Air lorg nan Eun an Leódhas

Le DOMHNALL MACCOINNICH

AGUS chruthaich Dia gach eun iteagach a réir a ghnè; agus chunnaic Dia gu robh e maith. Agus bheannaich Dia iad ag ràdh, Fàsadh an eunlaith lìonmhor air an talamh. (Gen. 1, 21, 22).

Fhuair Eilean Leódhais a dheagh chuibhrionn de na h-eòin, an àireamh agus an gnè, agus chan eil e móran air dheireadh nuair a choimeasar e ri Tir-mór. Tha grunnan sheòrsa air Tir-mór nach eil a’ tadhal Leódhais mura tig iad ann air an turus gu tuath as t-earrach no air an turus gu deas san fhoghar. Tha iad ann o’n iolaire gu ruig an dreadhan-donn a tha againn an còmhnuidh agus tha iad ann o’n eala gu ruig a’ chrìonaig bhuidhe no dreadhan-a- chinn-bhuidhe(goldcrest)a tha a’ tadhal oirnn aig amannan sònraichte de’n bhliadhna. ’S e dreadhan-a- chinn-bhuidhe so eun cho meata, meanbh ’s a tha ’measg nan eun gu léir is cha sheas e idir ri uimhir de fhuachd is chruadal agus a sheasas an dreadhan-donn. Cha b’ aon uair a chunnaic mi e a’ tighinn a steach an tigh agus a’ gabhail fasgaidh ann o shneachd is ghaillionn. ’S e sin mar a chunnaic mi e a’ cheud uair a riamh an Leódhas. Thàinig e steach air an uinneig air là fuar stoirmeil agus rinn e a spiris air a tarsannan gun sgàth no eagal roimh dhuine. Tha e peatail, dachaidheil ri daoine ged a tha a dhachaidh mar is trice anns na coilltean agus na doireachan giuthais—nì nach fhaigh e ro phailt ann an Leódhas. Chan eil móran cudthrom ann ach na th’ ann a dh’ itean; marbh, ’s gann a ghluaiseas e an cothrom tomhais.

Air an làimh eile ni an dreadhan donn e fhéin ri àite sam bith. Ruithidh e troimh chruaich is chám is tollaidh e troimh bhruaich is bhearradh ’s mar sin théid aige air dol as o a naimhdean gu léir, o’n ghaillionn as gairbhe gu na cait as caraiche. Tha an dreadhan-donn glé phailt anns an eilean. Ni e nead cunbhalach, dìonach, cho falaichte, agus, mur a dean an radan fhéin a creachadh, bithidh i agus an t-àl lìonmhor a tha innte sàbhailt’ o na spùinneadairean uile. Cha chùram nach sìolaich iad agus chì thu mu mheadhon an t-samhraidh sgaoth de na h-iseanan beaga a’ leum ’s a’ sgiathalaich gu tubaisteach mu sgeirean a’ chladaich is chlachan nan allt. Aig an ám sin tha e furasda greim fhaighinn orra. Tha òran bòidheach da-rìribh aig an dreadhann-donn.

Eadar an iolair agus an eala air an dara ceann is an dreadhann-donn is a’ chrìonag-bhuidhe air a’ cheann eile tha iomadh seòrsa agus gnè, cumadh is meud. Tha na h-eòin fala ann o’n iolair gu ruig seabhag bheag ghorm na mòintich(merlin) ;na clàr-chasaich o’n ghèadh-ghlas gu ruig an crann-lach(teal)am measg nan tunnagan a tha ro lìonmhor; eòin na doimhne mar a tha an sùlaire(gannet)am burabhuachaill(northern diver)am buthaid(puffin)agus an càirdean; eòin na tràghad, na trìleachain, ’s na feadagan; na h-eòin sgrìobaidh, am fitheach is a chuideachd; na faoileagan is móran eile mun ruig sinn na h-eòin ceileiridh as lìonmhoire a tha ann. Dh’fhaodaichte gu leòir a sgrìobhadh mu an deighinn-san.

Bu taitneach leam riamh ’s is caomh leam fhathast a bhith siubhal nam mòintich ’s nan lòn, bhith dìreadh nan creag, a bhith lorg anns na claisean ’s ri taobh nan sruthan, bhith plubadh gu eilean air loch, bhith lorg air an tràigh measg gharbhlach is ghainneamh, a’ cuartail nam preas is nan lios agus a’ dìreadh nan craobh air lorg nan eun, an nead, an dachaidh, an cleachdaidh ’s an dòigh. Tha cuid dhiubh as fhiach bhith ’gan tadhal a bheir teagasg gach turus a théid neach ’nan còir, cuid a tha rianail is bàidheil ri chéile, cuid eile tha streupach is eudmhor ’nan dòigh. ’S mór a dh’fhoghluimeas duine, agus nach eil e comasach dha fhiosrachadh air dòigh eile, le bhith suidhe sìos car ùine bhig am falach air na h-eòin a tha trang a’ deanamh nid no a’ toirt aire dhaibh am feadh a tha iad ri sabaid airson raon cosnaidh no airson céile. Tha tòrr àbhachdas is spòrs am measg nan eun agus tha iad ait éibhinn aig ám na suirghe.

Tha feadhainn de na h-eòin a tha fiata, fiadhaich, faiceallach ’nam faire agus chan eil e furasda faighinn ro fhaisg orra. Tha e glé fhurasda teicheadh a chur air a’ ghèadh ghlas, air a’ ghuilbneach agus air an liath-throsg(fieldfare) .Chan fhaighear ro fhaisg a bharrachd air a’ chuid as motha de na h-eòin mara no air teaghlach na seabhaige. Tha an guilbneach air aon de na freiceadain as dìlse a gheibhear air mòintich no air cladach. Mas urrainn da idir, cha leig e do eun sam bith a bhith air a ghlacadh le duine no le beathach. ’S iomadh gìomanach a thill dhachaidh le ’ghunna lom is abharsaic falamh a’ cur coire air a’ ghuilbneach no air an fharsbaig mhóir. Tha an fharsbag ro eòlach air a’ ghunna, chionn ’s iomadh de a càirdean a chaidh an toirt gu làr leatha ann an lorg a’ chall a tha iad a’ deanamh air iseanan òga, maoth, gu h-àraidh air àil eòin nam mòintich ’s nam monaidhean, mar a tha a’ chearc-fhraoich, an naosg, an fheadag, is a’ churracag. Cha tàrr àil na tunnaig, na lacha no na leirg as bhuaipe ach le cho ealamh ’s a tha iad air tomadh fo’n uisge agus snàmh gu smiorail fo bhruaich na h-aibhne. Bheir na h-eòin bheaga mar sin an car eadhon as na balaich a shaoileas gu bheil iad air na h-àil a chuartachadh anns an linne.

Tha ùghdarras mór aig an fharsbaig air a’ bhannal do’m buin i fhéin. Cha tog faoileag ugh no eile thar an làir ma tha farsbag faisg air làimh neo bìdh rud thuice. Tha roinn an leómhainn aice an còmhnuidh de’n chreich. ’S e an fharsbag an fhaoileag mhór leis na sgiathan dubha. Tha rithist anns an teaghlach sin, an fharsbag bheag, le ’sgiathan dubha cuideachd, agus i car nas lugha. Tha na faoileagan gu léir gionach, goirteach, agus togaidh iad truilleis sam bith mar is trice, ach ’s e an fharsbag an aon aca a théid an sàs ann an closaich beathaich. Ma chì thu faoileag ghlas odhar ag itheadh cairbhe comhla ris na fithich is na starragan faodaidh tu bhith cinnteach gur e farsbag òg a tha innte. Tha na faoileagan gu léir o dhà bhliadhna sìos air an còmhdach le itean de’n t-seòrsa so, —ódhrag, mar a theireadh sinn ’nar balaich òga, ’n dùil gum b’ iad bu shine—agus chan eil e furasda eadar-dhealachadh a dheanamh eatorra nuair a tha iad òg, ach tha an comharra ud air an fharsbaig. Cuideachd, creachaidh i nid, agus marbhaidh is ithidh i iseanan òga sam bith air am faigh i an cothrom, ach cuiridh sgaoth math de na steàrnagan no na curracagan teicheadh

oirre. Ged a dh’itheas a’ chuid as motha de na faoileagan uighean is iseanan maotha, cha tric a tha togradh aig gin eile aca ach an fharsbag a dhol an sàs ann an cairbh. Tha faoileag an sgadain mu mheud na farsbaig as lugha, le sgiathan is druim gorm, gob làidir, buidhe le cromadh ’na bhàrr mar a tha aig na farsbagan. B’ àbhaist do bhaile Steòrnabhagh a bhith cur thairis leotha so, agus gu fortanach bha iad pailt anns a’ bhliadhna so chaidh seachad. Neadaichidh iad air mòintich no air creig, ’nam buidheannan, comhla ri faoileagan eile, no ’nan aonar.

Tha a rithist an fhaoileag chumanta, nas lugha ach coltach ri faoileag-an-sgadain. Le chéile tha iad air dà eun cho snasail, grinn ’nan iteach ’s a choinnicheas riut, gun ròine a dh’eadar-dhealachadh eatorra an ite no an dath ach a mhàin an cumadh a’ ghuib is an dath nan casan. Tha iad furasda am peatadh agus goididh iad an deagh chuid de bhiadh nan cearc. Chithear iad so a’ neadachadh, mar is trice, air eileanan nan loch, air mòintich; cha deòin leotha dhol an àrainn creig le’n nid.

Chì thu faoileag a’ chinn duibh an sud ’s an so as t-samhradh: creutair beag, bòidheach eile. ’S i so an fhaoileag as lìonmhoire a tha san rìoghachd ged nach eil i ro phailt ann an Leódhas. Mun tig an geamhradh falbhaidh an ceann dubh ach aon bhall dorch’ mu chùl a cinn. Tha i math air goid an éisg o na h-eòin eile. Ged a tha i sin bradach, chan eil i idir ’na meirleach cho mór ri faoileag ghlas an earbaill fhaide, am fasgadair(sgua)mar a theirear rithe; no Ailean Salach, mar a bhaist am Bucach i, a chì sinn as t-samhradh a’ goid nan sìol o na steàrnagan bochda a tha cho trang, dìcheallach ag iasgach airson an gineil. Tha aon eile de’n bhannal so a chithear a’ sgiathalaich mu na cladaichean is air eileanan na mara—an “ciodabhuig” (kittywake)—a fhuair a h-ainm o’n sgreuch a tha i daonnan a’ deanamh. Tha i mu mheud na faoileagan as lugha agus peatail, càirdeil, tric dlùth air eathraichean a’ cur lìon beag, no air tràigh aig ám creagachd. Tha a casan-se dubh. Chan eil sinn ro-chinnteach gu bheil i a’ neadachadh anns an eilean.

’S ma dh’fhaoidte, mur eil thu eòlach air na h-eòin mara, gun saoil thu nuair a chì thu am mulcaire air sgéith no air creig gur faoileag e cuideachd ach tha e glé eadar-dhealaichte. Buinidh e do’n àl ris an abrar sa’ chainnt eile na“petrels. ”Tha e glé choltach ris an fhaoileig anns an dath ach tha a sgiath caol agus buille nas cabhagaiche aige. Tha a shiubhal astarach agus tha e ro-dhuilich dha greim a dheanamh air an lic anns a’ chreig far a bheil an aon ugh a tha e a’ gur. ’S minig a bheir e sè no seachd a dh’ionnsaighean mun téid aige air laighe sìos. Tha am mulcaire air fàs glé lìonmhor o chionn ghoirid. ’S e nì àraid a th’ ann gu bheil tòrr de na h-eòin aig nach eil ach aon ugh sa’ ghur a’ dol am feabhas agus cuid eile aig a bheil cho math ri dusan ugh sa’ ràithe bliadhna a’ dol air ais an àireamh. Chan eil teagamh nach ann aig daoine a tha a’ mhór-choire ri so. ’Nar cloinn, b’ aithne dhuinn na h-eòin so fo’n ainm cearcan mara. Tha na h-ainmean fulmair agus eun-crom air an cleachdadh ris an eun so an deifir àiteachan. Tha barrachd aca a nis r’a fhaicinn ri neadachadh a h-uile bliadhna mu chreagan an eilein.

Tha an steàrnag air aon de na h-eòin a tha a’ tadhal againn as t-samhradh. Ni i imrich cho fada deas ri ceann-a- deas Africa no eadhon cho fada ri Patagonia. Tha eun-eòlaich ag innseadh dhuinn gun cruinnich iad bho na tìrean a tuath san fhoghar gu àitean sònraichte an ceann-a- tuath Alba agus gu falbh iad an sin ’nan sgaothan móra sìos a deas. An eilean Leódhais tha iad a’ neadachadh air eileanan, sgeirean is tràighean. Ni lagan faoin air tràigh no glasaich, no slochd aotrom air sgeir an gnothach airson nid. Tha e nas dualtaiche dhoibh neadachadh ’nan sgaothan móra ged a chithear paidhir no dhà air leth air sgeir an dràsda ’s a’ rithist. Mu fhichead slat a mach o’n rudha ris an can iad an Grianan, am baile Sheisiadair, tha eilean beag air a bheil feur glas is toman murain a’ fàs. Tha e lom fuar, aonaranach, fad geamhraidh is earraich gun bheathach no eun air àrainn gu aon mhadainn anns a’ Chéitinn an cluinnear sgreuchail is sgiamhail nan steàrnag mun cuairt air, ’s tha an t-eilean geal agus sgaoth eile os a chionn. Tha na ficheadan dhiubh ann a’ neadachadh taobh ri taobh agus bithidh e ’na cheist do na h-uile a chì iad cionnas a lorgas iad an àil fhéin nuair a thig na h-iseanan a mach. Tha an t-iasgach agus am biadhadh a’ leantainn fad an t-samhraidh ’s tha an sgiamhail ’s an sgreuchail a’ sìor fhàs leis na h-àil, agus air aon mhadainn deireadh foghair tachraidh dhut ionndrainn an onaghal ’s bidh an t-eilean lom, tosdach ann an closd na h-aonrachd, gun sgaoth no sgiath os a chionn. Falbhaidh iad air madainn mun éirich duine anns a’ bhaile, —làn san anmoch ’s lom sa’ mhoch-thràth. Tha an steàrnag smioral, sgairteil, deiseil gu dìon a nead agus a h-àl, agus fiachaidh i ri teicheadh a chur air duine no creutair cronail sam bith a thig faisg air an ionad-nead. Ni cuideachd aca a’ chùis air ruaig a chur air farsbaig no air starraig a dh’fhiachas ri tighinn ro dhàna. Tha an t-ainm gobhlan-gaoithe-na-mara air a chleachdadh sa’ Bheurla airson na steàrnaige. Tha a dha no thrì a sheòrsa dhiubh ann, agus e glé dhuilich eadar-dhealachadh a chur eatorra. Tha an dà ainm steàrnan agus steàrnal air an cleachdadh. Tha iad gu léir aotrom, siùbhlach, aoibhneach ’nan gluasad agus coltach an cumadh ris a’ ghobhlan-gaoithe, agus le chéile, tha iad a’ deanamh imrich thugainn as t-samhradh agus a’ dol fada, fada gu deas nuair a dh’fhàgas iad sinn.

(R’a leantainn)

[Sanas]