RAIBEART BURNS AGUS CLANN MHICLEOID
le Ruairidh MacLeòid

Cha chuireadh e iongnadh sam bith orm ged a bhiodh an luchd-leughaidh caran teagmhach mu thiotal a thug mi air an aithisg seo.

Tha e soilleir gu leòr gu robh ceangal aig prìomh-bhàrd na h-Alba ri treubh Gaidhealach eile, na Caimbeulaich. Thadhail e air fearann Mhic Cailein Mhòir nuair a bha e air chuairt anns a’ cheann a tuath, ged nach do rinn e cus molaidh air an aoigheachd a fhuair e ann am baile Inbhir Aora. Ann an Earra Ghaidheal tha daoine moiteil gu robh fuil nan Caimbeulach a’ ruith ann an cuislean Bhurns, mas fìor beul-aithris. Sgrìobh am bàrd briathran tiamhaidh tarraingeach mu Mhàiri Chaimbeul a bhuineadh do dh’Earra Ghaidheal.

Ach dè am buntanas a tha aig bàrd á siorrachd Air ri cinneadh Gaidhealach a tha suidhichte glè fhada tuath air tìr-mòr na h-Alba, agus a-muigh air eileanan iomallach air nach do thadhail Raibeart Burns riamh ’na bheatha?

Bha nighean àlainn aig na Caimbeulaich a chuir cridhe a’ bhàird fo dhraoidheachd. An robh boireannach bòidheach idir a-measg Chloinn MhicLeòid a tharraing aire Raibeirt Bhurns agus a ghluais e gu ceòl agus gu bàrdachd?

Ma leughas sinn na dàin aig Burns air fad, an fheadhainn a tha ainmeil, agus a’ chuid nach eil cho iomraiteach no cho ealanta, chì sinn earrainnean leis an ainm, Raving Winds Around Her Blowing. ’S e fonn Gaidhealach a chuir am bàrd air an òran seo – mar a rinn e corra uair eile – Cumha MhicGriogair.

Seo mar a tha a tha an t-Urr. Ruairidh MacDhòmhnaill ag eadar-theangachadh nam faclan a tha anns a’ chiad rann den òran seo:

Gaoth air bhoil tha uimp’ a’ sèideadh,
Duilleach bhuidh’ air muin a chèile,
Aig an abhainn, cruaidh ag èigheach,
Iseabail tha ’caoidh ’s i deurach.

Cò i an Iseabail a bha seo a bha cho brònach truagh? Dè a dh’fhàg i fo throm-mhulad aig an àm seo? Agus dè an ceangal a tha eadar an dàn seo agus Clann MhicLeòid?

Bha deichnear nighean aig Iain, an deicheamh ceann-cinnidh air Cloinn MhicLeòid Ratharsair. B’i Iseabail tè de na caileagan brèagha sin. Nuair a bha an sgoilear mòr, Somhairle MacIain, air chuairt anns an Eilean Sgitheanach ann an 1773, ghabhadh ris gu fialaidh coibhneil ann an taigh mòr Ratharsair. Chuir MacLeòid cuirm air chois, agus shuidh a dhà dheug thar fhichead cruinn mun bhòrd aig an suipear, Iseabail ’nam measg.

Tha e coltach gun do lean spiorad na h-aoighealachd ri teaghlach Ratharsair nuair a bhiodh iad a’ fuireach air Ghalldachd. Bha taigh aig Cloinn MhicLeòid Ratharsair ann an Dùn Eideann, air Sràid Naoimh Eòin, agus bhiodh Raibeart Burns bho àm gu àm a’ tadhal air an dachaigh fhialaidh sin, dìreach mar a bhiodh fàilte agus furan roimhe anns na taighean mòra eile a bha aig uaislean a’ bhaile.

Bha Iseabail NicLeòid air barrachd air aon bhuille chruaidh fhulang anns na làithean sin, agus ’s e seo a ghluais Raibeart Burns gu bhith a’ sgrìobhadh pìos bàrdachd airson cofhurtachd a thoirt dhi. Thubhairt Burns fhèin gum b’e an dàn seo a chuir e thuice “an t-aon seòrsa airgid leis am pàigheadh bàrd a tha fo fhiachan do chuideigin a bha air coibhneas a nochdadh dha.” Thubhairt fear de sgoilearan Bhurns mun òran seo a chaidh sgrìobhadh do dh’Iseabail NicLeòid, “Chan eil an t-òran seo air fear den fheadhainn as fheàrr aig a’ bhard, agus chan eil am fonn air a bheil e freagarrach a thaobh ruithim.” Ma-dh’fhaoite gur e beachd caran cruaidh a tha sin.

Ann an 1787 bha Iseabail NicLeòid air tìodhlac a chur gu Raibeart Burns. Sgrìobh esan dàn goirid air an t-siathamh là deug den Mhàrt airson a thaingealachd a chur an cèill gu follaiseach.

An seilean tairngear leis a’ bhlàth,
’S an gobhlan-gaoith a’ ghrian:
A cheart cho caoin an tìodhlac ciùil,
Bho Isabella bhrèagh.

Chan eil fios againn aig an ìre seo dè an “tìodhlac ceòlmhor” a bha seo a fhuair e o nighinn Thriath Ratharsair a chòrd cho math ris a’ bhàrd. Is dòcha gur e inneal-ciùil no leabhar-òran a bha ann.

Air a’ bhliadhna sin cuideachd sgrìobh Burns òran eile do dh’Iseabail NicLeòid. Thàinig crìoch dhuilich air a bràthair, Iain, air an fhicheadamh là den Iuchar 1787, agus bha am bàrd a’

fiachainn ri cofhurtachd a thoirt dhi leis na faclan a sgrìobh e. Bha a h-athair, Iain Ratharsair, air bàsachadh dìreach bliadhna roimhe sin. ’S e ainm an dàin, On the Death of John McLeod, Esq.

A dhuilleag fhaoin, is bochd do sgeul,
Le rabhadh dubhach, ciar,
Am bàs do sgar a bràthair gaoil,
Bho Iseabail gu sìor.

Chan eil Gaidheil an là-an-diugh eòlach air eachdraidh Iseabail NicLeòid agus air a’ chàirdeas a bha aice ri Raibeart Burns. Ach tha cuimhne ann am beul-aithris air fear eile den teaghlach, an t-Urr. Calum MacLeòid, bràthair a h-athar, a bha ’na mhinistear ann an Eaglais na h-Alba. Bha esan ’na mhinistear ann an Snìosort eadar 1788 agus 1832. Bha mac Chaluim na b’iomraitiche buileach a-measg nan Gàidheal – Maighistir Ruairidh a bha ann an Snìosort agus a-rithist ann am Bràcadal. Bha ministearan foghainteach eile – leithid Dhòmhnaill Iain Mhàrtainn a bha ann an Steòrnabhagh – càirdeach don teaghlach seo.

Phòs Iseabail NicLeòid, an tè a fhuair moladh cho mòr o Raibeart Burns, oifigeach airm, am Màidsear Tòmas Ros. Ach lean am mì-fhortan a chuartaich a beatha aig an àm a chuir am bàrd eòlas oirre rithe anns na bliadhnachan an dèidh dhi pòsadh. Bha i thall thairis còmhla ri a fear-pòsda nuair a fhuair esan bàs an dèidh a bhith air a leòn ann an cath. Aig an àm sin bha dithis de theaghlach air a bhith aca, Iain, a chaochail ’na leanabh, agus Ealasaid Sìne. An dèidh bàs Thòmais chuir Iseabail, a bha trom aig an àm, a h-aghaidh air an t-Seann Dùthaich. Air an t-slighe dhachaigh a Bhreatann rugadh nighean eile do dh’Iseabail, air an tugadh Iseabail Ròs – ainm a màthar. Gu mì-shealbhach fhuair Iseabail NicLeòid, banntrach Thòmais Rois, bàs anns an leabaidh-shiùbhla, agus chaidh a tìodhlacadh aig muir. Choinnich Triath Ratharsair am bàta nuair a ràinig i Breatann agus cha robh roimhe ach sealladh brònach. Cha robh air fhàgail ach na dilleachdain. Thug esan leis dhachaigh iad gu ruige Ratharsair far an deachaidh an togail, agus chaidh iad don sgoil ann an Dùn Eideann.

Phòs Ealasaid Sìne, nighean Iseabail NicLeòid agus Thòmais Rois, a chaill a pàrantan agus i cho òg, dealbhadair air an robh Sir Teàrlach D’Oyly. Bha ise ’na bana-bhàrd, agus cluinnear na h-òrain Ghàidhlig aice fhathast. Nuair a bhios còisirean an-diugh gu faramach a’ seinn Thàinig an Gille Dubh, chan eil for aca air a’ cheangal a bha aig màthair na tè a sgrìobh an t-òran ri Raibeart Burns!

Thàinig an gille dubh ’n-raoir don bhaile seo,
’S trom mo cheum on thrèig mo leannan mi,
Thàinig an gille dubh ’n-raoir don bhaile seo.

Co aig a tha fios nach do sgrìobh a màthair, gun fhios do chàch, òran Gàidhlig don “ghille dhubh” á siorrachd Air a bhiodh a·tadhal oirre ann an Dùn Eideann!

Chaochail a’ Bhan-tighearna D’Oyly ann an 1875, agus cha do dh’fhàg i sliochd ás a dèidh. Chuir a piuthar, Iseabail Ròs, a rugadh nuair a chaochail a màthair, cuid mhath de a beatha seachad ann an India. Phòs ise an Seanalair Sir Bhàltair Gilbert. Tha an sliochd a thàinig a-nuas on phòsadh sin fhathast beò ann am Breatainn agus thall ann an New Zealand.

Ach cha do chuir sinn crìoch fhathast air a’ cho-cheangal a bha eadar Raibeart Burns agus Clann MhicLeòid. Ann an 1792 chaidh buidheann a stèidheachadh air an tugadh an t-ainm Comann Càirdean a’ Phobaill. ’S e a bha fainear don chomann ùr seo oidhirp a dhèanamh airson gum biodh barrachd dhaoine a’ faighinn cothroim Buill-Phàrlamaid a thaghadh. ’Na bhall ann am meur Ghlaschu den chomann bha Tormod, Triath Dhùn Bheagain, a bha aig an àm sin ’na Bhall-Pàrlamaid airson siorrachd Inbhir Nis. Ann an dàn air an tug e an tiotal, Here ’s a Health to Them that’s Awa’, tha Burns a’ moladh ceannardan a’ chomainn, MacLeòid an Eilein Sgitheanaich air fear dhiubh.

Deoch-slàinte na muinntir th’air falbh,
Deoch-slàinte na muinntir th’air falbh,
Deoch-slàinte MhicLeòid as luachmhoir na ’n t-òr,
Ged thogadh e ’m beanntan tha garbh!
Do ar càirdean gach taobh den a’ Chaol,
’S ar càirdean gach taobh den an Tuaidh,
Is esan a bhrathadh ar còir ann an Alb’,
Na itheadh e ’h-aran gu buan!