Lochlainneach an Liurbost

(Geàrr-iomradh air an leabhar aigMagne Oftedal, The Gaelic of Leurbost, Isle of Lewis. H. Aschehoug & Co., Oslo. )

Le RUARAIDH MACTHOMAIS

CHAN EIL annas againn de sgoilearan á dùthchannan eile a bhith a’ gabhail ùidh anns a’ Ghàidhlig, agus tha so uaireannan ’na bhrosnachadh do na Gaidheil, a tha ro bhuailteach air a bhith a’ cur an cànain fhéin ann an suarachas. Tha a’ chànain againn cho airidh air rannsachadh ri iomadach cànain eile, agus cho airidh air a cumail beò. ’S ann, air dòigh, a chionn ’s gu bheil eagal orra gum bàsaich i a tha na sgoilearan Lochlainneach a’ gabhail uiread de dh’ùidh anns a’ Ghàidhlig, oir tha fhios aca gu bheil móran nithean taisgte suas innte a shoilleiricheas eachdraidh an cànain fhéin, is eachdraidh an dùthcha. Nach mór a thuilleadh air a sin a tha taisgte innte de fhriamhachd is de dh’eachdraidh ar beatha fhéin?

Chan eil fada bho thug sinn iomradh air leabhran beag a sgrìobh Magne Oftedal mu dheighinn ainmean nam bailtean an Leódhus. Cha robh an sin ach eàrlas: so prìomh thoradh a shaothrach. Cha do chuir e seachad ach mu naoi mìosan an Liùrbost (geamhradh 1950 is samhradh 1951 no mar sin), ach rinn e feum iongantach de’n ùine ghoirid sin. Gun teagamh bha an obair aig Carl Borgstrom, leithidThe Dialects of the Outer Hebrides, ’na chuideachadh mór dha, agus tha e ag aideachadh so. Ged a tha eadar-dhealaichidhean beaga eatorra anns an dòigh anns a sgrìobh iad a’ Ghàidhlig a rèir a foghraidheachd(phonetically) ,faodar a ràdh gur h-e an t-aon rian a th’ aca.

Tha Oftedal a’ gabhail Gàidhlig Liùrboist mar a thà i, agus ’ga mìneachadh dhuinn. Chan eil e a’ fiachainn ri a cur ann an cruth anns nach eil i an diugh, no a’ gabhail a leisgeil airson nach eil i coltach ri Gàidhlig Earraghaidheil, no Gàidhlig nan leabhraichean. Tha gu leòir de luchd-Gàidhlig a tha ro dheiseil gu so a dhèanamh, ach tha fhios aig Oftedal gu bheil cainnt sluaigh daonnan ag atharrachadh, agus an tomhais mhóir gur h-e an nì a tha air a chleachdadh a tha “ceart.” Mar sin, ’s e mìneachadhsynchronica tha e a’ toirt dhuinn, mìneachadh nach eil, an coitcheannas, an urra ris mar a bha a’ Ghàidhlig air a bruidhinn ’s air a sgrìobhadh roimhe so. Ach air a shon sin tha e gu tric a’ sloinneadh facail Liùrboist air ais gu ruig nan seann chànainean—Gàidhlig, Norse agus Beurla.

Tha mion-chunntas ’ga thoirt air fuaimneachadh nan eileamaidean anns a’ chainnt. Air aon dòigh, tha Oftedal ag ràdh, chan urrainn dhuinn a ràdh gu bheil facail air leth anns a’ chainnt so (no an Gàidhlig Albainn air fad) leis mar a tha cumadh agus fuaim nan roinn cho tric an crochadh ris na tha mu’n timcheall (t.d. 20). Ach ’s e facal feumail a tha ann am “facal,” agus mar sin chan eil e a’ diùltadh feum a dheanamh dheth! Air an làimh eile tha e a’ beachdachadh air roinnean nas motha na facail, agus a’ toirt dhuinn dealbh desentence (no “abairt” mar a their na h-Eireannaich), a’ leigeil fhaicinn dhuinn anns an dealbh so mar a tha abairt an Gàidhlig Liùrboist (agus an Gàidhlig Leódhuis air fad) a’ gluasad sìos is suas mar gum biodh

pongan ciùil air an cur rithe, agus mar is tric an guth ’ga ìsleachadh aig an deireadh. Is tric a chuala sinn luchd-Gàidhlig eile, aig nach robh an ceòl-sa ’nan guthan, a’ magadh air Gàidhlig Leódhuis! ’S ann tha Oftedal a’ fiachainn ri a mhìneachadh.

’S e seòrsa ùr de ghràmair a tha so, ach ’s e gràmair a tha ann gun teagamh, agus seòrsa a tha fàs cumanta gu leòir ann an cànainean eile. Chan eil teagamh nach biodh a’ chànain nas fhasa a togail air an dòigh so na leis na gràmairean cumanta. Cha chuireadh an tuiseal tabhairteach (no andative casemar a their Gaidheil na h-Albann) móran dragh air duine an so, is chan eil sgeul idir air anaccusative ,oir chaidh e sin á cleachdadh o chionn fhada, agus a rèir coltais tha a’ Ghàidhlig, cleas na Beurla, a’ call nan tuiseal beag air bheag.

Tha móran de nithean eile ann a so nach eil gu tric air am mìneachadh anns na gràmairean coitcheanna, mar a tha gach atharrachadh a tha a’ tighinn air fuaimear(vowel)ann am facal, leithid cat, cait; each, eich; breac, bric; crodh, cruidh is mar sin air adhart—dà fhichead is a dhà dhiubh air an ainmeachadh ann an Gàidhlig Liùrboist. Is dòcha nach biodh so cho furasda do’n luchd-ionnsachaidh ’s a bha sinn an dùil. Tha cluas bhiorach aig Oftedal a dh’aithnicheas gu bheil dà dhòigh air tigh-seinnse fhuaimneachadh—cha b’ann am broinn fear dhiubh a bha e a’ cur seachad a chairtealan!

Tha rudan beaga an sud ’s an so nach eil buileach ceart, is faodaidh sinn sùil a thoirt air feadhainn dhiubh sud. T.d. 51 suasrainn(acquainted) : ’s e suas ruinn tha so; t.d. 56 a thuilleadh air fàd( .i. mòine) tha mi a’ creidsinn gu bheil am facal fòd ann an Gàidhlig Liùrboist, a’ ciallachadh “ceap” —tha fhios gu bheil fòid innte; t.d. 85 is cinnteach nach eil gnothaich aig an fhacal eagalach ri“ugly”na Beurla?; t.d. 86 an àite cha chaoil thu a leugh cha chaoil leat a; t.d. 106 ann am facail mar tàbh, (fuaim an) taibh 7c. (Norse háf, haf)an ann bho’n airteagal(definite article)a tha t- a’ tighinn?; t.d. 118 am facal a tha air a litreachadh mì-shealbh, ’s e bu chòir a bhith ann mì-thalamh; t.d. 121 chan eil miaranaich a’ ciallachadh“to spin yarns” ,ach“yawning” (c.f. méanfadhach sa’ Ghàidhlig Eireannaich); t.d. 143 cuirm“to celebrate” ( ?) ;t.d. 146 mórchuis, leugh“haughtiness”an àite“haughty” ;t.d. 186 “clannhas no plural” —ach dé mu a chlannu?; t.d. 191 chan urrainnear bàrdachdan, aoigheachdan, saighdearachdan a ràdh: chan eil ach an aon chruth air na facail bàrdachd 7c.; t.d. 224 tha air, a’ ciallachadh “an déidh” 7c., air a chleachdadh tric gu leòir e.g. bha mi air a dhol a laighe; t.d. 248 gheibhear eadh cuideachd anns an fhacal gidheadh; t.d. 252 shaoilinn gum biodh abair air a chleachdadh fhathast leis na seann daoine; t.d. 275 an àite carachadh bhàrr nam fàdan leugh car a chur dhe na fàdan( ?) —is cinnteach gu bheil am foghraidheachd air t.d. 274 ceàrr? Ann an grunn àiteachan cha do thachair gun cuala Magne Oftedal facal ris am biodh dùil aige, is tha sin a’ fagail beàrn an sud ’s an so nach biodh duilich a lìonadh. Ach chan e sin bu chòir iongnadh a chur oirnn, ach na beàrnan a lìon e, agus sin ann an dòigh cho comasach. Ged nach e so a’ chiad leabhar de’n t-seòrsa mu dheighinn Gàidhlig na h-Albann, saoilidh mi gur h-è an leabhar as fheàrr a fhuair sinn fhathast.

Tha faclairean aig deireadh an leabhair, araon faclair àbhaisteach is cruinneachadh de na facail san t-seann Ghàidhlig Eireannaich, an Norse is am Beurla air a bheil e a’ toirt iomraidh. Tha earrann ann cuideachd de naidheachdan is de dh’òrain a chuala e, is ged nach eil uiread ann ’s bu mhath leinn, is math na th’ann. Naidheachdan beaga de’n t-seòrsa so:

“Bho chionn deich bliadhna bha dùsgadh anns na h-eaglaisean ann seo air an robh ‘an tuiteam’ aca. Bha tòrr dhaoine a’ tuiteam agus ag éigheachd air a thòisicheadh am ministear a’ searmonachadh. Bha sluagh mór a’ cruinneachadh as a h-uile h-àite de’n eilean a dh’fhaicinn an rud a bha a’ tachairt. An oidhche so bha mi fhìn agus R. shìos ach am faiceadh sinn am faigheadh sinn càil de na bha a’ dol. Agus mu mheadhon an t-searmoin ’s ann a chunnaic mi droch dhath a’ tighinn air R., agus e ag iarraidh orm a chollair fhosgladh, agus gun e faireachdainn gu math. “O,” orsa mise, “thadoseagadsa de’n rud a tha dol.” “O,” ors’ esan, “feumaidh tu falbh dhachaidh leam, chan eil mi a’ faireachdainn gu math.“ Ach ’air a fhuair e mach as an eaglais, cha chumainn coiseachd ris air an t-slighe dhachaidh. Chaidh sgeul timchioll a’ bhaile gun robh R. air a iompachadh. An ath-oidhche a rithisd chruinnich na h-eilltearan do’n taigh aige a chumail coinneamh, ach ’ s ann a thubhairt e riutha: “Falbhaibh dhachaidh, a dhaoine, tha mise mar a bha mi roimhe.”

Agus òrain leithid:

Dhèanainn sùgradh ris an nighean duibh,
O éirigh anns a’ mhaduinn,
Dhèanainn sùgradh ris an nighean duibh.

Dhèanainn sùgradh riut air àiridh
Nam beann ard ’us càch ’n an cadal.

Dhèanainn sùgradh riut air buaile
Sìos ’us suas mu bhruaich do leapa.

So an seòrsa sgeulachdan is òrain a tha a’ dol, anns a’ chumantas, ach le rannsachadh na b’fhaide gheibhte seòrsachan eile. Tha dhìth oirnn a nis duine an sud ’s an so a dheanadh mion-sgrùdadh air cainnt, air beul-aithris is air dòigh-smuain is caitheamh-beatha a sgìre fhéin, no sgìre anns am b’urrainn dha fuireachd fad dhà no trì bhliadhnachan Nam faighte duine anns an t-suidheachadh sin, le sgoilearachd Oftedal, abraibh gun deanadh e leabhar air am biodh blàth an fhiosrachaidh agus na daonnachd.

[Sanasan]