Sid Is Aimsirean

Le TORMOD DOMHNALLACH

“Nuair a bhios a’ ghaoth air chall iarraidh an deas i”— (Seanfhacal.)

Chan aithne dhomh ach aon sluagh eile a bha cho beachdail mu shìd is aimsir ris na seann Ghaidheil. B’ iad sin na daoine dearg, a’ chiad chinneadh a thuinich ann an tìr Ameriga mu thuath. Ged is eirmiseach, earbsach, am bitheantas fàidhean sìd an latha an diugh, a dh’aindeoin an cuid fòghluim is innealan, chunnaic mi am fàidheadaireachd a’ dol uair agus uair iomrall an àm geamhraidh is earraich ann an ceàrnaidhean de’n Ghaidhealtachd, ach cha chuimhne leam ach glé thearc, ma bha uair idir ann, a bha sìd gach ràith is aimsir a’ dol calg dhìreach an aghaidh comharraidhean is beachdan an t-seann duine mu’n deidhinn.

Is gann gu bheil latha no seachdain de na ceithir ràithean mu nach eil rann no seanfhacal air fhàgail againn a tha a’ deanamh luaidh eagnaidh mu’n t-seòrsa sìd a bha nàdurra do’n àm agus ris am faodadh dùil a bhith aig neach.

Nach minig a chuala mi am facal:— “solus Sathuirne Foghair rìgh nan seachd solus,” sin ri ràdh, an sìd a bheireadh ciad ghealach an Fhoghair leatha bha an sìd ceudna buailteach gun leanadh e troimh na seachd gealaich a thigeadh ’na déidh.

Mar bu dorcha a bhiodh an oidhche ann am fìor thoiseach a’ Gheamhraidh, is ann a bu ro fheàrr a chòrdadh e ri daoine. Eadar toiseach a’ Gheamhraidh agus a dha no trì de sheachdainean an deidh na Nollaig, tha an latha cho ghoirid agus am boillsgeadh a thig de’n ghréin cho diombuain, fann, is gur e na Dubhagan a theireadh iad ann an àiteachan ris na mìosan so. Theireadh iad anns a’ choitcheann “oidhche nan trì suipearan” ris an oidhche as faide de’n Gheamhradh. Bha an oidhche cho fada an uair sin agus mur an robh cabhag air daoine a bhith dol a chadal, rud nach biodh, dh’fheumadh iad trì biadhan ithe. Ach do bhrìgh ’s nach robh na biadhan na bu truime na cabhraich, buntàta prann agus bainne, no brochan sùghain bha iad soirbh gu leòir an cnàmh.

Is ann daonnan an deidh tionndadh an latha air an dara là fichead de mhìos December a thà am fìor fhuachd a’ tighinn mar a thà an ràdh ’ga chur:— “Is Samhradh gach Geamhradh gu Nollaig.” Tha an còmhnaidh beagan làithean a’ tighinn roimh na bhliadhn’ ùir a thà toirt bàrr air càch ann am fuachd is reòdhtachd ris an abradh iad:— “gearradh dubh na Nollaig.”

Ann an cuid de àiteachan anns a’ Ghaidhealtachd, bha e air a ràdh gun robh trì là de’n Fheadaig agus trì là de’n Ghobaig—làithean fiadhaich, cranntaidh, —a’ tighinn roimh an Fhaoilleach:—

“Feadag, Feadag, màthair Faoillich fhuar,
Marbhaidh i na caoraich ’s na h-uain,”

ach ann an cuid eile de’n dùthaich, theireadh iad gur ann as deidh an Fhaoillich, no eadar am Faoilleach agus an Gearran, no eadhon an deidh a’ Ghearrain, a thig an Fheadag agus a’ Ghobag.

A rèir a’ chunntais ùir, mar a theirte ris, tha am Faoilleach a’

[Sanas]

tòiseachadh air a cheathramh-là-deug de mhìos Ianuari agus a’ crìochnachadh air an trìtheamh-là-deug de Februari. Theireadh iad ris so, “na Faoillich Gheamhraidh agus na Faoillich Earraich,” ach a rèir an t-seann chunntais bha am Faoilleach a’ tòiseachadh ann am mìos Februari ’s a’ toirt leis a’ mhìos air fhad.

Dh’iarradh na seann daoine am Faoilleach a bhith cho stoirmeil is gun tachradh tughadh nan tighean orra anns na claisean uisge. Bha sud ’na chomharradh air gun tigeadh Earrach math ’na dheidh.

Facal eile a chuala mi agus a tha cho fìor is gu bheil mi a’ cur beachd shònraichte air agus ’ga dhearbhadh, chan ann aon uair, ach ceithir uairean anns an bhliadhna:— “is mìos roimh gach ràith a choltas.” Chì mi coltas an Earraich a’ tighinn air an iarmailt agus fiamhachd gach ràith eile beagan sheachdainean mun tig e.

Garbh ’s gam bheil an aimsir anns an Fhaoilleach, gheibhear làithean fìor mhath ann:— “thà trì latha de’n Iuchar anns an Fhaoilleach” ( “agus trì latha de’n Fhaoilleach anns an Iuchar. ”) Chan iarradh an Gaidheal an còrr na sin oir b’e a bheachd:— “b’ fheàrr a’ chreach a thighinn do’n tìr na latha mìn san Fhaoilleach fhuar!”

Ciod e brìgh an fhacail Faoilleach no ciamar a dh’éirich an t-ainm? Thubhairt seann charaid rium uaireigin gur ann anns na làithean anns an robh am faol, no am madadh-allaidh, ro phailt ann an Alba, a thugadh an t-ainm. B’e so an aon àm de’n bhliadhna anns an toireadh sìd gaillionnach, glaiste, air an fhaol tighinn anuas bho na monaidhean agus na coilltean uaigneach am fianuis nan tighean còmhnaidh. Mar sin thainig am mìos de’n dùmhlachd a bheireadh am faol gu baile gu bhith ainmichte mar am Faoilleach.

Ged nach eil an Gearran cho dona ris an Fhaoilleach le an-uair, tha a chuid féin aige de ghaillionn ’s de reòdhtachd.

Is e là Feill Brìde a’ chiad là de’n Earrach. Anns a’ chunntas ùr is e a’ chiad là de mhìos Februari, agus anns an t-seann chunntas an trìtheamh-là-deug. “Air là Feill Brìde thig an rìbhinn as an tom.” B’e an rìbhinn an nathair. Ann an cuid de àiteachan ’se their iad.— “thig nighean Iomhair as an tom,” ainm a tha a’ ciallachadh a’ chreutair cheudna. Bha e air aithris cuideachd:— “air latha Feill Brìde bheir na stìdean dhachaidh a’ mhòine.” Chleachd an sìde a bhith cho math agus gun robh e eadhon an comas chreutairean cho dis dol do’n mhòine. Ann an àiteachan far nach eil mòine idir theireadh iad:— “air latha Feill Brìde theid na stìdean do’n choille chonnaidh.” Mu’n àm so bu chòir gum biodh nead an fhithich ion ’s a bhith ullamh:— “nead mu Bhrìde, ugh mu Inid, eun mu Chàisg, mur bi sin aig an fhitheach bithidh am bàs.”

Cuin a bhios Inid ann? A rèir beachd nan seanachaidhean anns an Eilean Sgitheanach, sin ceist a bha bho thùs air a fuasgladh anns an Ròimh:— “Fios na h-Inid as an Ròimh.” Tha beul-aithris ag ràdh gur ann anns an Ròimh a bha e air a shuidheachadh dé an dearbh latha air am biodh Inid ann gach bliadhna agus gum biodh pearsa eaglais a’ dol an sin a dh’aon ghnothach airson an fhios so fhaotainn. A rèir beachd feadhainn eile, b’e Inid a’ chiad Di-Màirt de sholus òg an Earraich.

Ann an Canada their an t-Innseanach gun tig am mathan amach as an t-saobhaidh far an robh e cadal tre’n Gheamhradh, air an dara

là de Februari. Theid e ceum no dhà anull bho bheul an tuill agus ma chì e fhaileas féin, tillidh e asteach agus caidlidh e ochd seachdainean eile, ach mur am faic e fhaileas, fuirichidh e amuigh. Thà e tuigsinn gu math ma thà de ghréin bhoillsgeant ann na nì faileas gu bheil seachdainean de shìd gaillionnach air a chùl. Tha an nì ceudna air a ràdh mu’n chreutair ris an can iad an bhuidsuc, a tha beagan nas motha na coinean agus a thà mar an ceudna a’ cadal troimh an Gheamhradh.

So facal a chuala mi anns a’ mhór-chuid de’n Ghaidhealtachd:— “tha ceann guin air là Earraich.” Nuair a thà an t-Earrach a’ tighinn astigh ma thachras gum bi uisge no sneachda ann, cha mhair e idir bho mhoch gu dubh mar a nì e anns a’ Gheamhradh, cha toir e leis ach ceann de’n latha; ma bhios e fiuch sa’ mhadainn, togaidh e gu turadh tràth san fheasgar. Chunnaic mi iomadh uair nam biodh sìor-uisge ann tre’n latha gun tigeadh fìor fhras mhór throm mu fheasgar agus le sin, sguireadh an t-uisge, b’i so:— “fras glanaidh an fheasgair.”

Is iomadh comharradh a bha air aithris mu gach seòrsa sìd bha ri tighinn gun dàil agus docha ràith mun tigeadh e. Is e deagh chomharradh a bha ann breac an rionnaich fhaicinn san adhar:— “breac an rionnaich anns an adhar, latha math a màireach.” Fìor chomharradh air droch shìd casan-cairbe fhaicinn bho’n ghréin tràth sa’ mhadainn. Is e comharradh dona a tha ann cuideachd ròin a bhith tighinn asteach gu cladach far nach b’àbhaist dhaibh a bhith, agus ma bhios féidh a’ teàrnadh bho’n àrd mhonadh thun a’ chòmhnard, an toiseach an Earraich, tha tuilleadh sneachda am fagus. Dearbhadh soilleir air faguisgeachd an t-sneachda, na cait a bhith ’dol ro dhàna air an teine. Air oidhche shoilleir, ma bhios na rionnagan ris an abrair “Crann nan Cat,” ’na sheasamh dìreach, tha droch shìd ri tighinn as, agus tha an aon nì a’ leantainn rionnagan a’ dol air imrich. Is sanas cinnteach air uisge, sgeirean no clachan fad’ as, a bhith deàlradh sa’ ghréin.

Chuala mi an rann a leanas an tùs mo latha ann an Eilean a’ Cheò—

Mìos Faoilleach is naodh latha Gearrain,
Trì latha Sguabaig suas an t-earrach,
Trì latha màgaig is trì latha cràgaig,
Trì latha luime ri luime,
Is trì latha boga blàtha.

Rinn sinn iomradh air an Fhaoilleach agus air na naodh latha Gearrain a tha ’ga leantainn, mu thràth.

Tha an Sguabag a rèir a h-ainm a’ ciallachadh làithean de ghaoith chruaidh, thioram, gun a bhith ro àrd, a tha ’toirt sguabadh de thioramachadh air an dùthaich, mar a chì sinn am Mìos a’ Mhàrt.

Anns na trì latha màgaig thà na muileachan-màgaig a’ dùsgadh a suain a’ Gheamhraidh ’s a’ togail ri crònan, agus anns na trì latha cràgaig chithear daolagan, cuileagan, agus iomadh creutair snàigeach a’ gluasad amach as am frògan ’s an àitean fasgaidh.

Do’n chroitear, b’e na trì latha luime ri luime a bu duilghe a thigeadh fad na bliadhna. Aig an àm so bha an sabhal mar bu trice lom, falamh, is cha robh de adhartas fathast air tighinn air feur ùr an Earraich anns a’ mhachair na chumadh an spréidh ann am biadh. Ann am briathran eile, bha luime amuigh agus astigh.

Cha chuimhne leam mìos a’ Ghiblein riamh a bhith gun trì latha boga blàtha. Bu tric a bheireadh e beagan ceò leis cuideachd, mar a tha anns an fhacal: “ceò nan losgann mu’n Ghiblean.”

A rèir beachd ar seanairean, tha aon là de’n bhliadhna ann anns am bi a’ ghaoth anns an àird a tuath ged nach biodh i ann ach trì mionaidean, is e sin là Càisg. Cha chuimhne leam riamh a’ Chàisg gun fuachd na h-àird a tuath a bhith am bun na gaoithe, maireadh e fada no goirid.

Tha trì sneachdannan a’ tighinn anns an Earrach, aon an deidh aoin:— “sneachd na Càisg,” “sneachd na cuthaig,” agus “sneachd nan uan.” Chuala mi ràdh eile a tha glé fhìrinneach: “cha shneachda ach sneachda o’n deas, chan uisge ach uisge o’n tuath.” Eadhon mu’n Bhealltainn, chunnaic sinn iomadh uair frasan sneachd is clach-mheallain is fuachd cho geur ri dad a thainig fad’ a’ Gheamhraidh. B’e so: “glaisean coimheach na Bealltainn.”

Dh’iarradh an tuathanach bun math arbhair a bhith san t-sabhal mu Chàisg: “Earrach fada air chùl Càisg bheir fàs air na saibhlean.” Cha deanadh feadhainn a’ bheag de thoileachadh ris an smeòraich a chluinntinn a’ seinn roimh an Fheill Brìde, no idir anns an Fhaoilleach. Tha an ceilearadh so roimh an mhithich, is cha lean e ach butarras sìd. Cha mhotha a dh’iarradh iad a’ chuthag a chluinntinn thar là Féill Sheathain. Nan goiridh i cho fada air adhart ri toiseach mìos Iuli, theirte: “sin punnd Sassanach eile a’ dol air a’ bholla mine!” Mar an ceudna, ’se comharradh de’n t-seòrsa so a tha ann ma tha na rodain a’ toirt leotha a’ bhuntàta nuair a tha e fathast anns an fhreumh santa lamh.

B’e an ceangal sìd bho’n éireadh rath a’ chroitear:—

“Geamhradh reòdhagach, Earrach ceòthagach,
Samhradh breac riabhach, is Foghar geal grianach.”

Bha dòigh aig an t-seann duine air faighinn amach cuin bha meadhon latha, no dà-uair-dheug, ann. Nam faiceadh e ’fhaileas air an raon, shìneadh e mach a chas gus an ruigeadh sròn a bhròige a cheann anns an fhaileas: nuair a ruigeadh, bha e làn chinnteach gu robh meadhon latha ann, mar an ruigeadh, cha robh fhathast.

Chan eil an so ach iomall beag de na chuala mi de bheul-aithris nan Gaidheal mu shìd is aimsir. Is ann aca féin da-rìribh a bha a’ mheomhair, am breithneachadh geur, agus an t-sùil ’s an inntinn bheachdail.

[Sanas]