AN TUAGH-CLOICHE

le Calum MacLeòid (Ratharsaigh)

Toiseach a’ Ghiblein seo a chaidh, thòisich mi ri leudachadh a’ chois-cheum a bha eadar mo dhachaigh agus an rathad ùr. Bha mi a’ cladhach talamh, agus a’ dol a chur stèidh de chloich ’na àite, nuair a lorg mi nì nach faca mise a leithid riamh — tuagh-cloiche air leth grinn agus snasail.

Dòcha gu faca cuid de mo leughadairean tuagh-cloiche ann an taighean-tasgaidh sheann nithean anns na bailtean mòra. Ach ged a làimhsich mise mòran chlach rè mo bheatha, gus a seo chan fhaca mi tuagh-cloiche a bhuineas don àm ris an abair luchd-foghlaim Linn na Cloiche — àm mun d’fhuair daoine eòlas air staoin, umha agus iarann.

Tha an tuagh sia òirlich air faid agus trì òirlich air leud aig an fhaobhar — am bad as leatha dhith. Tha a mullach air cumadh geinn biorach airson a dhol a-steach don làimh mhaide. Tha i de stuth mìn le dath glas-uaine. Thaobh seo, tha i air leth cruaidh, le faobhar leth-chruinn, air a dhèanamh cho gleusda ann an teis-meadhan na cloiche agus ged a b’e an snaidheadair-chlach a b’fheàrr ann am Breatainn a dhealbh i. Cho fada ’s as aithne dhomh, cha do lorgadh a leithid roimhe seo ann an Ratharsaigh no anns an Eilean Sgiathanach. Thaobh seo, tha i da-rìribh annasach. Dè a thug an seo i? No dè a bha neach a’ dèanamh an seo leatha?

Tha freagairt nan ceistean sin, a-rèir nan uile coltas, mar seo. A-rèir beòil-aithris, ’se na Lochlannaich a loisg na coilltean anns na ceàrnan seo, ach tha am freumhan fodha sa’ mhòintich gus an la an-diugh. Tha lòn Arnais, a tha ’na thalamh-àitich, làn de ghiuthas-blàir. Tha bun aon chraoibh ann agus tha e ceithir troighean air a tharsainn. Tro iomadh linn bha daoine a’ toirt freumhan nan craobhan giuthais às an lòn gus beothachadh teine, oir bha am fiodh làn ròsaid agus furasda a lasadh. Cuideachd, a thaobh agus mar a bha e le ròsaid, cha lobhadh e, agus bha daoine a’ dèanamh iomadh nì feumail eile dheth. ’Se cnagan den ghiuthas seo a bha a’ tàthadh chabar ri chèile agus a’ cumail nan sparran orra. Bha gach druim fuadain air a thàthadh anns na h-eathraichean leis na cnagan ceudna. Theireadh ar n-athraichean transailean ris na cnagan giuthais seo. Bha gach fearsaid agus gach crois-iarna air a dèanamh leis an fhiodh seo cuideachd.

Tha cuimhn’ agam air mo sheanair a bhith ag innse mu ghailleann anabarrach 1881, nuair a dh’èirich am muir os cionn fichead troigh na b’àirde na b’àbhaist. Chaidh gach eathar anns na ceàrnan seo ’nam mìrean — ach aon a bha air a ceangal le ròpa de ghiuthas-blàir Arnais. Chì sinn a-nis gu robh ar n-athraichean a’ dèanamh feum den ghiuthas seo, agus chan eil teagamh nach robh daoine ri Linn na Cloiche a’ dèanamh an nì cheudna — agus gur h-e sin an t-adhbhar a dh’fhàg an tuagh ud ann an seo.

Chan eil fhios càit an deach a dèanamh, ach bha Sgìre nan Loch ann an ceann a tuath Shasainn ainmeil airson thuaghan den t-seòrsa seo.