Iain Rothach

(I)

Le MURCHADH MOIRREACH

THA mi buidheach dhe na fir-dheasachaidh airson an cothrom so thoirt dhomh gu clach bheag a chur air càrn-cuimhne mo dheagh charaid, am bàrd Iain Rothach. Bu mhath leam sin a dhèanamh an ainm a luchd-eòlais uile, ’s mi làn chinnteach nach eil aon ann dhiubh nach rùnaicheadh cur air a chàrn a’ chlach a b’ eireachdaile is a b’ urramaiche bhiodh ’nan comas; oir bha Iain de’n chòmhlan bheag sin de’n chinne daonn’ a tha gu nàdurrach dàimheil, duineil, caomh is iriosal ’nan uile ghluasad a measg dhaoine.

Thàinig a’ bhuaidh sin a bh’air gu làidir asteach orm, ’s mi bho chionn ghoirid a’ dol troimh sheann phàipeirean, bileagan a th’agam an gleidheadh airson an toileachais-inntinn a bheir iad dhomh gach uair a leughas mi iad. ’Nam measg tha dhà no trì a litrichean agus dà earrainn bàrdachd a chaidh agam gun a chall de na chuir Iain thugam ri linn a’ chiad Chogaidh Mhóir. Gach uair a leughas mi iad, tha e a’ tighinn cho faisg dhomh ’s gu bheil gach subhailc uasal a bha ceangailte ris cha mhór cho beò fa m’ chomhair ’s ged a bhiodh e-fhéin fhathast sa’ cholla-dhaonnta ri m’ thaobh.

Ach dhuibhse do nach b’aithne e, chan eil ann an Iain Rothach dìreach ach ainm. Cha d’fhuair e là ann airson a chliù a dhol am farsainn a measg dhaoine. Le sin bu mhath leam beagan a ràdh a dh’fhaodas rudeigin de bheachd a thoirt dhuibh air a bheus, mar dhuine, mar shaighdear ’s mar bhàrd.

Thainig e bho dhaoine sgairteil dèanadach, maraichean is saighdearan, a bheireadh iad fhéin troimh ’n t-saoghal, ach an cothrom a bhith ac’, cia bith àite dheth sam faodadh iad a bhith. B’ athair dha Iain Rothach a bha uaireigin ’na sgiobair air a’ bhàta, anWater Lily.Rugadh e an Suardal, an sgìre an Rubha, an Leódhus air an 10mh là de’n Dùdlachd, 1889; thogadh e an Aiginis, ’s fhuair e a’ chiad chuid de a fhoghlum ann an Sgoil a’ Chnuic. Ged a choisinn e uair is uair an t-àite a b’àirde anns a’ cheasnachadh airson bursaraidh a bheireadh e do Sgoil MhicNeacail, an Steòrnabhagh, cha do ghabh e an cothrom. Roghnaich e an àite sin a bhith ’ na phupil-teacher, dìreach a chionn a’ bhàigh a bh’aige ri maighstear-sgoile a’ Chnuic. Saoilidh mi nach robh call sam bith aige dheth, oir leugh e móran anns na bliadhnachan sin, gu h-àraidh de bhàrdachd Shakespeare, de an tug e leis caoban taisealach air a theangaidh. Is iomadh uair a thìde a chuir e seachad le leabhraichean a’ bhàird sin, ’s e leis fhéin an lagain na mòintich no an geodhaichean a’ chladaich, agus farsainneachd nan speur is tulgadh is neart na mara a’ toirt fàis is doimhne do a mheanmna, do smuain ’s do aignidhean.

Bha a bhuil: oir ged nach robh a theanga riamh àrd air a ghualainn, bha a fhreagairt anabarrach faisg air; ’s nuair bhiodh na h-oileanaich a’ deasboid mu phuing sam bith, thigeadh Iain amach, as a ghuth thàmh, le dhà no trì a sreathan bàrdachd, cuimseach is eirmseach, a dh’fhosgladh dorsan ùra dhaibh air raointean nach robh roimhe sin a dh’aon chuid ’nan sùilean no, dh’fhaodadh, ’nan comas.

[Dealbh]
Iain Rothach

[Sanas]

Ged a bha ùidh mhór aige ann an leabhraichean, cha do chùm sin a riamh e gun a chuid fhéin a bhith aige a dh’aotromas na h-òige. Aig an àm a bh’ann, bha bailtean Leódhuis làn a dhaoine—inbhich is òigridh—agus, a chionn sin, làn a dh’fhearas-chuideachd, céilidhean is bainnsean, bàtaichean is iasgach, agus gach cur-seachad eile a bha mór aig òigridh. Bha am muir gu h-àraidh ’ga tharraing, ’s bu tric a gheibhte e-fhéin agus a chompanaich sgoile a’ cur seachad an fheasgair shamhraidh ag iolla san Loch a Tuath no san Chuan Sgìth.

Thàinig rian nampupil - teachersgu crìch mus do chrìochnaiche e an cùrs, agus bha aige ri dhol a Sgoil Steòrnabhaigh airson trì bliadhna eile, nì a chùm rudeigin fadalach e ach a thug dha móran toileachais agus a dh’fhàg làrach air inntinn is air a spiorad fad làithean a bheatha. Bha e aig an àm sin, mar a bha e a riamh, ciùin, socair ’na nàdur, oir cha robh fothalan no faoin-luaisgean ’na ghnè; ach bha dealas is greasad laghach ’na inntinn, rùn-gu-gnìomh, a bha ’ga sparradh gu rudeigin duineil a dheanamh, ’s gun fhios ro-mhath dé, is gun an cothrom ann. Tha cuimhne mhath agam air an oidhche dh’fhiach e-fhéin agus Iain MacSuain nach maireann, ciad cheann Sgoil a’ Chaisteil, an Steòrnabhagh, agus fear eile, ri briseadh troimh na ceanglaichean le gabhail do’n arm. Thug Coinneach Mór, an seàrdseant, aon sùil air an fhear bu shuaraiche de’n triùir agus rot e dhachaidh iad. Thug iad oidhirp no dhà eile, ach cha deach leotha. A nis dé ghluais Iain aig a robh toiseach anns gach nì a dh’fhiachadh e ris gu oidhirp a thoirt gu an saoghal mór a thoirt fo cheann? Is ceisd i sin nach eil furasd a freagairt, ach saoilidh mi gur h-e bu phrìomh aobhar e bhith ag ionndrainn rudeigin a dh’fhiachadh gu dhùbhlan feartan inntinn is cuirp a bha e a’ mothachadh ann fhéin—a dh’aon fhacal, rùn-gu-gnìomh.

B’ann aig an àm sin a thuig a chompanaich an toiseach gum bu bhàrd e. Chuir Ard-cheann na Sgoile mar dheuchainn orra iad sgrìobhadh ealaidh am Beurla, nì a rinn Iain amblank verse.B’e an cuspair a ghabh e Eilean Leódhuis, agus a measg gach inneas a thug e air, rinn e tighinn air Ruairidh Dall mar am bàrd a b’ainmeile a rugadh san eilean. Air iomall a’ phàipeir mu choinneamh sin, mas fìor na chuala mise, sgrìobh am breitheamh, Professor Grierson, gur h-iongantach gun rugadh bàrd a riamh an Leódhus a b’fheàrr na Iain fhéin. Agus dheidheadh barrachd air aon duine leis an sin.

B’ è an dux a bh’air an Sgoil a’ bhliadhna dh’fhàg e gu dhol a dh’ Oil-thigh Obair-dheadhain. Rinn e obair mhath an sin, gu sònraichte ann ammathematics ,meur de’n fhoghlum anns an robh e air na fìor bharraichean. Bha an toiseach ’na rùn dreuchd fear-teagaisg sgoile a thoirt amach, ach aig deireadh na dara bliadhna chuir e roimhe a’ mhinistrealachd a leantainn, ’s bha e dìreach a’

deanamh deiseil airson a dhol do Cholaisd nan Diadhairean, an déidh dha inbhe M.A. fhaighinn, nuair a thòisich Cogadh a’ Chaesair.

Ghabh e dh’ an arm goirid an déidh sin, agus chaidh e do’n Fhraing leis na Ceathramh Sìphortaich ann anOctober ,1914. Lean e còmhla riutha troimh gach cruadal is doilgheas a thachair riutha, a’ tighinn troimh gach caol-theàrnadh mar gum biodh seun air, gus an tainig e a Bhreatainn ann anJune ,1916, airson coimisean. Aig toiseach na bliadhna, 1917, chaidh e do’n Fhraing an rìs, ach guBattalioneile de na Sìphortaich. An déidh dha a bhith aig an tigh air fòrlagh, sgrìobh e thugam ann am mìos na Màirt, 1918, ag innse mar a chòrd a thurus dachaidh ris, ach gu robh e toilichte a bhith air ais ann am poll nan trainnsichean agus—ged nach dubhairt e anns na briathran sin e—na h-uiread r’a dhèanamh: an còrr cha b’urrainn e innse. Seachdain no dhà an déidh sin, bhris na Gearmailtich troimh an dìon a bh’againn am Belgium, cunnart cho mór is a chaidh air an arm Bhreatannach, is air an 13mh là deApril ,1918, choisinn e Crois a’ Mhìlidh aig Wytscaete airson a sgil ’s a ghaisge ann a bhith cumail nan Gearmailteach air an ais, chùm ùine is rian a thoirt do’n chuid eile de’n Bhattalion gu tàrrsainn as gun chus calla. Ged a bha a phlatoon fhéin ach beag air an cuairteachadh, le strì gu fhòghnadh fhuair e amach as an rib iad. Trì là an déidh sin, an 16mh là, thuit e fhéin, an déidh trì bliadhna gu leth ri aghaidh nàmhaid, gun fhaochadh, gun lasachadh, bho chunnart no bho chogadh, agus, gus an sin, gun an leòn bu lugha. Le a bhàs, chailleadh saighdear duineil, socair, a rinn iomadh euchd nach cualas a bheag mu’n deighinn; duine eireachdail ’na phearsa, is rèidh, ciùin, glic is, thar chàich, breithneachail is laghach ’na dhòigh; inntinn ghleusda is spiorad iorasal a bha air leth buadhach; caraid dìleas air a robh mór mheas aig uile chàirdean is eòlaich.

Ach chan e sin buileach as aobhar gu bheil mise, cha mhór da fhichead bliadhna an déidh a bhàis, a’ toirt luaidh air, ach gu bheil agam, mar a thubhairt mi cheana, ’na làimh-sgrìobhaidh fhéin, beagan bàrdachd, air a bheil mór mheas, chan e a mhàin agamsa ach aig gach duine a leugh e anns an leabhar, AN DILEAB. Tha mi dhe’n bheachd, ged nach eil dearbh-chinnt agam, nach eil againn ach earrainn bheag de a bhàrdachd. Chailleadh cuid dith anns an Fhraing, is chuireadh cuid eile gu feareigin, ’s gun fhios an diugh có è, ach ma tha e an tìr nam beò, ’s gun tig so gu chluasan bhithinn ’na chomain, agus an comain duine sam bith eile aig am faod a’ mhór no a’ bheag de a bhàrdachd a bhith, nan cuireadh e thugam deargadh no copaidh dhiubh.

(Ri leantainn)

[Sanas]