Air Lorg Nan Eun An Leodhus (III)

Le DOMHNALL MACCOINNICH

CO a riamh an làithean òige a chaidil air an àirigh le fàrlas fosgailte os a cheann, fàileadh glan an fhraoich ’s an luachair a’ lìonadh a chuinnleanan, e ag éisdeachd ri “titeag, titeag” o’n eun-oidhche, is amach as an t-sàmhchair agus a farsuingeachd nan speur a thaomadh fuaim sreannaidh an eun-ghuraig a nuas dìreach os a chionn, a b’ urrainn a dhìochuimhneachadh? Có nach eilticheadh nuair a chluinneadh e rithist e, a’ cur an cuimhne dha làithean òige? Is iongantach cuideachd mur a lorgadh e gu h-aithghearr có an t-eun aig a robh ceòl cho neònach, agus aig uairean cho coltach ri mèilich nan uan. Thug mise iomadh samhradh mus do dh’ fhoghlum mi nach e éigh a tha an t-eun a’ dèanamh ach fuaim sreannaidh a tha itean taobhach earbaill a’ dèanamh an uair a tha e a’ tuiteam a nuas as an speur. Tha an drumadh so glé choltach ri mèilich minn no gobhair, agus sin mar a fhuair an naosg an t-ainm eun-ghurag no eun-ghobhrag—tha an t-ainm gobhar-adhair air a chleachdadh cuideachd. Is esan a chluinneas tu ag ràdh “titeag, titeag” ann an ciùine na h-oidhche, agus their cuid gur h-e comharra cinnteach air an uisge a th’ ann. Biodh sin ceart no ceàrr is caomh leamsa an t-eun, agus cha chluinn mi e uair sam bith nach toir e blàths, ciùine agus sàmhchar na h-oidhche san Og-mhìos ’nam chuimhne agus nach ruith mo smuain a dh’ ionnsaigh a’ cheud oidhche a chaidil mi air àirigh. Tha an naosg glé phailt anns an eilean agus chan eagal nach fhaigh e a leòir de’n bhiadh as toigh leis, ’se sin cnuimhean móra dearga. Nuair a tha sneachd no reodhadh a’ còmhdachadh na talmhainn teichidh e gu tràigh no ni e gu dìgean nan tighean is dilidh nam bathaichean far an tric a gheibh e am bàs o na cait.

San aonach éiridh e romhad le sgiamh, gu sgaoimeach, cabhagach, a’ fiaradh nam fèithean is nan toman luachrach fad urchair cloiche, ’s an sin tuitidh e am falach a rithisd no sìolaidhidh e air falbh gu dìreach rèidh air sgéith. Tha e eagalach duilich a lorg air mòintich a thaobh ’s gu bheil iteach stiallach air dhath an fhraoich. Chan eil móran de na h-eòin comasach air iad fhéin fhalach cho seòlta ealdhanta am measg nan lus a tha ’gan cuairteachadh ’s a tha an naosg, agus mur a gluais e cha lorg do shùil e ach le fìor rannsachadh. Ged is neoini e tha an naosg measail aig luchd seilge agus tha an gìomanach a leagas dha no thrì a chàraidean air a chunntadh sgoinneil leis a’ ghunna. Tha a’ chearc ’na màthair cho gràdhach, ’s cho ceangailte ri gineal ri gin eile am measg nan eun. O chionn àireamh bhliadhnachan air ais chuir mo mhàthair eòin-nid, a fhuair i ri taobh na h-àirigh, ann am bucas gus an tiginn-sa g’ an coimhead an deidh dhomh tilleadh o bhreacach. Nuair a chaidh mi dh’ ionnsaigh a’ bhucais cha robh ceisd sam bith có na h-iseanan a bh’ann: leum an naosg fhéin a mach troimh tholl am bàrr a’ bhucais—bha i deiseil gu an leantainn an gainntir.

An dràsda ’s a rithisd, no faodaidh mi ràdh fìor chorr uair, éiridh aon no dhà de fhìor dhàimhean an naoisg romham air sgéith agus tha e soilleir gu leòir o’n siubhal gu bheil iad càirdeach: ’se sin an coileach-coille(woodcock)agus a’ ghobhrag-bheag(jack-snipe) .

[Sanas]

Tha an coileach-coille gu math nas motha is nas troma na’n naosg, mu mheud calman beag; brèagha, bòidheach ’na bhreacan fraoiche donn, is tha a shiubhal nas dìriche na siubhal chàich. Air an làimh eile tha a’ ghobhrag-bheag gu math nas lugha—mu mheud topag no glaisean, agus cha tadhail i ach uairean anns a’ gheamhradh. Mar a thuirt mi mar thà, tha ainmean nan eun eadar-dhealaichte o àite gu àite, agus maille ris na h-ainmean a thug mi seachad gheibh sinn airson a’ choilich-coille, an naoisg agus na gobhraige-bige, air leth, an croman-coille, an croman-lòin agus an croman-beag. Is cuimhne leam cuideachd a bhith a’ cluinntinn “eun grannda bhùirn” agus “an t-eun oidhche” airson an naoisg an uair a chluinnte “titeag, titeag” uaith amuigh air an aonach.

Cha teid thu fada air do shlighe air mòintich san t-samhradh gun tachairt air paidhir de na feadagan buidhe(golden plover) .Coinnichidh iad riut ’nam peiteanan dubha samhraidh; cùramach, iomagaineach airson an nid ’s an àil, a’ leum o thom gu tom ’gad thàladh air falbh o’n nid, agus fead aca an dràsda is a rithisd. Eòin bhòidheach, agus ged a chailleas iad am broilleach dorch mun tig an geamhradh tha an truise ùr bhreac-bhuidhe a cheart cho eireachdail. San fhoghar thig iad a nuas o na cnuic ’s na monaidhean chon na h-ìsle, nan croitean ’s nan tràighean ’nan sgaothan móra. Tachraidh dhut an uair sin gu faigh thu feadhainn dhiubh le sgèith briste, no eadhon air am milleadh is air am marbhadh leis na “uaidhrichean” an cois an rathaid. Tha so a’ tachairt thaobh is gu bheil an teicheadh mar as trice anns an oidhche. Cha b’ aonuair a thog mi aon no dhà dhiubh mar so air mo rathad do’ n sgoil sa’ mhadainn, agus chunnaic mi ann an dubhar an anmoich an tubaist so a’ tachairt do sgaoth as an do thuit a dhà, agus anns an robh móran eile air am milleadh ged a chùm iad air adhart air sgéith. Tha na feadagan anabarrach pailt ann an sgìre an Rubha, gu h-àraidh o mheadhon na sgìreach gu ruig am Bràighe. Ni iad am bith-beò dheth air tràigh ri ám sneachda is reodhadh, is bithidh gu leòir aca ri am faicinn aig an ám sin air tràigh còmhla ris na trìlleachain, na guilbnich ’s na brìd-eòin.

Ged a gheibhear a’ churracag(green-plover, lapwing, peewit)mar as trice air machraichean ’s air lòintean ni iad an nead sa’ mhòintich cuideachd, co-dhiùbh far nach bi iad ro fhada o’n ghlaisean. Chan ann anns a’ Bheurla a mhàin a tha móran ainmean air a’ churracaig: tha iad air am faotainn anns a’ Ghàidhlig cuideachd. Tha feadag-riasgach, adharcan-luachrach agus an crann-luch air an cleachdadh. Ma tha nì agad r’ a dheanamh timcheall chaorach na cuir teich air is na marbh a’ churracag air na chunnaic thu riamh. De na h-eòin uile ’si caraid as fheàrr a tha aig fear-spréidh. Tha meanbh-chnuimh am measg an fheòir a tha leigeadh a cuid uighean ann am broinn gaisean feòir. Nuair a dh’ itheas caora am feur sin tha na sìl a’ tighinn am feabhas ’na broinn agus ag aobharachadh an tinneis ris an abair sinn am pluc. Tha a’ churracag glé dheidheil air a bhith ag itheadh na meanbh-chnuimh so agus mar sin a’ sgrios aon de nàimhdean nan spréidh. Chithear sgaothan beaga dhiubh ri taobh beagan chaorach ann am buaile no machair agus air do bheath na gluais iad. Tha cuimhne agam air nach fhaicinn gin de na curracagan air mo chuairt ach a mhàin aig na léigean aig a’ Bhràighe. Theich iad a sin ri linn

[Sanasan]

a’ phuirt-adhair a chur suas agus an diugh tha iad air fàs gu ro-phailt anns gach àit. Thatar a’ gabhail mór-churam de’ n churracaig agus is math as fhiach i e. Dh’ aindeoin sin chan eil ach beagan bhliadhnachan o chuala mi coigrich bhith togail nan uighean aca fhéin agus nan steàrnagan timcheall bràighean is tràighean an Rubha agus ’gan cur sìos gu deas gu margadh-marsantachd shuarach.

Ma tha an sneachda no reodhadh a’ leantainn ro fhada thig na curracagan gu deireadh glé mhór agus sin mar a thachair anns an eilean sa’ bhliadhna 1947. Air an t-samhradh roimhe sin chunnt mi an taobh a stigh de chroitean baile beag Shiadair an Rubha seachd paidhir ar fhichead dhiubh ri neadachadh, agus bha móran eile de chàraidhean le an nid an taobh am muigh de na gàrraidhean anns a’ mhòintich. Thainig iad am feabhas da-rìribh agus bha e tlachdmhor bhith faicinn sgaothan móra dhiubh air sgéith deireadh foghair, is cam-ghlas(red-shank)no dhà ’nan cuideachd. Thàinig, ann an toiseach na bliadhna a lean, sneachd ais reodhadh, agus gun móran aotromachadh lean sin gu meadhon na Màirt, is bha an eigh eadhon air an tràigh. Bhàsaich no theich a’ chuid bu mhotha de na h-eòin. An corra churracag a chitheadh tu ’sann a’ piocadh na talmhainn taobh na gréine de uachdar nan creag is nam bruachan a gheibheadh tu iad, caol is lag is gun móran spionnaidh. Bha a bhuil: ann an cuairt latha aig an ath ám neadachadh—tràth sa’ Ghiblein-cha do thachair mi ach air aon phaidhir is aon eile ’na h-aonrachd. Lorg mi gu robh trì neadan eile, co-dhiùbh, an taobh a stigh bailtean an Rubha. Chunnt mi naoi dhiubh air sgéith an ath gheamhradh, agus ’se sin am prasgan bu mhotha a chunnaic mi air a’ bhliadhna sin. Ann an 1950 bha sia càraidean a’ neadachadh sna ceàrnaidhean timcheall Shiadair. Tha mi toilichte fhaicinn a nis gu bheil iad ro lìonmhor a rithisd agus ann an ceàrnaidhean eile de’ n eilean cuideachd.

Tha nead na curracaig anabarrach duilich a lorg thaobh nach eil nead ann ach lagan aotrom am measg an fheòir is bhàrr fhraoich, agus a thaobh ’s gu bheil na h-uighean ’nan dathan ballach, stiallach cho co-chòrdaichte ri dathan an fhuinn mu’ n timcheall. Cuideachd, tha i glé charach, seòlta airson do thàladh air falbh. Glé thric theid thu far am faic thu i ri ’g éirigh air sgéith agus saoilidh tu gu bheil thu air lorg an nid anns a bheil i a’ dol a chur a h-uighean, ach chan eil agad ach nead fhuadain, agus bithidh dha no trì de na sgrìobaichean so aice mu ’timcheall. Chan éirich ise uair sam bith dìreach feir an nid. Tha móran aca a’ neadachadh am fradharc a chéile agus mun tig thu am fianuis an ionad nead tha iad air rabhadh a thoirt d’ a chéile gu bheil cunnart a’ tighinn dlùth. Iadhaidh is dòmhlaichidh iad na seabhagan, sabaidichidh iad na starragan, is cuiridh iad teicheadh air na farsbagan, agus cha sgìthich iad ach a’ sitheadh ’s a’ siùdadh a null ’s a nall, ’s a sìos is suas le sgiamhail sgeamhail, is tha an aon dol-am-mach aca ri gach cù is cat is duine an àirde an latha is an dubhar na h-oidhche.

Am measg eun na mòintich an Leódhus tha toiseach aig a’ choileach-fraoich is a chéile, agus, na bròin, tha toiseach aca nach eil rathail dhaibh fhéin. Chan eil an t-eun so r’ a fhaotainn ach tearc amach a Albainn agus chan eil e idir a’ tuineachadh gu math an

tìrean céin far an d’ rinneadh oidhirp air gun àlaicheadh e. Air bliadhnachan a thig riutha tha iad gu math pailt, trang leis na h-àil òga ri ám dhuinn a bhith air àirigh. Is cuimhne leam aon là thighinn tarsuinn air sia àil, agus thog mi ’nam làmhan càraid á trì dhiubh sin. Bha iad aig caochladh aoisean, bho eòin chlòimhtich gu eòin iteig, ach ged a bha, bha iad gu léir a’ cur an dòchas ann a bhith a’ stad ’nan steoc anns an fhraoch bhàrr air teicheadh sam bith a dhèanamh. Le trì de na h-àil sin ’se an coileach a lorg mi a bu chùramaiche umpa, agus leis an àl a b’òige cha deach e dà shlait uam ach a’ cur char is a’ gàgail timcheall orm. Nuair a thog mi aon de na h-iseanan agus a thòisich e air sgiamhail ’nam làimh, chaidh an coileach ’na dhràgon da-rìribh, ach lasaich a chorruich cho luath ’s a leig mi an t-isean saor. Chunnaic mi air uair eile a’ chearc agus an coileach a’ toirt ionnsaigh air a’ chù mar gum briseadh e troimh an àl, is e mu thrì cheud slat uam air a shlighe gu trusadh prasgan chaorach. Chuir iad a leithid de bhriosgadh is eagal air is nach teicheadh e mach dhomh tuilleadh air an là sin, is bha clisgeadh ann a riamh tuilleadh an uair a dh’éireadh eun roimhe san aonach.

Beiridh a’ chearc bho shia gu dusan ugh, le grunnd lachdunn, liasach donn agus ballan dubh-dhearg air am feadh, ann an lagan measg an fhraoich, agus beagan de a h-itean ioma-dhathach fhéin ’gan cumail seasgair, agus chan eil iad idir faicsinneach do na creachadairean air sgéith. Tha a’ chearc ro-leisg air carachadh o’ n nid aig an ám a bheil na h-iseanan a’ briseadh nan sligean, agus ma thurchras dhut tighinn air cearc-fhraoich aig an ám sin faodaidh tu a togail o’ n nid, agus cha charaich i romhad. Chunnaic mi mo phiuthar uair a’ deanamh so agus an làrne-mhaireach cha robh ugh no eun san nid: bha na h-iseanan air a thighinn amach agus a’ chearc air falbh leo. Am measg eun na mòintich ’s nan léig tha na h-iseanan a’ toirt an casan leotha cho luath is a thig iad as na h-uighean. Tha so ’nan gné agus tha iad cuideachd ullamh air stad ball-dìreach nuair a bheir a’ chearc no an coileach ràc-rabhaidh dhaibh. Tha iad gu léir ’nan iteach ’s ’nan dath cho coltach ris an fheur ’s a’ chòinich sa bheil iad beò ’s nach lorg thu iad ach le dìchioll agus mion-rannsachadh, agus sin a mhàin ma tha fhios agad gu bheil iad ann. Gheibh thu an lagh dìon so am measg nan eun: ma tha an nead fosgailte ris an adhar bithidh na h-uighean glas, lachdunn, ballach air dhath an fhuinn; ma tha na h-uighean soilleir geal no gorm bithidh an nead air a dèanamh ann am falach am preas, fo bhruaich, ann an toll, càrn, cruaich no uamha air neo, mar a ni an lach, cuiridh an t-eun còmhdach orra ma dh’ fhàgas e an nead: na h-eòin a tha fàgail an nid air ball ’nan clòimhtich tha iad lachdunn, “ciar-dubh breac ballach air dath na circ-fhraoich.”

[Sanas]