ANNDRA SIOBAILEIG

le Calum MacMhaoilein

“Dh’fhalbh e mar a dh’fhalbh Anndra Siobaileig.” Is tric a chuala mi na facail a tha seo nuair a bha mi ’nam bhalach. Bhiodhte gan cleachdadh nuair a dheidheadh rud sam bith às an t-sealladh, nuair nach biodh dùil ri sin tachairt.

Ach dè a thachair do Anndra? No cuin a thachair e?

Tha e coltach gur ann nuair a bha Breatainn a’ cogadh ris an Fhraing anns a’ chogadh ris an abrar Cogadh nan Seachd Bliadhna – mu 1758 no fìor thoiseach 1759 – a thachair gun deach Anndra gu’n tobair a dh’iarraidh uisge.

Bha Siobaileag trang ag ullachadh biadh do na bha anns an taigh – a h-athair agus a màthair, i fhèin aig aois mu dha fhichead bliadhna, agus a mac Anndra a bha nise ochd bliadhna deug. Cha robh an duine aig Siobaileig, ma bha duine aice, còmhla riutha idir, agus cha robh a riamh eòlas aig Anndra air athair. Nuair a chaidh Siobaileag a dh’iarraidh uisge airson am biadh a bhruich, fhuair i na cuinneagan falamh agus gun deur uisge am broinn an taighe.

On a bha a mhàthair cho trang, thuirt Anndra gun deidheadh e fhèin gu’n tobair, agus a’ togail leis dà chuinneig, chùm e air a-mach an doras. Chaidh e chun na tobrach agus fhuair e an dà chuinneig agus iad làn uisge, ach cha robh sealladh air Anndra. Chaidh fios a chur gu gach taigh anns an nàbaidheachd an dòchas gu robh Anndra air a dhol a-steach do thaigh, ged a bha fios aca nach robh mòran dòchais gun dèanadh Anndra seo, oir bha a mhàthair ag iarraidh an uisge ann an cabhag. Rinn muinntir a’ bhaile gu lèir oidhirp air an tòir a leigeadh air Anndra, ach nuair a thuit an oidhche cha robh lorg aig duine dè bha air tighinn air.

Bha Anndra, e fhèin, a’ faicinn gach nì a bha a’ dol air adhart anns a’ bhaile ach cha robh càil ann a b’urrainn dha a dhèanamh gu innseadh do na bha ga lorg càite an robh e. Bha e an grèim aig seòldairean Frangach a bha air tighinn gu tìr gus an glacadh iad òganach anns a’ bhaile.

Goirid roimhe seo, dh’fhalbh bàta-cogaidh Frangach à Montreal

gus cùnntas a thoirt gu Paris mu an adhartas a bha na Frangaich a’ dèanamh anns a’ chogadh ri Breatainn air taobh thall a’ Chuain Shiar. Ann an Caolas Chabot, faisg air Eilean Phòil thàinig iad tarsainn air eathar gun duine ’na broinn, ach bha bucas air a h-ùrlar. Nuair a thug iad am bucas air bòrd, chunnaic iad gu robh mòran phàipeirean ann le sgrìobhadh ann an cànain nach robh iad a’ tuigse. Thug na h-oifigeirean gu lèir sùil air an sgrìobhadh ach cha robh duine a’ dèanamh càil dheth gus an tàinig e gu oifigear a bhuineadh do Lorient anns a’ Bhreatainn Bhig. Bha beagan eòlais aige-san air cànan nan Ceilteach anns an dùthaich sin agus thuirt e gu robh e a’ smaoineachadh gur anns a’ Ghàidhlig Albanach a bha an sgrìobhadh. Fhad’s a bha an rannsachadh seo a’ dol air adhart, bha am bàta a’ dèanamh a slighe tarsainn a’ Chuain Shiar, agus chuir an sgiobair roimhe gun glacadh iad prìosanach a bhruidhneadh Gàidhlig Albanach mun ruigeadh iad cala anns an Fhraing.

Thàinig iad gu cladach taobh siar Eilean Leòdhais agus chuir iad triùir sheòldairean le eathar beag gu tìr a dh’fheuchainn ri duine a ghlacadh. Chunnaic iad an t-òganach a’ lìonadh cuinneagan uisge aig tobair, agus cha robh e fada gus an robh Anndra an grèim aca. Bha iad an dùil gun dèanadh Anndra eadar-theangachadh air an sgrìobhadh gu Beurla Shasannach, agus dhèanadh iad fhèin a’ chùis air a chur gu Frangais on Bheurla.

Bha iad a’ falach ann an uamh os cionn a’ bhaile, agus ged a bha e furasda gu leòr dhaibh faicinn dè bha a’ dol gu h-ìosal, chan fhaiceadh duine iadsan mur a tigeadh duine a-steach don uamh, agus bha iad deiseil airson duine sam bith a bhiodh cho mì-fhortanach agus gun tigeadh e a-steach. Nuair a thuit an oidhche, rinn na Frangaich, agus Anndra còmhla riutha, air an eathar a bha iad air fhalach agus fhuair iad a-mach don Chuan Siar far an robh an long chogaidh às an do dh’fhalbh iad. Thugadh Anndra air bòrd agus chaidh an sgrìobhadh a chur fo chomhair gun dàil. Thuirt Frangach ris anns a’ Bheurla,

“Feuch an dèan thu a mach dè a tha sgrìobhte air a’ phàipeir seo, agus an cuir thu Beurla air dhuinn.”

Ged a bha mòran de na h-òganaich anns a’ bhaile gun fhacal Beurla ’nan cinn, bha Anndra air Beurla ionnsachadh glè mhath agus cha robh e fada gus an do thuig e dè a bha aige, oir bha e cuideachd air leughadh Gàidhlig ionnsachadh.

“Chan eil an seo,” ars esan, “ach sgeulachd a bha neach air choreigin a’ sgrìobhadh gus a chur an leabhar no ann am Mìosachan. Chan eil gnothaich aige ris an Fhraing no ri cogadh. ’Se th’ann sgeulachdan mu shìthichean agus mu bhuidsichean.”

“Chan eil mi a’ creidsinn sin,” ars am Frangach. “Thugaibh an seo fear Lorient ach am faic sinn dè am beachd a th’aige-san mun chùis.”

Nuair a thug fear na Breatainn Bhig sùil gu geur air an sgrìobhadh, fhuair e facal an siud ’s an seo a bha coltach ri facail anns a chànan aige fhèin agus thuirt e gu robh e a’ smaoineachadh gur e an fhìrinn a bh’aig Anndra.

Ach, cha robh trioblaidean Anndra seachad le seo. Bha e air bòrd long Frangach agus cha robh dòigh air faighinn aisde gus a ruigeadh iad an Fhraing agus an deidheadh Anndra a chur ann am prìosan. Bha cunnart ann cuideachd gun tachradh iad ri bàtaichean cogaidh Bhreatainn. Bha Anndra an dara uair an dòchas gun tachradh seo, agus gun deidheadh a shaoradh, ach aig uairean eile cha robh fhios, nam biodh sabaid ann, nach fhaigheadh e droch leòn, no eadhon am bàs anns an t-sabaid.

Bha Anndra glaiste gu h-ìosal anns a’ bhàta agus mar sin cha robh mòran fios aige dè bha tachairt. Dh’aithnich e air gluasad a’ bhàta gu robh gaoth glè chruaidh a’ sèideadh ach cha robh fhios dè’n àirde bho ’n robh i a’ tighinn. Cha robh fhios càite an robh iad, ach, o na bha e a’ cluintinn de eubhachd, bha e a’ tuigsinn gu robh iad ann an cunnart air choreigin. Cha robh e a’ cluinntinn fuaim ghunnaidhean, agus thuig e o seo nach b’e Càbhlach Bhreatainn a bh’air tachairt orra.

Aig an taigh, bha sluagh a’ bhaile fhathast a-muigh a’ lorg Anndra. Mu cheithir latha an dèidh dha falbh, bha a’ chuid mhòr aca air tighinn gu tuigsinn gu robh Anndra air a thoirt air falbh le cumhachd air choreigin. Bha feadhainn den bheachd gur e cumhachd mì-nàdurrach a bh’ann agus bha iad a’ làn chreidsinn gur e na sìthichean a thug leotha e. Bha feadhainn eile a’ tighinn an àirde le freagairtean eile, ach cha do smaoinich duine aca air Càbhlach na Frainge. Bha aon rud anns an robh iad gu lèir air aon fhacal, agus b’e sin nach fhaigheadh iad sgeul air Anndra air cho fada agus a bhiodh iad a’ siubhal air a shon. Aig deireadh a’ cheathramh latha b’fheudar do Shiobaileag fhèin aideachadh gu robh i fhèin air a dòchas a chall, agus cha deach duine a-mach a lorg air a’ chòigeamh latha.

Dh’fhàg sinn Anndra glaiste anns a’ bhàta Fhrangach. An dèidh trì latha chuala Anndra fuaim ghunnaidhean, agus dh’aithnich e gu robh Càbhlach Bhreatainn air lorg fhaighinn orra. Chual’ e fuaim os a chionn mar gum biodh crann a’ bristeadh, agus bha e ag èisdeach gu mionaideach an dòchas gun cluinneadh e fuaim nan seòldairean Breatannach a’ tighinn air bòrd, ach cha robh a leithid ri chluinntinn, agus an ceann beagan ùine sguir na gunnaidhean a losgadh.

Ràinig iad cala, agus thugadh Anndra gu deic. An dèidh a bhith glaiste air son làithean, bha e toilichte a bhith a’ faicinn càite an robh e, ged is ann air talamh nan nàmhaid a bha e a’ coimhead. Ged nach robh mòran tuigse aige don chànan Frangach, chunnaic e gur e St. Malo ainm an àite san robh e agus bha rudeigin de chuimhne aige dè

am pàirt den Fhraing anns an robh am baile sin. Chaidh Anndra a chur air tìr agus a chur a-steach do thogalach a bha coltach ri taigh-gnìomhachais, ach mas e sin a bh’ann bha e nis air ullachadh airson prìosanaich a chumail, agus bha feansaichean de uèir bhiorach timcheall air an togalach air dhòigh agus nach robh rian aig duine oidhirp a dhèanamh air faighinn a-mach às. Bha mòran de sheòldairean Breatannach anns a’ chàmp, agus thòisich Anndra ri feuchainn ri eileanaich eile a lorg ’nam measg. A’ chiad eileanach a thachair air, cha b’ann à Innse Gall a bha e ach à Eilean Jersey, fear do Eileanan a’ Chaolais. B’e seo Seòras agus fhuair e fhèin agus Anndra toileachas ann an cuideachd a’ chèile.

Is ann glè ghann a bha am biadh anns a’ chàmpa, agus bha Anndra a’ faireachdainn an acrais gu math tric. Cha robh e eòlach air acras, oir bha a mhàthair glè mhath air biadh a chosnadh dha gus an tàinig e fhèin gu ìre a choisneadh dha fhèin, agus cha robh dìth a’ bhidh agus droch dhòigh de gach seòrsa a’ tighinn air idir. Ach b’ fheudar faighinn an àirde ri na trioblaidean sin, agus bha e ga chumail fhèin ann an deagh òrdugh, ann an dòchas gun tigeadh cothrom teiche ’na rathad.

An ceann seachdain no dhà thòisich na Frangaich a’ faighinn obair do na prìosanaich. Bha mòran obrach ri dhèanamh timcheall air cala St. Malo, agus bha Anndra agus cuid de chompanaich glè dheònach air an obair seo a dhèanamh, oir bha e coltach ri obair às am biodh
dòchas ri cothrom teiche.

Bhiodh Anndra, Seòras, agus gille Sasannach dom b’ ainm Tom, glè thric anns an aon bhuidheann obrach, agus bha e mar chleachdadh aca a bhith dèanamh an dìchill gu fuireach ann an cuideachd a chèile, ged nach robh seo an còmhnaidh furasda. Latha bha siud, bha an triùir ann an eathar beag anns a’ chala le Frangach le gunna a’ cumail sùil orra. Ged a bha Seòras eòlach gu leòr air a’ chànan Fhrangach agus fileanta ann, fhuair e air seo fhalach air na Frangaich, agus mar sin bha e a’ tuigse a’ chòmhraidh a bha eadar an luchd gleidhidh. Fhuair Seòras air innseadh don dithis eile gu robh iad a’ dol a pheantadh bàta a bha ’na laighe ris an lamraig, agus thuirt e riutha gum biodh greis ann nuair a bhiodh iad falaichte bho gach neach air tìr.

“Se sin an àm anns am feum sin dèanamh airson oidhirp a dhèanamh airson ar saorsa fhaighinn. Tom, gabh thusa grèim air a’ ghunna nuair a theid mi fhìn agus Anndra an sàs anns an Fhrangach.”

Sin dìreach mar a thachair, agus nuair a bha aire an Fhrangaich air a’ pheantadh, leum iad air agus leum Tom chun a’ ghunna. Thug e an gunna do Sheòras, a labhair ris an Fhrangach ’na chànan fhèin.

“Aon fhacal agus bithidh tu marbh.”

Cha b’urrainn don Fhrangach càil a dhèanamh, agus fhuair iad a-mach às a’ chala agus chuir iad suas an seòl. Chùm iad cùrs’ air

Eileanan a’ Chaolais agus on bha Seòras eòlach air na cladaichean sin b’esan a bha a’ sgiobaireachd a’ bhàta... Bha gach nì a’ dol gu math dhaibh gus an robh iad faisg air Jersey, ach an uair sin dh’èirich gaoth chruaidh on àirde an Iar-Dheas agus b’fheudar an seòl a leagail. Mar sin cha robh rian stiùiridh aca, agus chaidh iad air na creagan mu leth mhìle o an dachaigh aig Seoras.

Anns an tubaist, fhuair Anndra droch sgal mun cheann agus chaill e fhaireachadh airson greis. Nuair a thàinig e thuige fhèin, cha robh duine còmhla ris ach Seòras, agus nuair a dh’fhoighnich e mun dithis eile, cha robh cinnt aig Seòras ach bha e a’ smaoineachadh gun bhàthadh iad… Bha Anndra a’ faireachadh glè lag ach rinn e airson coiseachd an leth mhìle gu dachaigh Sheòrais. Cha robh aig taigh ach màthair Sheòrais agus a phiuthar, Anna. Bha iad ro-thoilichte Seòras fhaicinn agus chuir iad fàilte chridheil air Anndra cuideachd. Nuair a chual iad gu robh Anndra air goirteachadh fhaighinn, dh’fheumadh e a dhol don leabaidh gun dàil, agus thubhairt Anna gun coimheadadh ise às a dhèidh gus am faigheadh e air a chasan.

An ath latha cha robh Anndra càil na b’fheàrr. Thàinig laigse air aig amannan troimh an latha, agus b’fheudar do Anna cur fios gu lighiche a thighinn a shealltainn air. Cha robh an lighiche a’ faighinn gu bonn a thinneis, agus cho-dhùin e gur e dochainn a thàinig air eanchainn Anndra. Chaidh làithean seachad ach cha robh coltas gu robh feobhas a’ tighinn air Anndra. Bha Anna fritheilteach air agus bha i còmhla ris a dh’ oidhche ’s a latha, ach nuair a thigeadh a màthair no Seòras, a ghabhail a h-àite fhad’s a gheibheadh i norrag chadail.

“Tha fìor eagal orm,” thuirt Anna ri a màthair aon latha, “nach eil Anndra a’ dol a thighinn beò às an tinneas a th’air. Tha an t-eilean a tha seo cho gann do fhireannaich agus nach fhaod sinn duine a shamhail Anndra a chall.”

“ ’Se eileanach a tha an Anndra ach chan ann do an eilean seo a bhuineas e.”

“Ma thig Anndra troimh an tinneas seo, cha leig mi air falbh e, ach tha droch eagal orm nach tig.”

Thug Anndra sia mìosan air Eilean Jersey. Bha a thoinisg aige fad na h-ùine, agus bha e toilichte gu robh Anna cho cùramach air. Chaochail e an ceann na tìde sin agus tha e adhlaicte anns an eilean far an d’fhuair e am bàs.