A’ SRUDHAN

le Dòmnhnall Iain MacDhòmhnaill (Uibhist-a- Deas)

Cha robh eadar-dhealachadh mòr sam bith eadar e agus srùdhan eile. Cha deach ga dhèanamh ach min, bainne, ugh is siùcar, ach bha am fear seo àraid anns an t-seagh nach deach itheadh riamh mar gach fear eile a b’aithne dhomh, agus gur e a thiodhlaigeadh fon talamh taobh a-mach baile Le Mans anns an Fhraing, slàn fallain mar a chaidh fhuine, an deireadh a bh’aige.

Ach gu dè idir a dh’fhàg srùdhan Gaidhealach — srùdhan na Fèill Mìcheil — tiodhlaigte san Fhraing, bidh thu faighneachd. Uill, ’se naidheachd tha sin.

’Se cleachdadh gu math pailt a bh’ann ’nam òige fhìn a bhith dèanamh nan srùdhan aig an Fhèill Mìcheil. Cha b’e idir aon srùdhan dha gach teaghlach, ach srùdhan dha gach ball den teaghlach. Cuideachd ’se droch mhanadh a bha ann nam bristeadh srùdhan fear no tè den teaghlach. Bha e air a chunntais gu robh tubaist air choreigin, no eadhon am bàs fhèin, gu bhith bualadh an neach àraid sin.

Dè a-nis na stuthan a bha dol dhan t-srùdhan ga dhèanamh air leth bho bhonnach eile? Tha Mairead Fay Shaw ag innse anns a leabhar thaitneachFolksongs and Folklore of South Uistna bha dol anns an t-srùdhan, mar a thog i e air Taobh-a- Deas Loch Baghasdail ann an deichead nan 1930.

“Ceithir làn truinnseir beag do mhin eòrna, rud beag beag do shòda arain, agus fliuch le uisge. Dèan an uair sin bannag air agus cuir air a’ ghreideal e.

Dà ugh, dà làn spàinneadh do shyrup, dà làn spàinneadh do uachdar. An uair sin cuir a h-uile sian còmhla agus cuir air a’ bhannach e le badag itean. Dha no trì do chòtaichean, fad na h-ùine ga chumail air bheulaibh an teine, agus ga chur mu chuairt, agus mu chuairt, gus am bi e bruich”.

B’e seo gun teagamh an t-seann dòigh, ach thàinig d òighean ùra le ruith gach bliadhna.

Tha Mairead a’ cumail roimpe ’na briathran fhèin ann am Beurla:

“In the olden times it was the custom to make the cake of all the cereals grown on the farm. A dent was made with the

Now the ‘sruthan’ is generally made of a pound of flour, a teaspoonful of baking soda, salt, enough sour milk to make a dough, with carraway seeds, currants or raisins. It is baked on a girdle, turning as it bakes. When ready, the following mixture is spread first on one side and baked and then on the other: 3 tablespoonfuls of treacle, 1 tablespoonful of sugar, 2 tablespoonfuls of milk, and as much flour as will make a dough that will adhere to the bannock. It can be done on the girdle or in a not too hot oven. ”

Bidh thusa nis a leughadair ionmhainn, a’ faighneachd carson idir a chaidh bonnach cho beairteach blasda sin a thiodhlaigeadh fon talamh. Nach b’e am peacadh e, ars thusa. Uill, ’s iomadh latha a thuirt mise rium fhìn na ceart bhriathran sin an dèidh dhomh am bonnach àraid ud a chur fon talamh, mo ghlùinean a’ lùbadh fodham leis an acras a’ smaointean air a’ pheacadh a rinn mi.

Tha toiseach na sgeul-sa a’ tòiseachadh ann a Roinn Lorraine dhan Fhraing faisg air a’ chrìoch eadar a Fhraing ’s a’ Ghearmailt. Chaidh an dibhisean Ghaidhealach, a 51st, a chur dhan cheàrn sin dhan dùthaich deireadh an earraich 1940. ’Se dùthaich bhrèagha a th’ann a Lorraine, dùthaich thorrach uaine le cnuic is glinn is coille; abhainnean is sruthain bheaga, le bailtean beaga bòidheach an siud ’s an seo. Aig an àm ud dhan bhliadhna, bha na craobhan ga sgeadachadh fhèin ann an èideadh de dhuilleach ùr uaine, agus bha na craobhan ubhal uile fo bhlàth. Sìth, sàmhchair agus àilleachd nàduir, dealbh gu tur eadar-dhealaichte bho an uabhas a bha dol a dhòirteadh thairis air an dùthaich uile ann a seachdain no dhà eile.

Thachair dhòmhsa, mi fhìn is fear eile à Uibhist-a- Deas, a bhith air dithis do bhuidheann a chaidh an ainmean a thoirt à aid gus faighinn a-null dhachaigh air fòrladh, agus abair gu robh toileachadh is deisealachadh an sin. Fhuair sinn an trèan gu Cherbourg, bàta às a sin gu Southampton, trèan às a sin gu Lunnainn ’s gu Glaschu. ’Sann man do dh’fhàg sinn Glaschu a chuala sinn gu robh na Gearmailtich air briseadh thairis air an Olaind ’s air a’ Bheilg bhon a dh’fhàg sinn a Fhraing, agus bha sinn an làn bheachd gum biodh brath romhainn aig an taigh gar gairm air ais, ach cha robh. Chuir sinn seachad deagh sheachdain ann an Uibhist, agus dh’fhan sinn là no dhà a bharrachd air a’ chòir. ’Sann nuair a bha mise dol a dh’fhalbh a chaidh a’ srùdhan a dhèanamh dhomh.

B’e an cleachdadh aig an àm ud fear no tè sam bith a bha fàgail an eilein, bonnach de sheòrsa air choreigin, no coileach no cearc, bruich deiseil gus itheadh, a chur air dòigh dhaibh gus a bhith aca air an turas. ’S dòcha gur e an t-airgead a bhith cho gann gus biadh a cheannach bu choireach ris a seo; co-dhiù, ’se srùdhan a chaidh a dheasachadh dhòmhsa.

Tuigidh sibh gu robh an gille Uibhisteach a thainig còmhla rium a’ falbh còmhla rium air ais cuideachd agus tha deagh chuimhne agam gun do dh’ith sinn a’ chearc ann an taigh-beag na trèan eadar an Gearasdan agus Glaschu, ach dh’fhàg sinn a’ srùdhan gus am biodh am barrachd acrais oirnn.

Cha robh an naidheachd a bha tighinn a-nall às a Roinn Eòrpa a’ coimhead gealltanach sam bith. Bha an t-arm Gearmailteach a’ putadh tarsainn na Beilge; na feachdan againne dol an comhair an cùil. Mar sin rinn sinn ar n-inntinn suas gu fanamaid latha no dhà eile an Glaschu agus ’se seo a rinn sinn. Ach tha teas is buaireas anns an fhuil òig agus bha toil againn ar pàirt fhìn a bhith againn anns an dol-a- mach a bh’ann, agus thog sinn oirnn gu Southampton. Bha deannan math de shaighdearan à caochladh rèiseamaidean a seo air a rathad a-null — feadhainn a chuir latha no dhà no barrachd ris an fhòrladh mar a rinn sinn fhìn — agus ghabh oifigeach a bh’ann cùram dhinn uile.

Fhuair sinn bàta gu port-mara Cherbourg san Fhraing agus chuireadh suas sinn ann an càmpa taobh a-mach a’ bhaile. A-rèir ’s mar a bha sinn a’ tuigsinn, cha robh cinnt sam bith aca càit’ a robh na rèiseamaidean againn ach gun do dh’fhàg a 51st Dibhisean Lorraine gus a dhol suas gu crìoch na Beilge. Dè an dearbh bhad sa faight iad, cha robh cinnt sam bith. Chuireadh uile sinn, matà, gu baile Le Mans, na b’fhaide staigh san dùthaich, far a robh càmpa-gleidhidh nobase - campaig an arm Bhreatannach.

Nise, suas chun an ama seo, cha robh gainne bidhe de sheòrsa sam bith oirnn. Bha gach dad pailt gu leòr, agus cha tàinig feum sam bith air làmh a thoirt air an t-srùdhan. Bha e fhathast paisgt’ ann am pàipear am broinn a chit-bag.

An dèidh lathaichean anns a’ chàmp aig Le Mans thàinig naidheachd gu robh draft a’ fàgail gus a dhol suas gu crìoch na Beilge, a neartachadh rèiseamaid nan Camshronach. Chaidh taghadh a dhèanamh, ach gu mì-fhortanach cha robh mise idir ’nam measg. Ach bha fìor thoil agamsa faighinn còmhla ri mo chompanaich fhìn, agus sin ge be dè an cunnart no an gàbhadh anns an robh iad. Bha deagh fhios againn gu robh an t-sabaid cruaidh anns a’ cheàrnaidh sin, ach bhon a bha mo chridhe agus m’inntinn còmhla ris na gillean a b’aithne dhomh, dheònaich mi a dhol an àite fear eile nach robh idir deònach falbh, agus chaidh aontachadh ris a seo.

Gu dè a-nis a dhèante ris an t-srùdhan? Nuair a thugadh làmh air, bha e cho cruaidh ri creig, agus chan eil cuimhn’ agam cò thuirt gum b’fheàrr a thiodhlaigeadh, rud a chaidh a dhèanamh an oidhche mun do dh’fhàg sinn Le Mans gus siubhal suas chun a Somme aig Abbeville far a robh an dibhisean Ghaidhealach leatha fhèin còmhla ri na Frangaich ann an cath

Dh’fhàg sinn a’ srùdhan aig Le Mans matà, agus tha mi cinnteach gu bheil e an-diugh ’na ùir mar an ùir mun cuairt air, ach ’s iomadh latha is oidhche ’na dhèidh sin, agus an t-acras a’ toirt a’ mhionaich asainn, a smaointich sinn air an t-srùdhan a chuir sinn cho suarach nuair nach robh gainne no dìth no acras a’ cur dragh sam bith oirnn.

Tha eachdraidh a’ foillseachadh mar a thachair an dèidh dhuinn a dhol suas gu Abbeville. Faodaidh mi ràdh gun do thòisich an t-acras còrr agus seachdain mun deach an Dibhisean an grèim aig St. Valery, oir cha robh sinn ach air ghluasad fad na h-ùine agus bha uidheam-ullaichidh bidhe agus gu dearbh biadh fhèin cuideachd doirbh tighinn mu thimcheall. Nach faod thu thuigsinn gur iomadh uair a thugadh iomradh air an t-srùdhan a bha fon talamh aig Le Mans. Air an t-slighe sgìth goirt a dh’ionnsaigh na Gearmailt, bhiodh feadhainn ag innse dhomh na dòighean anns an gabhadh a’ srùdhan cur gu feum an dèidh dha no trì sheachdainean fon talamh. Thuirt aon fhear gun cuireadh e am bogadh e fad uair no dhà a thìde ’s gum biodh e cho càilmhor ri bonnach air ùr-fhuinne. Thuirt fear eile gun itheadh esan e mar a bhitheadh e, cruaidh tioram, ged a bhristeadh e a h-uile fiacail a bha ’na cheann. Thuirt fear eile aon latha, gu robh e ’g aislig a-raoir, ’s ga fhaicinn fhèin aig Le Mans, a’ cladhach a’ chnuic le iongnan gus na ràinig e a’ srùdhan, ach mar a bhios an cruaidh-fhortan an dàn, thuirt e, mun d’fhuair e gu bheul e, dhùisg e! Agus bha ’n t-acras na bu mhiosa na bha e riamh!

Tha an cleachdadh a bhith dèanamh srùdhan na Fèill Mìcheil — mar ri iomadh cleachdadh taitneach eile — air a dhol gu ìre mhòir a-mach à bith anns an t-saoghal anns a bheil sinn beò an-diugh. Gu dearbh tha fuine bhonnach de sheòrsa sam bith a-mach à cleachdadh anns a’ mhòr-chuid de thaighean nan eilean. Mar gach goireas eile tha e ri cheannach anns a’ bhùthaidh, ach tha tè no dhà fhathast, tha mi n ’dòchas, a sheallas annas a làimhe le srùdhan mòr brèagha, tiugh a thionndadh a-mach às an àmhainn.

Tha ’n t-àm agam gu dearbh am peann a leigeadh sìos, agus mi faicinn Nellie mo bhean air tighinn a-staigh às a’ chidsin le cupa tea, agus gu dè air an t-saoghal a th’aice air truinnsear sa’ làimh eile? Tha, you ’ve guessed it,pios mòr srùdhain!