b’ àill leatha. Rinn mi às, cho luath ris a’ gheàrr a thèid suas ma shàil na beinne.
* * *
Siud an sgeulachd as fheàrr leis an fheadhainn òg. An t-Iorcallach.
“Innis dhuinn man Iorcallach!”
“Oidhche de na h-oidhcheannan … ,” canaidh mi.
“Seall dhuinn a’ chluais!”
Bheir mi dhìom mo chlobhd-cinn ’s thig iad a shealltainn. Bidh fàileadh a’ chladaich dhiubh. Uaireannan gheibh am mì-mhodh
“Miodair, sgiodar!
Sgiodar miodair!
Biast de bhraim! Biast de bhraim!”
Tha mi ro aost. ’S chan urrainn dhomh a-nis a dhol às an dèidh le na caoranan. Co-dhiù, mar as tric, an donas coire chan eil ri inns’ orra. Agus innsidh mi dhaibh a-rithist mun Iorcallach, a’ cur na h-uimhir ris an aithris: bidh galla uaine na chois; bidh an t-sùil ann am meadhan a mhaoil; thig an duine dall gham shaoradh:
“Lean an rathad, a mhic an diabhail! ’S na seall air do chùlaibh!”
Dùinidh mi mo shùilean agus tillidh iad thugam, na h-uabhasan ud a thachair rium, mar bhruaillean fhathast. Cha ruith mi orra uile, tha m’ ùine a’ ruith a-mach. ’S cha b’ e gu robh iad cho buileach oillteil ris an Iorcallach – cha b’ urra sin dhaibh – ach an dèidh sin … an dèidh sin …
Ceit Mhòr na circe brice.
Ceit Mhòr nan cuilbheartan.
Bha i a’ fuireachd am measg chraobhan – giuthas, calltainn, coille dhiubh. Chunnaic mi ceò ag èirigh agus lorg mi an taigh aice. Chuir na coin fàilte orm: an àite comhartaich is glamhaidh, chrath iad an earbaill is laigh iad sìos. Chuir ise fàilte orm:
“Bha dùil agam riut,” thuirt i.
Bha a falt mar bhad fraoich; a sùilean gorm caogach; a sròin làn chuislean, sgoltadh i truisg leatha.
“An-còmhnaidh san fhoghar,” ars ise, “thig fear-fuadain.”
Thug i biadh dhomh: mil agus pròthas agus pronn.
Thug i dhomh deoch: bainne na bà riabhaich, slàinte on t-siataig.
Dh’fheuch i ri m’ èideadh a stialladh dhìom, ach chùm mi bhuam i lem uile neart. ’S an uair a shìolaidh na h-ana-miannan sin, bha i cho bàidheil rium ri màthair ag altram leanaibh.
“Gheibh mi aodach glan dhut,” thuirt i.
Agus sheall i m’ àite-laighe dhomh ann an cùl an t-sabhail, radan as a’ bhalla.
“Dèan às, a mhic na galla,” thuirt mi ris, a’ feuchainn ri cuimhneachadh air an Aoir a sheinn Cailleach a’ Chlèibh.
“Gabh às mo shealladh, a mheàirlich shalaich … ” Cha robh cuimhn’ a’m.
Chuir i chun a’ mhonaidh mi, a thoirt fiadh à fireach, breac à linne. Bu shiùbhlach mo cheum a’ falbh ’s mi ri seinn an òrain a bhiodh aig fear a’ fhraoich ’s an rèisg:
“Hi-o- rì, hu-o- rò,
Bu mhinig a dh’fhalbhainn
Moch no anmoch …
Hi-o- rù ’s na hò-rò,
Guth na smeòraich,
Guth an lòin … ”
Cha robh agam dheth ach siud, ach sheinn mi siud seachd triopan deug gun a dhol iormall, am fonn faramach. Dh’aithnich ise gu robh mi air mo dhòigh ’s cha do chòrd e rithe. Agus an toiseach a’ gheamhraidh chaidh mo chur a dh’iomain mhuc.
Bha na mucan beag agus calgach; biorach, friodhanach o soc gu sàil. Mar a’ Mhuc Nimhe a mharbh Diarmad, ach gu math na bu lugha – iarmad a choreigin dhith, tosganach, nimheil. Bha mi air m’ fhaiceall. Ach cha b’ fhada gus na thuig mi nach robh cron air thalamh unnta. Mar na coin a laigh aig mo chasan, bha na creutairean seo cuideachd umhail, beag-lochd, gun aon Ghadairèineach na dhiabhal nam measg. Aig uairean, ’s ann a shaoilinn gu robh iad ag iarraidh rudeigin innse dhomh. Rud air choreigin. Gu h-àraid nuair a thillinn leotha sa chiaradh, nuair a ruigeadh sinn lèanag ghorm a bha a-mach bho chùl an taigh. Thigeadh luaisgean orra an uair sin agus iomagain agus thogadh iad ràn cianail nach robh idir dhan t-saoghal seo. Gam faicinn ’s
Beò-chreutair.
Le sùilean.
Le fiaclan.
O, fada na bu mhiosa. Thàinig mi air cnàmhan – asann, gèillean, meur; agus aon uair lurgainn duine ’s a’ chaiseart na ribeagan fhathast crochaichte rithe. Lorg mi claigeann: “Cò thusa?”
’S bha donnalaich nan con agus gaoir nam muc nam chluasan agus ise ann an uaigneas air chùl nan uinneag a’ feitheamh.
Oidhche ’n dèidh oidhche, laighinn anns a’ chonnlaich ag èisdeachd, cinnteach gun tigeadh i. Agus thàinig, tàislich sa moch-mhadainn. Leig mi orm gu robh mi nam shuain, ach leth-shùileach ag amharc oirre. Ghluais i gu sgiobalta. Thilg i dhith a còta agus le aona leum – dearg-rùisgte, sliasaidean, cìochan – thàinig i sìos orm mar a’ mhuc-bhiadhta bu mhotha ’s bu bhlanaigich a laigh a-riamh air leac. Ach fhuair mi air car a chur mus d’ fhuair ise mi na glaicean. ’S bha i fhathast air a beul-fòidhpe nuair a thug mi dhi aona bhuille le slacan cruaidh daraich ma chùl a cinn. Thug mi mo chasan leam ’s cha tug mi sùil air ais. Bha a’ mhadainn fuar, reòthte, sneachd air na mullaichean. Slàn gu bràth, arsa mise fom anail, le cailleach ghrànda na circe. Plàigh is cràidh gun tigeadh oirre, lobhadh is lot.
Bha dithis eile ann a-rithist làithean is ràithean às dèidh sin, mo chùrsa a rèir na grèine gu deas ’s mi air mo ghiùlain ann an geòla gun sheòl le gaisgeach donna-gheal de Chlann ’IcRath nam buailtean bò ’s nan garbh-bheann. Bha bann de cheò a’ tuirling ma aodann nan creag ’s ag iathadh nan eileanan ’s nan sgeirean a bha romhainn. Sgeir nan Sgarbh, ars esan, Sgeir an Fheòir; fèath air a’ chaolas; soilleireachd, mar a chì thu ann an dealachadh nan tràth, le ruiteadh mìn-dhearg air a’ mhadainn chiùin ud chluinnte seinn.
Chuala sinn iad mus fhaca sinn iad.
Dh’èirich an t-eilean air thoiseach oirnn a-mach às a’ cheothaidh
“ ’S mise ’n tè a bheir dhut gaol;
’S mise ’n tè a bheir dhut gràdh … ”
Bha iad nan dithis air an tràigh choireil nan gùintean tana gorm, chitheadh tu san àile ghlan an cruth ’s an dealbh, àlainn, buadhmhor; an cuailein òr-bhuidhe a’ dòrtadh thar an gualainnean, ’s an gàirdeanan gun chòmhdach a’ gluasad aotrom gar cur fo thuainealas, ’s an t-seinn nach teirigeadh gu bràth nar cluasan:
“ ’S mise ’n tè a bheir dhut aoibhneas;
’S mise ’n tè a bheir dhut blàths.
Còmhla riumsa glòir na grèine;
Còmhla riumsa àilleachd nan reul;
Do shùil am shùil,
Mo bheul rid bheul,
A’ laighe sìos mar aon le chèil’ .”
Lìonadh mi o bhun gu bàrr le sannt agus ana-miann – dh’fheumainn a dhol thuca. Ged a thigeadh an dubh-ghairbhseach, crithean-talmhainn, ànradh fairge, cha robh san domhan a’ dol gham chumail. ’S leis an teine sin a’ lasadh a-staigh nam chom, ann am braonachd fallais ’s mo lèirsinn air dalladh orm, stiall mi dhìom a chula stiall is thug mi leum thar a cliathaich. Cha robh agam dheth ach siud. Nuair a thàine mi thugam fhìn, cha robh sgeul air an diùlnach a dh’iomradh làidir ’s a thug às a’ ghàbhadh ud mi. ’S chan fhaicinn tuilleadh an dithis mhaighdeann, mar aisling a-nis nach robh a-riamh ann.
B’ ann bliadhnachan às dèidh sin a chuala mi man deidhinn: peathraichean a bh’ unnta, a sheinneadh bòidheach nuair a bhiodh na h-àrmainn cruinn agus an t-searrag bu làine ga cur mun cuairt.
Dè ’m beud a dh’fhuiling iad? Dè ’n tàir, dè ’n t-aimhleas? Cha chualas. Ach gun chuir iad cùl rin dachaigh aon fheasgar samhraidh san anmoch. ’S cha do thill.
Bha mi nam laighe sa fhraoch ann an gleann. Dìreach mar a tha mi ’n-dràsta, mo sgeulachd a’ tighinn gu ceann. Chunnaic mi iad pìos bhuam, maighdeannan bòidheach ’s iad a’ nigheadaireachd san abhainn agus a’ seinn. Cha b’ ann iargaineach, mar an dithis a thug bhuam mo threòir, ach sunndach toilichte le àbhachdas gu leòr. Stad iad nuair a chunnaic iad mi. Ach cha do theich iad idir. Thàinig an tè bu shine suas thugam, càch ga leantainn ach a’ cumail dlùth ri chèile. Leig mi innseadh dhaibh mar a dh’èirich dhomh. Bha iad gha mo choimhead le sùilean mòra agus, nuair a chrìochnaich mi m’ aithris, thuirt tè gun cuala ise rudeigin aig a seanmhair ma na peathraichean sin, agus thuirt tè gun cuala ise rudeigin cuideachd man t-seinn aca, agus thuirt an tè bu shine gun cuala ise cuideachd ma dhaoine a chaidh a thàladh leotha ’s nach fhacas tuilleadh, ach nach robh duine dhiubh às a’ bhaile acasan, ’s bu mhath nach robh. Thuirt iad gur e an t-Achadh Garg am baile aca ’s gun toireadh iad ann mi.
“Chan e taibhs’ a th’ unnad?” dh’fhaighnich tè.
“Chan e, chan e. Duine sgìth, salach, gos bàsachadh leis an acras.”
Fhuair mi aoigheachd san Achadh Gharg o dhaoine nach robh idir garg. Ach a-mhàin nan tigeadh creachadairean chun nan crìochan aca: salchairean is rag-mheàirlich à Gleanna Garadh, Leòdaich ghuineach nan rabhd ’s nam breug. Dh’èireadh orra fearg an uair sin ’s bu chinnteach millteach an t-saighead san ruaig, an fhuil ga frasadh air talamh trom. B’ ann de Chlann MhicRath a bha a’ mhòr-chuid dhiubh ’s bha ’n crodh dubh sa mhonadh, eòrna san iomair; bha na fèidh air na frìthean, am bradan san linne. Ach nach do threabh gach bliadhna a-riamh dha chèile, agus gu cinnteach thigeadh gort is ganntrachd agus dh’fhalbhadh na fir bu treubhaich le càch a thogail creach air luchd nan srath a bha staigh san tìr an ear orra. Cha b’ e sin am fàsach – bha Siosalaich
B’ ann aig seann fhear a bha mi a’ fuireachd – Dòmhnall MacIlleMhaoil, feusag liath sìos gu mhionach. Bhiodh a bhean, Anna, ’s a casan bho chèile, gha garadh fhèin mu choinneamh an teine. Bha iad an toiseach amharasach mam dheidhinn, ach nuair a thuig iad nach robh taobh agam ri Sìol Thorcaill on Chuan, dh’fhalbh sin agus ghabh iad rium gu dòigheil. Bha lorg aca nan dithis air MacRath Allt Urain, a dh’innseadh na sgeulachdan, agus air Sìne, bean Dhonnchaidh o Chamas Feàrna, a sheinneadh iad. Sheinn mi:
“Ge bu ghorm an-dè an tulach,
Bu dearg e ’n-diugh le fuil Dhiarmaid.”
Sheinn Anna:
“Èisdibh mas àill leibh laoidh
Air a’ chuideachd chaoimh a dh’fhalbh,
Air Gràinne, air Fionn fial,
’S air Mac Ó Duibhne nan sgeul truagh.”
Ann am fàrdaich MhicIlleMhaoil, dheigheadh a’ phìob-thombaca mun cuairt, na mnathan leis an t-snaoisean, cha b’ iad nach bitheadh.
Agus dh’aithnich mi gum b’ e seo na daoine a shealladh às mo dhèidh agus a bheireadh mi uair no uaireigin – Latha Buidhe Bealltainn, feasgar fann foghair – a-null thar sàile gu mo dhachaigh fhìn agus gu mo ghràdh geal as àillidh fon ghrèin, gu bràth leatha fhèin an siud ri fuaim bith-bhuan na fairge a’ feitheamh rium.
| title | Seann Chrònan |
| internal date | 2015.0 |
| display date | 2015 |
| publication date | 2015 |
| level | |
| reference template | Caimbeul Sgeulachdan sa Chiaradh %p |
| parent text | Sgeulachdan Sa Chiaradh |