A’ COIMHEAD AIR AIS
le Catrìona NicNèill

Tha mi an seo gu blàth, seasgair ’nam shuidhe ri taobh teine, gun luath, gun smùid is nach eil agam ach car a thionndadh ann an cnap beag air an taobh aige airson an teas a chur suas no sìos mar as miannach leam. Nach mise chunnaic an dà latha!

Bha uair eile ann nuair nach rachadh agam air cupa tì fhaighinn sa’ mhadainn gus an cuirinn an teine mòna – a bha air a smàladh bhon oidhche roimhe le luath a chur thairis air na h-èibhlean, gus an cumail a’ cnàmh-losgadh – dol a-rithist, le fòidean mòna ás ùr nuair a ghlanainn air falbh a luath. Chuirinn an sin an coire, le uisge ann a chaidh a tharraing ás an tobar, air an t-slabhraidh os cionn an teine, agus mun goileadh e bha mi uile deiseil airson mo chupa tì.

Ach mu faighinn a’ mhòine airson an teine, sa’ chiad àite dh’fheumte dhol suas ’na bheinn air astar fada gus a gearradh, a faighinn tioram agus a tarraing dhachaigh.

Nuair a bhiodh obair an Earraich deiseil is a sìol san talamh is ann a bhiodh-te tòiseachadh air a’ mhòine a ghearradh. Bha na seann daoine math air taghadh an àite far an robh deagh mhòine: b’e sin àite bha còinneachail, oir is e a’ chòinneach – a bha dol sìos anns an talamh fad mhìltean bliadhna agus a’ fosaileadh – a bha dèanamh na mòna.

Rachadh sgrathan den rùsg a ghearradh an toiseach airson am poll-mòna a dhèanamh, is a sin bha a’ chiad shreath de dh’ fhòidean gan gearradh. Mar bu doimhne bhatar a’ dol sìos sa’ pholl is ann bu duibhe ’s a b’ fheàrr a bha a’ mhòine gus a ruigte an ‘caoran’ a bha cho dubh is cho cruaidh is ann bu choltaiche e ri gual nuair bhiodh e tioram.

Mar a bhiodh-te ga gearradh bha a’ mhòine ri a sgaoileadh air a cnoc thioram mun cuairt air a’ pholl gu a tiormachadh, agus bha sin a’ dol air adhart latha ás dèidh latha gus am biodh cuid na bliadhna air a ghearradh. Chan e idir aon pholl a bhiodh ri obrachadh airson sin a dhèanamh.

Mar a bha a’ chiad chuid den mhòine a’ tiormachadh bhiodh-te a’ cur beagan dhe na fòidean an tacsa a chèile (rùdhanan) ’s an taobh a bha ris an làr ga chur ris an taobh a-mach airson ’s gu rachadh a’ ghaoth troimpe. Chuirte fàd air uachdar gach tòrr beag is dh’ fhàgte iad a’ tiormachadh sa’ ghrèin (gu dòchasach) gus am biodh iad buileach tioram. An sin bha cruach mhòr ga dhèanamh aig gach poll, gu cùramach, diongalta airson ’s gu seasadh i suas ris gach sìde a thigeadh. Bha na sgrathan a ghearradh an toiseach, ’s a bha nis tioram, feumail a-nis airson sin.

Bha i nis deiseil gus a tarraing chun an taighe, uidh air n-uidh. Cha robh pònaidh againn ri m’ linn-sa (ged a bha roimhe sin) agus is e sinn fhìn a bha ga tarraing. Is iomadh poca beag a tharraing mise air mo dhruim nuair a bha mi glè òg.

Ach is e toileachadh mòr a bh’ ann dhuinne, nar cloinn, a bhith aig a’ mhòine – shuas gu fada a-measg chreagan àrda, far an robh Mac Talla a’ tilleadh ar guthan air ais, agus sinn uile chinnteach gu robh sìthichean a’ fuireach annta.

An àite dol dhachaigh airson ar dinneir bha ‘picnic’ againn a bha fada na b’ fheàrr, nar beachd, na biadh sam bith a gheibheamaid a-staigh, is rachadh sinn a chluich mun cuairt fad ’s a bhiodh càch a’ leigeil an anail.

Nuair a bha mi san sgoil bha sinn a’ faighinn leasan air‘Nature Study’mar a theirte ris agus bha ùidh mhòr agam anns gach lus a bha fàs air a’ chroit againn fhìn. Bhiodh mo sheanmhair ag ionnsachadh dhuinn mu lusan a bha feumail gu leighis cuideachd, is chuireadh i a bhuain seòrsachan lusan sinn a ghoileadh i suas airson leighis. Bha i fuathasach math dhuinn air gach dòigh agus bha eòlas mòr aice. Is i a dh’ ionnsaich dhomh còcaireachd, fighe agus càrdadh is snìomh oir bha mo mhàthair daonnan aig obair a-muigh. Tha a’ chuibhle-shnìomh aice a-nis agam fhìn agus tha mi glè mhoiteil aisde. Is iomadh snìomh a rinn mi leatha aig àm a’ chogaidh is ’na dhèidh, ’s tha i nis agam an seo rim thaobh is gach neach a thig a-staigh a’ gabhail annas dhi.

Bhiodh mo sheanmhair ag innse sgeulachdan dhuinn cuideachd, gach oidhche roimh àm cadail, is shealladh i dhuinn na deilbh a bha san teine a-measg nan èibhlean (chan eil gin dhiubh san teine ùr agam). Dh’ innis i dhuinn gu robh creutair neònach, ris an cante a’ Chorra Chagailte, a’ còmhnaidh anns an teine a-measg nan èibhlean, is air cho teth ’s gum bitheadh iad cha ghabhadh e losgadh. Mur a priobadh tu do shùil idir ma dh’fhaoite gu faiceadh tu sealladh goirid dhith ’s i leum mun cuairt ann a lasair an teine.

Bha creutair eile, mar ainm a Nighean Chlach Urlair, a’ còmhnaidh fo leac an teinntean is bhiodh fios aice mu rud sam bith a dhèanamaid ceàrr is dh’ innseadh i e dh’ ar pàrantan. Cha do chuir sinn riamh teagamh innte is bhiodh sinn gu math cùramach nach doireamaid adhbhar dhi coire fhaighinn dhuinn.

Anns a’ Mhàrt Earraich bhiodh sgagaidhean beaga a’ tighinn air na casan rùisgte againn leis a’ ghaoith fhuar – ’s e na màirteanan a chante riutha – agus nuair a bhiodh na casan gan nighe roimh àm cadail bhiodh cràdh annta a bha geur, ach dh’ fheumadh sinn fhulag air neo thigeadh Gille nan Corc le a sgianan beaga biorach is stopadh e iad nar casan is bhiodh iad na bu mhiosa buileach. Rachadh na casan a nighe gu luath an sin nuair a mhaoidhte Gille nan Corc oirnn.

Bidh mi smaointinn cho soineannta ’s a bha sinn aig an àm seach mar a tha clann an latha-an-diugh. Cò acasan a chreideadh gu robh nighean a’ fuireach fon chagailte? Dh’ fheumadh iad a faicinn air a son fhèin ach cha do smaointich sinne riamh air ceistean a chur. Cha robh brosnachadh sam bith ga thoirt dhuinn airson ceistean a chur co-dhiù. Bha againn ri èisdeachd ris na bha nas sine na sinn fhìn.

Bha co-chomann aig na seann daoine ri Nàdur agus eòlas math air gnothaichean a bha fàs san talamh, agus feamainn na mara a bha blasda mar bhiadh. Is iomadh duileasg a dh’ ith sinne, nar cloinn, nuair rachamaid chun na tràghad a chluich air a’ ghainmhich, agus is i bha math dhuinn. Cha robh feum air an duileasg a bhruich idir ach bha seòrsa eile feamainn ann a bhiodh-te a’ tiormachadh mun cuirte gu feum i, agus an sin dhèante ‘pudding’ bainne àlainn air, le siùcar is liomaid no faoineag gus blas mar bu mhiannach thoirt air. Is e ‘carraigean’ an t-ainm a th’ air an fheamainn-sa agus tha e doirbh a chreidsinn gun tionndaidheadh e mach cho tlachdmhor air dhath an uachdair. Thatar an-diugh ga reic (gu daor) anns a’ Bhùth Slàinte an seo agus is mi rinn an toileachadh ri fhaicinn.

Rachadh aig na seann mharaichean air màirnealachadh na sìde na b’ fheàrr na ’n roimh-aithris a gheibh sinn gach latha air an telebhisean a-nis. Shealladh iad anns na speuran is chitheadh iad gu dè ’n t-sìde a bha ri teachd. Dh’ fheumadh iad sin ionnsachadh oir cha robh neach sam bith acasan a th’ innseadh dhaibh nam biodh droch shìde a’ tighinn, is bha am beatha an crochadh air.

Tha e ann an nàdur mhic an duine a bhith feuchainn ri gnothaichean a dhèanamh nas fheàrr ’s nas fheàrr, gach ginealach a’ fàs nas ionnsaichte na ’n aon roimhe. Anns an linn seo fhèin rinneadh adhartachd mhòr ann an eòlas leighis agus teicneolas.

Cò idir a chreideadh, nuair bha mise òg, gu rachadh daoine don ghealaich no gu rachadh ath-chur a dhèanamh air pàirtean den cholainn, a’ toirt fad saoghail a bharrachd do dhaoine nach robh dòchas leighis idir aca. Nach e an fheadhainn a rinn sin comasach a b’ airidh air cliù fhaighinn?

Ach a-nis thatar a’ smaointinn air sìnteag a ghabhail a tha ro dhàna buileach, saoilidh mi. Tha aon a’ cur roimhe gun gabh e os làimh pearsa a chruthachadh le ‘clònadh’ mar a chaidh aca air a dhèanamh air caora. Càite bheil e dol a stad?

Nach bochd gu bheil galairean grànnda ùr ag èirigh anns an t-saoghal a-nis cuideachd is nach d’ fhuaras leigheas dhaibh fhathast. Saoil a bheil cumhachdan Nàduir a’ sealltainn nach fhaod Mac an Duine làmh an uachdair fhaighinn. B’e mòr-thubaisd a bhiodh ann nam faigheadh!