A Bheil A’ Choir mar a Chumar i?

Le DOMHNULL GRANND

’S tric a chuala sinn mu luach nan sean-fhacal. Gheibh an neach a sgrùdas na sean-fhacail Ghàidhlig gu h-àraidh luach a shaothrach, oir annta tha freumh a’ ghliocais agus smior na fìrinn. Bitheadh sin mar a bhitheas, có am fear uair no uaireigin nach eil air a shàrachadh leis an neach a bheir dhut sean-fhacal a fhreagras a h-uile suidheachadh, gun ghuth gu bheil na sean-fhacail gu tric calg-dhìreach an aghaidh a chéile.

Faodaidh tu a bhith an cuideachd far a bheil feadhainn a’ bruidheann a null ’s a nall mu cheisd chudthromach air choireigin, abair ceisd mar so, am bu chòir dhuinn a bhith na bu chàirdeile ris na Ruisianaich na thà sinn? Tha cuid a’ cumail amach gum bu chòir dhuinn cuireach a thoirt do thuilleadh dhe na Ruisianaich tighinn a choimhead oirnn, agus cuid eile an aghaidh sin. Tha an còmhradh a’ dol air adhart gu socair. Gun teagamh chan abradh tu gu bheil an luchd-labhairt a’ dol a chur móran soluis air na cùisean air a bheil iad a’ bruidheann, agus chan eil an còmhradh a’ dol a chur gnothaichean an t-saoghail mhóir an òrdugh. Ach tha iad ’gan toileachadh fhéin gun a bhith a’ cur dragh air duine eile.

So far an tig fear nan sean-fhacal air adhart. “Cha tig,” arsa esan, “muir-tràigh gun mhuir-làn na déidh.” Tha stad obann air a’ chòmhradh. Chan eil an còrr ri ràdh. Sgapaidh a’ chuideachd, a h-uile fear a’ coimhead mar gum bitheadh nàir air, aon chuid airson a bhith a’ cur seachad a leithid de dh’ùine a’ bruidheann, no a chionn nach do smaointich e fhéin air a leithid de cho-dhunadh dha’n chòmhradh.

Is dé a tha fear nan sean-fhacal a’ ciallachadh air an turus so le a sheanchas? ’S cinnteach gu bheil “muir-tràigh gu muir-làn” a’ ciallachadh daingneachadh càirdeis. Ceart gu leòir, ach nam b’ e lasachadh càirdeis a bu mhath leis, bha e cheart cho furasda dha an sean-fhacal a thionndadh mar so: “Cha tig muir-làn gun mhuir-tràigh na déidh.”

Shaoileadh duine gum bitheadh mi-rùn air fhoillseachadh an aghaidh neach a bheir còmhradh gu crìch anns an dòigh so, ach chan ann mar sin a thà. ’S ann a tha a chliù air a mheudachadh gu mór a measg a chàirdean. Nam faigheadh e mar a thoill e, cha bhitheadh càirdean idir aige.

Nach iomadh duine a bh’air a chlaoidh leis an fhear aig am bi an duan “Tha a’ chòir mar a chumar i.” Ma tha so a’ ciallachadh dad idir, tha e ag ràdh gu bheil gnìomh no cleachdadh sam bith ceart ma tha daoine ’ga dheanamh gu cunbhalach. Dh’fhaodadh an ràdh so a bhith air bilean aon sam bith de na slaightirean mu’n cuala sinn an eachdraidh; chan fhàgadh sin e ach ’na dhroch chomhairle gu bhith air a cur mu choinneamh sluagh an latha an diugh. Cha leigeadh duine sam bith a leas fiachainn ri casg a chur air euceartan Mhgr. N., no Mhgr. H., no Mhgr. K., ’nan latha fhéin le bhith ag ràdh riu: “Cha bu chòir dhiubh sin a dheanamh,” oir fhreagradh gach fear aca gu ladarna, “Tha a’ chòir mar a chumar i.” Ma ghabhas sinne cuideachd ris an t-sean-fhacal so, tha sinn aig a’ cheann thall ag aontachadh còmhla riu nach eil a leithid de rud ris a’ chòir idirann.

Tha comharraidhean àraidh air sean-fhacail dhe’n t-seòrsa so. Tha iad goirid. Tha facail annta a tha a’ tòiseachadh leis na h-aon litrichean, mar a tha “Chòir, chumar.” Bhitheadh an sean-fhacal so a cheart cho pongail nan abradh neach, “Tha a’ chòir mar a chithear i” no “Tha a’ chòir mar a chanar i,” no rudeigin dhe’n t-seòrsa sin.

B’ e a’ chiad rud a chuir mi-fhìn an aghaidh nan sean-fhacal, co-dhiùbh a dh’fhàg mi car amharusach mu’n fheadhainn a bhitheadh ’gan cleachdadh, gun cuala mi gu tric ’s mi ’nam bhalach “Ceann mór air duine glic is ceann circ air amadan.” Bha so a’ còrdadh rium-sa taghta, oir bha mi a’ toirt a chreidsinn orm fhìn gu robh an ceann agam dhe’n fheadhainn a bu mhotha—a measg nan sgoilearan.

Cha do mhair mo shòlas fada. Thàinig cuideigin (bliadhnachan an deidh sin bha amharus agam gun robh cinn caran beag aig clann an duine so) agus ’s e so a chuala mi, “Ceann mór air duine glic, agus mar as trice air amadan.”

Cha robh nì na bu bhuailtiche na sud air droch-nàdur duine, no balach, a dhùsgadh. Dé am feum a bh’ ann a ràdh gu robh dà roinn an t-sean-fhacail so colg-dhìreach an aghaidh a chéile. Ma bha e a’ ciallachadh “Tha ceann mór mar as trice air amadan, ach faodaidh tu fhaotainn fìor chorra uair air duine glic,” carson nach canadh iad sin?

B’ e a’ bhuil a bh’ann dhòmhsa agus tha mi cinnteach do iomadh balach eile aig an robh ceann os cionn a’ chumantais gun d’fhalbh sinn a’ cnuasach am b’ e uisge air an eanchainn no nì dhe’n t-seòrsa a dh’ aobharaich meudachd a’ chlaiginn. Air an làimh eile chan eil teagamh nach toireadh an sean-fhacal anns an dreach so misneachd do luchd nan ceann beaga, ach có a theireadh gum b’ e rud feumail a bh’ann dha’n càirdean ’s dha’n dùthaich gum faodadh iad-san a thoirt a chreidsinn orra fhéin gu robh iad na bu ghlice na bhà iad.

Tha sean-fhacal eile ann a dh’ fhaodar a thogail mar eiseamplair air a’ mhilleadh a tha an seòrsa so a’ dèanamh. So agaibh i, “ ’S i a’

mhuc shàmhach as motha a dh’itheas.” Tha am fear a their so a’ cur ’nad cheann ma chì thu duine sàmhach gu faod thu a bhith cinnteach gu bheil peacannan dìomhair air choreigin air a shiubhal.

Cha tig air ach casaid a thogail ’na aghaidh mar a leanas agus theagamh gun téid againn air na freagairtean aige a mheas, ma tha dad reusonachadh cothromach idir ’na chomas.

Ceisd—A bheil mucan air an roinn ’nan dà sheòrsa, mucan sàmhach agus mucan straighleach?

Freagairt—Gun tuilleadh eòlas air mucan, chan urrainn domh a ràdh.

Ceisd—A bheil aobhar sam bith agad a chreidsinn gu bheil iad air an roinn anns an dòigh so?

Freagairt—Chan eil.

Ceisd—Ged a bhitheadh cuid de mhucan na bu shàmhaiche na feadhainn eile, am bitheadh e coltach gun itheadh an fheadhainn sin barrachd air càch?

Freagairt—Nam bitheadh ùine agam agus cothrom air leabhraichean ionnsaichte a sgrùdadh, dh’fhaodadh gum faighinn aobhar a chuireadh iognadh ort.

Ceisd—Ach ged a chuir thu so as leth nam mucan sàmhach, cha d’fhuair thu aobhar fhathasd.

Freagairt—Cha d’fhuair.

Ceisd—Ged a bhitheadh na thuirt thu fìor mu ainmhidhean, an leanadh bho sin gum bitheadh e fìor mu’n chinne-daoine?

Freagairt— ’S dòcha nach leanadh.

Ceisd—A bheil e ’na chleachdadh aig daoine a’ bhith a’ beachdachadh air mucan ag itheadh?

Freagairt—Chan eil aig móran dhiubh.

Ceisd—Mar sin ’s e fìor chorra dhuine a bheachdaicheadh, agus ’s e fìor, fìor chorra dhuine a leanadh eiseamplair nam muc.

Freagairt— ’S è.

Ceisd—Mur ith an duine sàmhach barrachd na càch, an e gu bheil an sean-fhacal a’ cur teachd-geàrr air choreigin eile as a leth?

Fregairt—Faodaidh gu bheil.

Ceisd—Ach chan eil dearbhadh agad gu bheil an duine sàmhach nas buailtiche do a leithid sin de mhì-stuamachd na bhitheadh duine deas-briathrach?

[Sanas]

Freagairt—Chan eil.

Tha sean-fhaclan eile ann a tha gun toinisg uilc gu léir. Bha buamastair ann o chionn fada an t-saoghail a thuirt“ ’S miosa Muileach nan t-Ileach; ’s miosa an t-Ileach nan deamhan.” Smaointich; air an t-sreath as àirde, an deamhan; air an t-sreath as ìsle, am Muileach, agus eatorra an t-Ileach. Tha e éibhinn a ràdh gum b’ e buamastair a thuirt so an toiseach, ach chan eil e idir éibhinn a bhith a’ faicinn, chan e mhàin gun d’ éisd móran ris an duine, ach a réir coltais gu robh iad ’ga chreidsinn. Mur a bitheadh iad ’ga chreidsinn ags ag aithris a chuid amaideis as a dheidh, cha robh an sean-fhacal air mairsinn beò mar a rinn e gus an là-an-diugh.

Faodaidh eileanaich eile, Leódhusaich ’s dòcha, no Sgitheanach, a bhith car coma ged a theirte a leithid so mu Mhuilich no mu Ilich. Ach deanadh iad air an socair. Bha iadsan a’ cheart cho dual a bhith air an ainmeachadh ann an ràdh dhe’n t-seòrsa so, agus faodaidh e a bhith nach do chùm nì as iad ach gu bheil trì lididhean anns na facail, “Leódhusach” agus “Sgitheanach” agus mar sin gum bitheadh iad ro fhada airson an t-sreatha.

Mur eil iad anns an fhear so tha sreathan eile air an deilbh—dha na Sgitheanaich co-dhiùbh. Feumar aideachadh nach dean eadhon mion-sgrùdadh lorg air sean-fhacal a’ cur droch-bheus as leth Hearaich no Leódhusaich, ach so mar a theirear mu na Sgitheanaich, “Fhad ’sa bhitheas slat sa’ choill, bithidh foill sa’ Sgitheanach.” Nan abradh tu ri duine “Bithidh foill sna Sgitheanaich gu bràth,” bheireadh e sùil ort a’ smaointeachadh ’s dòcha gum b’ ann a’ fàs faoin a bha thu. Ach ma bhitheas tu cho seòlta ’s gun can thu a’ cheart rud ann an dòigh eile le a bhith a’ cur air thoiseach “Fhad ’s a bhitheas slat sa’ choill,” saoilidh am fear-éisdeachd gur e duine uabhasach glic a th’ annad, seòrsa de dh’fhàidh cha mhór.

Tha a bhith a’ cluinntinn an fhacail “foill” an deidh an fhacail “choill” a’ cur seula na fìrinn air a’ chùis; chan eil an truaghan a tha ag éisdeachd comasach air eanchainn fhéin, ma tha eanchainn aige, a chur am feum tuilleadh.

Ghabhadh sean-fhaclan dhe’n t-seòrsa so atharrachadh agus an deanamh chan e mhàin nas dreachmhoire ach cuideachd nas fìrinniche. Nam bitheadh fear le deagh ghean do Sgitheanaich ann, nach fhaodadh e an sean-fhacal a chur mar so, “Fhad ’s a bhitheas slat sa’ choill, bithidh sgoinn ’san Sgitheanach.” Tha “sgoinn” a’ co-chòradh a reir fuaim ri “choill” agus a bharrachd air sin tha e a’ tòiseachadh le sg-, na h-aon litrichean ’s a tha aig toiseach an fhachail “Sgitheanach.” Chòrdadh am facal “sgoinn” ri móran na bh’fheàrr na am facal “foill.” Theagamh gum b’ è a bu mhotha a thigeadh ri càil nan Sgitheanach co-dhiùbh.

Tha e follaiseach mar sin gum faod na sean-fhaclan as fheàrr a th’againn a bhith air an cur gu mì-fheum. Tha cuid dhiubh nach bu chòir an cur am feum idir.

Ach tha mi air mo mhealladh mur a cluinn mi cuid-eigin a’ freagairt “Tha a’ chòir mar a chumar i.”