NA SITHICHEAN
leis an Urr. Tormod Dòmhnallach (nach maireann)
Ma bha e fìor gun robh na seann Ghàidheil ’nan sluagh a bha cho geur mhothachail agus cho beachdail mu nithean faicsinneach obair nàduir agus gun robh an eòlas air na nithean sin an dà chuid sònraichte mean agus farsaing, tha e mar an ceudna fìor gun robh an eòlas a cheart cho mean agus cho farsaing a thaobh gnothaichean na beatha neo-fhaicsinnich. Gheibh sinn sin air a dhearbhadh dhuinn gu soilleir anns a liuthad iomradh a chaidh a thoirt a-nuas bho shaobh-chràbhadh.
Nach iongantach a mheamhraicheadh iad mu gach punc, biodh e beag no mòr, a bha araon sùil na bodhaig agus a’ mhac-meanmainn a’ toirt fo an comhair.
Ged bhios daoine anns na làithean bruailleanach, cabhagach seo ro dheiseil air a bhith dèanamh fanaid air beachdan nan linntean a chaidh seachad, tha mòran aig na seann daoine a bhuineadh do na làithean ud ri theagasg dhuinn fèin fathast.
Tha sinn an-diugh mar shluagh a’ siubhal cho dian chabhagach, air ar cumail ann am breislich le faram is gleadhraich is gu bheil e buailteach dhuinn a bhith call nan comasan beachdachaidh agus nam buadhan labhairt a bha aig ar sìnnsirean. Agus ma sguir daoine a bhith ag innse seann sgeulachdan na h-aimsir ud anns na taighean cèilidh, is i a’ cheist an d’fhuair iad nas feàrr ’nan àite. Is iad cus as oideachdaile agus as taitniche na gu leòr den a’ bhuamasdaireachd gun stàth a tha air a chraobh-sgaoileadh air fritheud is sealladh-cèin.
Chan eil ann ach ùine glè ghoirid bho na bha a’ chuid bu mhotha de Ghàidheil a’ toirt gèill mhòr is creideas làidir do na sìthichean. Anns a’ choitcheann, ’se sluagh glè bheag ann am meudachd a bha annta, cus nas lugha na daoine nàdurra. Tha beul-aithris a’ toirt iomraidh dhuinn air corra fhear is tè a bha cheart uiread ri sluagh an t-saoghail seo agus a bha an tòir air leannan talmhaidh.
Is ann anns gach cnocan gorm bu bhòidhche na chèile, bu mhiann leotha bhith fuireach ’nam buidhnean mòr, a’ caitheamh na tìde gu suilbhir, aighearach, a’ dannsa ’s a’ sùgradh ris a’ cheòl bu bhinne ’s bu shunndaiche a chualas riamh air thalamh.
Cha be na Gàidheil an aon treubh aig an robh creideas anns na daoine sìthe. Is gann gu robh cinneach air uachdar na talmhainn, bho Escamoich is daoine dearg Ameireaga, gu sluagh Phalestin, Aràbia, nan Innseachan an Ear, Sìna, luchd àitichidh eileanan lìonmhor a’ Chuain Shìochaint aig nach d’ fhuaireadh gu bitheanta an aon saobh-chràbhadh a tha dèanamh luaidh aonsgeulach air an cridhealas. Tha fìor sheann sgrìobhaidhean mar a tha Rig Bheda nan Innsean, dàn Sanscrit, is bàrdachd Ghreugais Homer a’ toirt iomraidhean orra.
Làn ’s gun robh beatha nan sìthichean de shòlas ’s de mhealladh, b’e miann an cridhe a bhith dol uairean an cuideachd a’ chinne-daonna ris an robh farmad aca. Ged bha iadsan na bu dreachmhoire ann an cruthachd na aon de shìol Adhaimh, bha e air a ràdh gun robh meas anabarrach aca air a bhith goid naoidheanan a-steach don t-sìthean maille riutha fèin. Thug feadhainn uiread de ghèill dha seo ’s nach rachadh iad a-mach as an taigh gun snàthad a chur an aodach naoidhean na criomag de iarann fhàgail ’na chreathall no ’na leabaidh mur an robh e air a bhaisteadh. Chumadh an t-iarann a bh’air a mheas seunte, naomh, leanabh gun bhaisteadh bho chumhachd nan spioradan ud. Na’m be agus gun rachadh aca air leanabh lurach a thoirt air falbh leotha, dh’fhàgadh iad ’na àite tàcharan beag, seacta, glas, nach sguireadh a chaoineadh a latha no dh’oidhche.
Gu minig, leigeadh iad iad-fèin fhaicinn do neach sam bith air an robh iad a’ gabhail ceann, a’ toirt cuideachaidh dha a meadhon drip is trainge, no a’ buileachadh feartan no buadhan air nach robh aig cach. Cò nach cuala gur i bean shìth a thug do Chloinn Mhic Cruimein an t-eòlas ciùil a thug dhaibh bàrr-urram air gach pìobaire eile.
Am MacCruimein a b’òige
Bha teaghlach mòr mhac aig a’ chiad Mhac Cruimein air am bheil iomradh againn. ’Se pìobairean barraichte bha anns na mic gu lèir ach an aon a b’òige agus theid mise an urras nach faighte uiread is aon rodan ’nan sabhal no ann an saibhlean bhailtean na nàbachd anns an cluinnte nuallan faramach nam pìoban mòr a latha ’s a dh’oidhche.
A h-uile madainn b’e cleachdadh an athar ’s a chuid mhic a dhol a-mach a chluich do sgoil Bhorroraig beagan astair bhon dachaigh. Cha b’fhiach leotha leigeil leis an fhear a b’òige dol ’nan comann do bhrìgh ’s nach robh esan air a mheas math gu leòr mar phìobaire, nì a bha ’na bhristeadh cridhe dà-rìreadh dhàsan. Bha fheadan fèin ’s a phìob aige co-dhiù air an robh e toirt oidhirp n’ar a gheibheadh e an taigh dha fèin gun neach an làthair a dhèanadh fanaid air.
Air aon de na làithean anns an robh an t-òganach gu tùrsach ’na aonar, cò thàinig a-steach far an robh e ach maighdean shìth bu bhòidhche air an do dhearc a shùil. Le aodann suilbhir làn bàigh is truais thuirt i ris “A ghràidh nan gillean, is math a tha mise tuigsinn t’ -uile àmhghair agus tha mi ar teachd a chum do chuideachadh. Cuiridh mi aon cheist ort a dh’fheumas thu a fhreagairt–cò a b’fheàrr leat coiliontachd ann an cluich ceòl-mòr gun chliù an t-sluaigh, seach cliù an t-sluaigh gun alt coilionta na pìobaireachd?”
B’i freagairt a’ ghille— “thoir dhomhsa buaidh choilionta na pìobaireachd, chan eil diù agam de bhith ainmeil!” “Ille, is glic do roghainn agus do bhrìgh sin bheir mise dhut a-nis an dà chuid foirbheachd mar fhear ciùil leis an toir thu bàrr air gach pìobaire bha ann romhad no a leanas thu, agus
Rinneadh mar a dh’iarr. An taobh a-stigh de chòig mionaidean bu ghann gun creideadh Mac Cruimein a chluasan. Bha cluich na pìobaireachd a bha roimhe do-dhèanta a-nis cho soirbh ’s nach robh fios aige dè a dhèanadh e ris fèin le fìor thoileachadh is iongnadh.
Thuirt a’ mhaighdean shìth — “tha mo theagasg geàrr aig crìch, bheir mi air ais mo mheòirean. Tha thu ’na do làn fhear ciùil, le comas gach sàr phìobaire eile, t’ athair is do bhràithrean fhàgail fada, fada as do dhèidh. Gleus do phìob, cluinneam aon phort mum fàg mi thu. Gach là nuair a bhios tu deiseil cluich cuimhnich gun toir thu mach an ribheid às an fheadan, cuir am falach i ann an àite nach aithne do neach eile ach thu fèin gus am bi an ath fheum agad oirre.”
Shèid an t-òigear suas am màl ’s na duis is chluich e mar nach cluicheadh aon eile ach e fèin. An sin sheall e an rathad na maighdein airson a barail fhaotainn ach chaidh ise às an t-sealladh is chan fhac e tuilleadh i.
Chum am pìobaire air a’ dol bho phort gu port.
Mu dheireadh thall nochd athair is a bhràithrean air fàire, a’ tilleadh dhachaigh. N’ar a ghiùlain oiteag na gaoithe an ceòl gu an cluasan bha uiread de bhuaidh aige orra ’s gun do shaoil iad nach buineadh e idir don t-saoghal seo, ach cheana bha fios aca gur ann bhon taigh a bha e tighinn. A’ cur luathas nan ceuman, thuirt an dàrna h-aon ris an aon eile — “cha chuala mi an leithid eile de chluich riamh ’na mo bheatha, ach saoil cò am pìobaire barraichte tha maille ris an fhear òg?”
Gu grad dh’fhosgladh an doras, sheas an athair ’s na mic air an stairsnich agus cha mhòr nach do thuit am pìoban bhuapa air an ùrlar le ro mheud an iongnaidh a dh’fhàg gun chainnt iad airson neoni de aiteal. Gun chomas gluasaid, sheas iad ann an sin fo bhuaidh ciùil a chuir fo gheasaibh iad gus an do sguir e.
Nuair thàinig comas bruidhne air ais thuige, thubhairt athair le guth critheanach a’ cur meal-naidheachd air an fhear a b’òige — “A mhic, an ann a’ bruadar a tha mi, no am bheil na chuala mi an dà-rìreadh fìor? Ma tha e fìor, bho seo a-mach cha leig an nàire leamsa no le do bhràithrean cluich nad fhianais! Cò air thalamh an domhain, no fon talamh, no os a chionn, a theagaisg dhuit alt a tha air buaidh a thoirt air na h-uile? Gu fìrinneach cha chuala sinne riamh an leithid, ’s nì motha chluinneas ach agad fèin a-mhàin!”
Dh’innseadh sgeulachd na maighdein shìth. N’ar a thàinig i gu crìch thug Mac Cruimein an ribheid airgid a-mach as an fheadan is ghlèidh e seachad i gu cùramach.
Chaidh a chliù mar phìobaire air feadh gach tìr. Thàinig òganaich bho sheachd roinnean ruadh an domhain gu bhi fo a theagasg. B’esan am fear
Obair! Obair!
Mar a thuirt sinn cheana, bha dèidh aig na sìthichean air a bhith ag obair ’s a’ cuideachadh dhaoine nuair bu trainge bhiodh iad an àm cuir is buain.
Bha fear roimhe anns an Eilean Sgitheanach air a chuartachadh le sluagh gun àireamh de na daoine sìthe agus a h-uile h-aon diubh a’ glaodhaich àird a chlaiginn — “Obair! Obair!”
Mar a bha an neach seo coma ach faotainn cuidhteas iad, agus bhon a bha aige ri leabaidh mhath a dhèanamh anns a’ bhàthaich don chrodh, bhuail e ’na inntinn iarraidh orra dol a bhuain fraoich.
Mar sin, thubhairt e riutha falbh a bhuain fraoich, aig a cheart àm ag ràdh ris fèin gun tug e dhaibh obair gu leòr a chumadh air falbh iad airson greis co-dhiù.
Cha robh e eòlach air dòigh nan sìthichean.
Mun do thàrr dhaibh gann falbh, ’sann a bha iad air ais agus an àite eallach, bha aon ghaisde fraoich aig a h-uile dùile diubh ’na laimh. Chuir iad seo a-steach don bhàthaich gus an do lìonadh an taigh am prioba na sùla le fraoch suas gu na sparran.
Chruinnich iad an uair sin a-rithisd timcheall air an duine ag èigheach — “Obair!” “Obair!” Cha robh fios aig a’ bhodach bhochd dè an obair a bheireadh e dhaibh a chumadh air falbh uaithe iad airson greis eile. Cha robh nì a dh’iarradh e orra a dhèanamh nach robh iad ga dhèanamh mus bu gheàrr dhan àithne tighinn bho bhilean!
Anns a’ chàs seo, chaidh e dh’iarraidh comhairle air duine glic a bha fuireach san nàbachd.
Air dha an sgeul innse, chomhairlich an duine dha an ath uair a thigeadh na sìthichean timcheall air ag iarraidh obair, e a dh’iarraidh orra falbh sìos chun a’ chladaich agus ròpa air gaineimh a dhèanamh.
An ùine gheàrr, thàinig na daoine sìthe mar a b’àbhaist, a’ glaodhaich — “Obair!” “Obair!” Dh’iarr an seann duine orra mar a chomhairlicheadh dhà, iad a dh’fhalbh agus ròpa gaineimh a shnìomh. Chan fhaca am bodach na sìthichean an dèidh sin tuilleadh!
A’ Bhanachaig Chòir
Bha siod uair, dithis dhaoine air latha earraich a’ ruamhar san Eilean Sgìtheanach ri sìde ciùin, blàth, mar bu ghnàth leis a bhith anns na làithean ud. An dèidh greis mhath a thoirt ag obair, stad fear de na bodaich agus thuirt e ris an fhear eile — “b’fheàrr leam fèin, a dhuine, gun robh deoch mhath de bhlàthaich agam an dràsda, tha am pathadh air mo bhualadh!”
Cha bu luaithe thubhairt na thachair. Dè chunnaic iad ach doras a’ fosgladh ann an cnoc beag dlùth dhaibh agus a-mach thàinig ban-sìthich agus cuach de bhlàthaich aice ’na làimh. Thairg i i gu h-aoidheal don fhear
Bha a charaid na bu chalma ’na inntinn agus nuair a chunnaic e an tairgse, thubhairt e ris fèin gum be an call soitheach math blàthaich a dhiùltadh air latha teth mar seo agus is ann a dh’iarr e an deoch.
Thug a’ bhanachaig shìthe sin dhà gu toileach, agus cho luath ’s a dh’òl e a’ bhlàthach dh’fhairich e e fèin air ùrachadh ’s air neart eile fhaotainn. Anns a’ cheart àm dh’fhàs esan a dhiùlt an deoch tinn, gus gum b’èiginn dha a’ chas-chrom a thilgeadh uaithe air an raon.
Fhuair e seachad air an tinneas, co-dhiù, an ùine ghoirid, ach thuirt a’ bhean shìthe ris gur e siod am peanas a rinn i air airson gun chaill e gu tur a chreideas ’na coibhneas agus ’na deagh rùn dha.
Mar bu trice, is ann air an còmhdach ann an trusganan uaine a chìte iad. Bhiodh cuid de na mnathan sìthe uairean a’ caitheamh ite fhada, dhearg anns a’ bhonaid agus còta beag, gorm.
Tha e air ìnnse gun robh crodh aca agus a thuilleadh air ar sin, cù, air an robh an t-ainm “Corramheann.”
Mar a dh’èirich don dà chroitear a bha ri àiteach, thachair e do iomadach neach a bha dol seachad air sìthean gun cuala iad fuaim a’ tighinn a-mach às agus air dhaibh èisdeachd tacan beag, dhèanadh iad a-mach gur e bean a bha ri maistreadh anns an t-seòmar rìomhach fon talamh.
Ri gealach làn bhuidhe buain a’ chorc, nach iomadh uair a thàinig an crodh sìth ’s an cuid tharbh a dh’ionaltradh cuide ri crodh an Eilein a bh’air am fàgail a-mach rè na h-oidhche. Theirte “crodh sìthe” ri àl nan tarbh cheudna a bha de eadar-dhealachadh dath bhon a’ chrodh nàdurra is bha e air a ràdh gun do lean an t-àl ceudna ann an Eilean a’ Cheò airson iomadh linn.
An Cèilidh Fada Goirid
Bha fear eile anns an eilean cheudna, a’ dol dhachaigh às a’ mhuilinn, a’ giùlain bolla mine air a dhruim. Mu àird’ fheasgair, nuair a bha e dol seachad air sìthean a bha dìreach ri taobh na slighe, dè chual’ e a’ tighinn a-mach às a’ chnoc ach an ceòl bu bhriagha ris an do dh’èisd e riamh.
Bha an leithid de chumhachd tàlaidh anns a’ cheòl is gun tug e ceum no dhà a-null thar an rathaid ri taobh an t-sìthein agus thug e fa-near gu robh doras fosgailte an cliathach a’ chnoic.
Tharraing an ceòl a ceum air cheum cho socrach a-steach air an doras. Cha robh aon cheum a bha e gabhail nach robh ga dhèanamh na bu ghealltanaiche air a dhol air adhart ceum eile. Mu dheireadh, ràinig e lùchairt a bha dol bharr labhraidh ann am maise agus a meadhon an ùrlair sluagh mòr a’ dannsa ris a’ cheòl iongantach seo.
Lìon an sealladh am fear air an robh an t-eallach mine le leithid de aoibhneas agus de mhire is gun tug e grad leum a-null a dhannsa a-measg nan sìthichean.
Thàinig meadhon oidhche, ’s cha tàinig am fear a chaidh don mhuileann dhachaigh. Chaidh an oidhche seachad ’s cha do thill e. Chaidh latha is latha seachad ’s cha robh fios dè a dh’èirich don aon a bha air chall. Dh’fhàg e a’ mhuileann leis an eallach mine, ceart gu leòr, ach cha robh duine a chunnaic bhon uair sin e.
An dèidh a bhith sgìth ga iarraidh thall ’s a-bhos, chaidh iad airson comhairle gu saoidh a bha faisg air làimh.
Bha amharas aig an t-seann duine mar a thachair agus thug e dhaibh gu saor a bheachd. Dh’iarr e dithis fhear calma, tapaidh a dhol air oidhche Shamhna a dh’ionnsaigh sìthein àraidh agus bhon is i oidhche Shamhna an aon oidhche den bhliadhna a bha doras an t-sìthein fosgailte do luchd tadhail, iad a dhol thun an dorais gun fhiamh gun eagal, ach a bhith cinnteach gun toireadh iad leotha tarrang iarainn a chuireadh iad fo bhonn na còmhla. Cho fad’ ’s a bhiodh an tarrang an sin, san talamh, cha robh de chomas aig na sìthichean a chaoidh, na dhùineadh an doras. Cha robh cumhachd aig sìthiche no spiorad sam bith eile, a rachadh an aghaidh iarainn sheunta agus mar sin, gheibheadh iadsan a-mach gun dragh nuair a thogradh iad fèin.
Dh’fhalbh dithis cho calma ’s a bha san dùthaich, thug iad leotha an tarrang agus cho luath ’s a ràinig iad an cnoc, fhuair iad mar a thubhairt an seann duine riutha, an doras fosgailte.
Le deagh chùram, stob iad an tarrang san talamh ri bonn na còmhla agus chaidh iad a-steach.
Be sin an seòmar àlainn air an do laigh an sùil-san agus an ceòl bu bhinne ga chluich air innealan ciùil nan sìthichean. Sheall iad air a’ bhuidheann a bha dannsa air an ùrlar agus cò a chunnaic iad a’ dannsa anns an ruidhle ’nam measg, cho aotrom ri duine dhiubh, ach am fear a bha air chall ’s am bolla mine air a mhuin! Leis cho fad’ ’s a bha e dannsa fon eallach, chaidh an ròpa troimhn a’ mhin gu dhruim!
Leum na gillean a-null, thug iad grad spìonadh air ga shlaodadh a-mach às an ruidhle, ach cha b’ann de dheòin. “Nach leig sibh leam,” ars esan, “chan eil an oidhche ach òg fathast!” Bha dùil aige-san nach robh e anns a’ chnoc ach greiseag de fheasgar, ged a bha e an siod fad’ bliadhna!
An Tè Bha Fuine Aig Na Sìthichean
Bha nighean òg ann an eilean Uibhist air latha àraidh a’ buachailleachd laoigh a-muigh air a’ chùl-cinn. Am feadh ’s a bha i na h-aonar air cnocan beag gorm, bha i air a grad chuartachadh le sluagh mòr de na sìthichean a rinn a giùlain a-steach maille riutha don chnoc.
Chaidh a treòrachadh gu seòmar fada farsaing agus ann an oisinn thall fa a comhair, sheall na daoine sìth dhi girneilear làn mine. Chuir iad mu a coinneamh gu feumadh i bhith fuine arain dhaibh gach latha gus am falamhaicheadh i an girneilear agus an latha bhiodh e falamh ’s an gràinne mu dheireadh den mhin air fhuine, gheibheadh ise a-mach as a’ chnoc.
B’i seo an aonta a chuireadh oirre.
Gach latha rachadh na sìthichean a-mach, dh’fhàgadh iad seann bhodach beag, crotach, a-steach mar gum b’ ann a’ gleidheadh an taighe.
Theann an nighean, co-dhiù, air fuine cho luath, sùrdail ’s a bha ’na comas agus cabhag orra gu faotainn a-mach ach ged bhiodh i fathast a’ fuine, cha robh chiste mhòr a’ fàs mìr falamh.
Latha an dèidh latha, bho mhoch gu dubh, cha robh fois a’ dol air fuine na caileig, ach bha uiread de mhin sa’ chiste ’s a bha innte riamh.
Nuair a mhothaich am bodach beag an imcheist anns an robh an nighean thuirt e rithe — “Tha mi faicinn gu bheil e mar chleachdadh agad gach latha nuair a tha thu ullamh fuine, a bhi dòrtadh air ais na fallaid (smùireach mine a bhios anns a’ chlàr de dh’fuigheall) anns a’ chiste. An ath latha theid thu a dh’fhuine, bi cinnteach gu fuin thu gach gràinne mine, agus an gràinne mu dheireadh, anns a’ bhonnach. Na cuir mìr air ais.”
Ghabh an tè òg comhairle a’ bhodaich. Cha do chuir i gràinne air ais den mhin tuilleadh agus latha an dèidh latha, mar a bhiodh i fuine, bhiodh an girneilear a sìor fhàs falamh, gus fa dheòidh, air latha sònraichte, latha an àigh dhì-se, bha e glan falamh agus b’èiginn do na sìthichean a-rèir an geallaidh, a saorsa a thoirt dhi. Ach a thuilleadh air seo, thug iad dhi mar dhuais gun dèanadh gach aon de a sliochd a thigeadh ’na dèidh, uiread de obair ri dithis agus creididh mise nach deach i riamh a dh’fhuine an dèidh sin, gun chuimhneachadh air an liuthad bonnach a rinn i dha na sìthichean.
(R’a leantainn)
| title | Na Sìthichean |
| internal date | 1980.0 |
| display date | 1980 |
| publication date | 1980 |
| level | |
| reference template | Tormod Dòmhnallach in Gairm 110 %p |
| parent text | Gairm 110 |