“Ceòl Mòr”

le Aonghas Mac a’ Phì

Carson “Ceòl Mòr” na “Ceòl Beag”? – tha eadhon “Ceòl Meadhonach” an ceòl a phìob-mhòir agus cluinnear iomradh an co-fharpaisean a’ Mhòid, mu ‘Òran Mòr’, seach òran do sheòrsa sam bith eile.

’S gu dè tha sinn a’ ciallachadh, nuair a bhruidhneas sinn air ceòl, na òran mòr? An e gum bheil e cudthromach ’na ghnè agus gum feum sinn barrachd ùidh is modh a thoirt dhà san t-seinn? ... am bheil e nas fhaide na ceòl air bith eile? – Is dòcha gum bheil beagan dheth sin fìor gu leòr, ach chan eil e cho furasda sin an Ceòl Mòr a chur leis fhèin, an dara taobh, seach ceòl sam bith eile.

Innsidh iomadh pìobair’ ainmeil dhut, gum bheil e gu math doirbh do mheuran ionnsachadh a dhol an grèim iomadh port dannsa, leithid sige neo ruidhle sònraichte leis cho eadar-fhighte ’s a tha na pongan aig a’ phort – fada nas doirbhe na fha e dhut eòlas-chorragan a chur air taorluath neo crùnluath na pìoba an ceòl mòr.

Tha mòran dhaoine dhen bheachd gun toigh leotha ceòl pìob-mhòr nan Gaidheal agus gum bheil e brosnachail a bhith ’g èisdeach ri còmhlan phìobairean is drumairean air a mheàrs – is cò è a theireadh nach eil? Ach cuir iomadh ‘aficionado’ dhen t-seòrsa ud a dh’ èisdeachd ri ceòl mòr agus innsidh iad dhut nach eil ann ach an drànndan gun bhlas dhaibhsan ... ’s chan e coimhich iad idir gu math tric, ach Gàidheil is Albannaich le cion-eòlais air eachdraidh ar ciùil.

Bha eadhon mo sheanamhair fhèin, a bha gu math dèidheil air ceòl na pìoba, dhen bheachd gur ann a’ gleusadh na pìoba a bhiodh m’ athair, nuair a bha e air ùrlar a’ chiùil mhòir a thòiseachadh.

Their cuid an-diugh ‘pìobaireachd’ nuair a thatar a’ciallachadh ‘ceòl mòr’. Ma theid thu gu co-fharpais phìoba, chì thu gum bheil eadar-dhealachadh aca anns na co-fharpaisean. Tha ‘Meàrs’ is

‘Srathspèidh ’s an ‘Rùidhle’ agus an ‘t-Sige’ no ‘dànns an t-Seòladair’ (an ‘Hornpipe’) aca agus cuideachd anns a’ ‘phìobaireachd’ ’s iad tric a’ toirt an t-ainm damaichte ud ‘Pibroch’ air. Ach nach e pìobaireachd uile e ... ceòl na pìoba-mòire?

Cha robh guth aig na seann phìobairean anns na linntean roimh Bhlàr Chùl-lodair air an t-sèorsa còmhlan phìobairean agus air an t-seòrsa ceòl-meàrsaidh a tha cumanta an-diugh. B’iad na rèiseamaidean ùra Gàidhealach aig deireadh an 18mh lìnn agus bhon àm sin air adhart, a ghabh ris a’ mheàrs mar a thatar ga chluich an-diugh.

Bha na seann phìobairean ris a’ mheàrs cheana, ach gheibhear puirt an ceòl mòr a bhiodh aca agus b’e ‘spaidsearachd’ a theireadh iad ris – leithid “Spaidsearachd Chloinn ’Ic Rath” neo “Spaidsearachd Chloinn Ràghnaill”. A dh’ aindeoin ’s mar a tha cuid an dùil, tha mòran a bharrachd an ceòl mòr na Cumhaidhean is ceòl brònach.

Anns an fharsainneachd, tha ceòl mòr a’ tuiteam an aon do thrì sreathan…Ceòl brosnachail, leithid ceòl Cruinneachaidh…neo ceòl a bheireadh neart dhan cheatharnach am blàr ’s am meadhon cogaidh. Ceòl Fàilte, a’ toirt urram do cheann-cinnidh neo do ghaisgeach a bhuannaich sa’ bhlar…agus ceòl tùrsach, brònach ’na chumha dhaibhsean nach maireann, a bha teann dhan ùghdar ’s ùidh aige annta.

Ach a bharrachd air na seòrsan sin tha iomadh port grinn an ceòl mòr nach gabh comharradh, oir bhiodh na fir-chiùil, leithid Chlann ’Ic Cruimein Dhunbheagain ’s am pìobaire dall MacAoidh à Geàrrloch, ’s iomadh ùghdar-ciùil eile air feadh na Gàidhealtachd ’nan latha, a’ cur ri chèile ceòl maiseach air cuspairean inntinneach a thug sòlas dhaibh.

Tha port annasach ann air an tug an t-ùghdar, “Cath geilbheach nan Eun” agus mar a dh’ èisdeas tu ris, cluinnidh tu sgiamhail nan eun – socair anns an ùrlar, ’s a’ meudachadh anns an t-siubhal, gus mu dheireadh anns an taorluath ’s gu h-àraid anns a’ chrùnluath, tha ’m blàr air tighinn gu ìre agus cluinnear gach brag aig sgiath ’s gach stracadh aig spuirean is gob.

Ach mus tèid mi nas fhaide air adhart ’s dòcha gum b’ fhèarr dhomh innse dhaibhsan nach eil eòlach air ceòl mòr, gum bheil e mar cheòl clasaiceach eile, le ùrlar neo ‘theme’ air a bheil am fear-ciùil a’ togail ‘variations’. Tha ’n toiseach an t-ùrlar a’ cur a-mach ’na phongan, cridhe a’ chiùil. A’ leantainn seo tha ’n siubhal a’ meudachadh gu socair air na chaidh roimhe agus mar as trice, dùblachadh an t-siubhail an dèidh sin. Tha uairean pàirt an dèidh an t-siubhail ris an abrar, an leumluath, ach nas trice ’s e ’n taorluath a tha tòiseachadh air modh a’ phuirt a thoirt gu ìre, le

breaban luath dhe na meòirean. ’S e ’n crùnluath agus uairean an crùnluath-a- mach an gluasad mu dheireadh anns a’ phort ’s e a’ crùnadh cèol a dh’fhosgail leis an ùrlar. Seo matà mar a thatar a’ seinn ceòl mòr.

Ach a’ tilleadh gu na puirt fhèin…gheibh thu port leithid“ ’S leam-fhèin an Gleann”, nuair a chluinneas tu anns na pòngan fìor-phròis Iain Dubh Mhic Cruimein ’s e cuide ri Iarla Sìophoirt a’ dol troimh Ghleann Seile…ag innse dhut an ùidh a bh’aige gum boineadh an t-àite dhà ’s cho pròiseil ’s a bha e ’na bhòidhchead.

Ach ri linn na rèiseamaidean Gàidhealach mar a thubhairt mi, ghabh an t-Arm ùidh mhòr am pìobairean a bhith a’ brosnachadh na saighdeirean – ’s chan eil teagamh nach toir ceòl na pìoba air saighdear òg na sean a dhruim a dhìreachadh ge be cho sgìth e. Bu mhath a dh’aithnich an t-Arm seo agus chan eil teagamh nach d’rinn e feum do phìobaireachd ’s do phìobairean, oir ’s iomadh balach ceòlmhor a rinn ainm dha fhèin an èideadh an Rìgh ’s a thàinig gu ìre-chiùil nach fhaigheadh e ’n àit eile.

San toiseach bha e coltach gu leòr gum biodh a bharrachd ùidh aig an Arm sa’ cheòl bheag…ceòl na meàrs ’s mar sin air adhart…ach bha na h-uimhir do oifigich nan rèiseamaidean Gàidhealach à teaghlaichean nan gleanntan agus glè dhèidheil air ceòl an t-sean nòs. Mar sin, eadar pìobairean a chùm grèim air ceòl an t-sìnnsre (a dh’aindeoin òrdain riaghaltais cèin an latha) agus uaislean a dh’aithnich a thlachd, cha deach an ceòl mòr buileach air chall oirnn.

Cha mhòr nach deach ge tà, mur a b’e breithneachadh beagan dhaoine a dh’fheuch ri canntaireachd ar sìnnsrean a sgrìobhadh sìos, leithid Cailein Caimbeul à Earra-Ghàidheal an 1791 agus daoin’ eile coltach ri Aonghas MacAoidh à Raarsaigh is Aonghas MacArtair a sgrìobh puirt aig toiseach an 19mh. linn. Feadhainn eile dhan toir sinn taing, Dòmhnall Dòmhnallach às an Eilean Sgiafhanach agus an Seanalair MacThòmais.

Tha sinn nas fhaide an comain nan daoine sin na thuigeas sinn, oir mur a b’e ’n obair rannsachaidh a rinn iad bha na taisgean-chiùil seo air seachran gu bràth. B’ adhbhar seo nach robh ar sìnnsrean eòlach air ceòl a sgrìobhadh sìos. Tha mi cinnteach nach do bhuail e riamh orra ceòl a cheangal le peann. Nuair a bha iad ga chur ri chèile ’s ga ionnsachadh do phìobairean òga, b’e sheinn a rinn iad. B’e canntaireachd a thugar air seo agus ma dh’èisdeas tu ri còmhlan phìobairean a’ bruidhinn air puirt, cluinnidh tu ‘Hecham’ an sud, is ‘Tachum’ an seo agus tuigidh tu gur e canntaireachd a th’aca ag innse pongan phuirt dha chèile.

Tha mi-fhìn dhen bheachd, mur a bheil guth seinn math aig a’

phìobaire( ’s tha uairean nach eil) gum bheil canntaireachd gu math doirbh a thuigsinn agus tha cuimhneam uair a bhith ’g èisdeach pìobaire ainmeil air rèidio a’ feuchainn ri port a chur an canntaireachd agus guth na ròcais aige…chan aithne dhomh fhathast gu dè ’m port a bh’aige.

Anns an là-an-diugh tha ceòl na pìoba Gàidhealaich gràdhaichte air feadh farsainneachd an t-saoghail ’s air a sheinn an iomadh dùthaich, cèin do Alba. Saoil gu dè theireadh ùghdairean-chiùil nan linntean a dh’ fhalbh…leithid Pàdraig Mòr Mac Cruimein, a rinn cho mòr a phuirt ’na làtha, thall ud an taigh-tughaidh am Boraraig, Loch Dhunbheagain, nam biodh e cuide ruinn an- diugh…a ’ cluinntinn pìobairean ealanta le ainmean annasach à dùthchannan air nach cual esan iomradh riamh, ’s iad a’ cur an cridhe ann a bhith a’ seinn a chiùil air ùrlar nan co-fharpaisean airson duaisean a bha air Pàdraig Mòr a chumail beò airson bliadhna.

Ged a tha ùidh aig pìobairean an t-saoghail air ceòl beag ’s e ’n ceòl mòr a chuireas iad romhpa ionnsachadh fad am beatha, le tuigse gur i seo am prìomh-cheòl dhan phìob-mhòr agus nach eil inneal-ciùil eile a-measg innealan-ciùil an t-saoghail air fad le ceòl clasaiceach sònraichte dha fhèin coltach ris a’ phìob-mhòr.

Tha ùidh mhòr an ceòl na pìoba air feadh an t-saoghail mar a thubhairt mi agus tha cuid do phìobairean san là ’n-diugh a’ dèanadh am beò-shlàint gu lèir air pìobaireachd. Tha co-fharpaisean a’ gabhail àite a Shamhradh ’s a Gheamhradh an àiteigin a-nis air feadh an t-saoghail far am faod na farpaisich duaisean mòra a bhuannachd. Ged a ghabhas mi ris, gum bheil na co-fharpaisean a’ dèanadh mòran feum am brosnachadh agus a’ tarraing mòran dhaoine a dh’èisdeachd ri maise ceòl ar sinnsrean… ’s a’ toirt air na farpaisich a bhith dìleas san deasachadh an ceòl as fhèarr a sheinn…chan eil mi uile gu lèir toilichte gur h-i an ceòl as maisiche a thig às na co-fharpaisean. Nuair tha ’m pìobaire a’ sireadh duais, tha e faiceallach nach dèan e mearachd mheòirean sam bith air eagal ’s gun cuir am breitheamh ’na aghaidh e, nuair a bhitheas e a’ cùnntas cò è a b’ fheàrr a sheinn. Chan eil teagamh nach fheumar cruinneas anns a’ cheòl oir cha chuidich mearachd ceòl sam bith…ach an rud a dh’fheumas am fear-ciùil a chumail fa chomhair bho thùs, gur a “Ceòl” a tha ’n seo ’s chan e fuaim a’ tighinn à inneal gun chridhe. Mur a bruidhinn an ceòl riuthasan a tha ga èisdeachd, chan eil e gu feum sam bith. Tha e soirbh duaisean a chosnadh, mur a bi na breitheamhan ag iarraidh ach ealantas chorragan, ach mur a bheil tuigse agus àrdachd a’ tighinn

bhon phìobaire gu a luchd-èisdeachd, cha thoill e idir duais.

Mar sin, ged a tha staid ceòl-na-pìoba an deagh òrdan air feadh an t-saoghail ’s gu h-àraid an Alba, bu mhiann leam fhìn, ’s chan eil mi ’nam aonar, gun robh a bharrachd tuigse ga ionnsachadh dhan òigridh a tha ’g èirigh suas ’nam pìobairean gur e ’n ceòl agus an t-eadar-theangachadh bho sgrìobhadh gu a sheinn as cudthromaiche na ’n ‘technique’. Eisdeadh iad ri mhaise ’s na tha e ’g ràdh riutha an toiseach agus feuchadh iad an uairsin, le tuigse, ionnsachadh ’s a thoirt do chàch.

Seo ceòl ar sìnnsre agus bheireamaid ùidh dhan bheairteas a dh’fhàg iad againn.