GLAC NAOMH
le Niall M. Brownlie

Nuair a bha mi mu shia bliadhna a dh’aois, bha e ’na chleachadh agam dol a dh’iasgach do Bheinn Skarabhraig, (Sgarabhraig, bho L. skári, ‘faoileag’ agusbjarg, ‘stalla’ ). Air feasgar ciùin foghair nuair a bhiodh a’ ghaoth san tuath, thogainn orm le slat charraige air mo ghualainn. Nam phoca, bhiodh maghair is fuaidreag a rinn mi-fhèin. Bha na maghair freagarrach airson glacadh phiocach is an fhuaidreag airson liùghachan. Cha robh fuaidreag ann na b’ fheàrr na tè air a dèanamh le easgainn a lorg mi san loch a bha faisg air an dachaigh.

Tha mi a-nis ann am foghar mo làithean is fada air falbh bho thìr mo bhreith is m’ àraich. Do bhrìgh sin is tric a bhitheas smuain ag èirigh ’nam inntinn a bhios gam thilleadh air ais gu na cur-seachadan a bha agam ann an làithean m’ òige – làithean a thriall air sgèith na cabhaig no mar chloich a’ dol le gleann. Bidh mo smuain gu tric a’ triall mar eun siubhail thar mhonaidhean is thonnan mara gu glaic uaignich ann am Beinn Sgarabhraig – glac air an robh mi fìor eòlach an tùs mo làithean.

Nach tric a thog mi orm air feasgar brèagh a-mach tro na croitean gu sona, sòlasach, a’ dol tarsainn a’ mhachaire, seachad air Uaimh Chaluim Cheàird is air Fang Ghoirtein Dòmhnaill gus an ruiginn bun na beinne? An dèidh beagan streapaidh, thigeadh làrach aosda Theampall Phàraig an làn shealladh. Tha a’ ghlac anns a bheil na tha air fhàgail den togalach suidhichte air taobh an iar-dheas na beinne is a’ coimhead a-muigh air muir bhuaireasaich fharsaing is ann an sealladh sgeirean dan ainm na Cailleachan Bàna is taigh-solais na Sgeire Mòire a tha mu aona mìle deug a dh’astar air falbh. Air taobh a deas an làraich, far a bheil an aon bhad rainich a tha san eilean, tha ’na sìneadh air an làr, carragh air a bheil dà chrois – suaicheantas ar creideimh – snaidhte gu h-eireachdail.

Chaidh an togalach a shuidheachadh air pìos gruinnd a tha a’ còmhdach an treasa cuid de dh’ acair is bha an teampall mu ceithir air fhichead troigh am fad is mu aon tròigh deug an leud. Bha an

dà bhalla taoibh mu shia troighean an àird. Bha an stuadh a deas sia òirlich na bu tighe na bha an stuadh a tuath. Chan eil seo ’na iongnadh, oir bha i rùisgte ri gaillinn a’ Chuain Shiar. Air taobh a-staigh a’ ghàrraidh a bha a’ cuartachadh an teampaill, bha cladh beag, is cò aige a tha fios nach eil an Naomh a thog an teampall tiodhlaicte an seo.

Mun cuairt air an làraich, tha clachan eile air a bheil croisean snaidhte. Ann an 1879, bha an altair cheàrnach, a bha mu ochd òirlich dheug an àird, air lorg air an taobh an ear. Bha a’ chrois, ás eugmhais a’ bhun-charraigh, mu cheithir troighean. Chuala mi nuair a bha mi ’nam bhalach mu thriùir ghillean òga á baile ann an ceann an ear an eilein a thàinig gu ’n teampall is a leag pìos den bhalla is a mhì-naomhaidh na bha air fhàgail den altair. Mun do ruith bliadhna, bha iad fo na fòidean uaine. Thachair seo o chionn còrr math is ceithir fichead bliadhna air ais.

Mu thrì-fichead slat air falbh an cois a’ chladaich, tha tobar, mu dhà throigh an croislinn is mu ceithir troighean an doimhneachd, air a ghearradh á creig, is aig làimh tha gearraidhean eile dan ainm Dàbhaichean Phàraig. Chan eil foir ann am b’ e Pàraig ainm an duine a thog an teampall, is ma dh’fhaoite gur h-ann don Naomh Pàraig a bheannaich Eirinn a tha e coisrigte. Ach tha aon nì cinnteach agus is e sin gu bheil an teampall air leth aosda is gun thogadh e fada mun tàinig Calum Cille gu ruige Eilean Idhe. Bhon is e Teampall Phàraig a their muinntir an àite ris, tha mi dol a chleachdadh an ainm Pàraig anns an aithris.

Og, luath, agus làidir is mar a bha bha mi, feumaidh mi aideachadh gun robh sàmhchair is uaigneas na glaice a’ dùsgadh smuain iongantach agus dhomhain ’nam chridhe. Ged nach robh nithean mar sheann aois no bàsmhorachd air m’ aire, bha faireachdainnean agam gun robh làthaireachd do-fhaicsinneach anns an ionad thiamhaidh seo a bha gam tharraing gu mo Chruithear. A’ coimhead air a’ chrois a bha snaidhte air a’ chloich a bha làmh rium, bha facail na laoidh bhrèagha, ‘An t-Seann, t-Seann Sgeul’, a rinn Dòmhnall Mac na Ceàrdaich bho chionn iomadh bliadhna air ais a’ tighinn gum aire:

Ar leam gum faic mi Slànaighear sa’ ghàrradh ’s e ri bròn,
No air a’ chrann mar thàirnicheadh a làmhan leis an òrd,
Seo an sgeul as prìseala chaidh innse dhuinn le Pòl – ’S toigh leam an t-seann, seann sgeul sin.

Bha m’ aigne ag ràdh rium nach robh ach sgàil a’ falach bhuam spiorad an fhir a chaith a bheatha an seo ann an seirbheas an Tighearna. Bha smuain neònach ag èirigh ’nam cheann a bha a’

toirt cuiridh dhomh ùine bheag a chur seachad an seo mun leagainn mo chas air carraig iasgaich. Ar leam gun robh guth sèimh ’nam chluais a bha ag ràdh: “Is ann leis an Trianaid a tha an talamh air a bheil thu nad sheasamh, is bha facail a chuala mi gu tric bhom mhàthair nuair a bha mi ’nam bhalach beag a’ tighinn gum aire: “Cuimhnich a-nis do Chruithear ann an làithean d’ òige, mun tig na droch làithean, agus an druid na bliadhnachan riut, anns an abair thu, chan eil tlachd agam annta.”

Shuidh mi air creig a bha faisg, is bha e leam mar gun robh na tonnan a bha a’ pògadh nan creagan is nan sgeirean timcheall ag aithris an sgeòil fhèin air a’ bhuaidh a bha aig an àite seo air beatha an t-sluaigh a chuala teachdaireachd aoibhneach na sìth bho bheul Phàraig nuair nach robh anns a’ Chreideamh Chrìosdail ach naoidhean. Bha mi mar a bha aoigh na bainnse nuair a chuir am Maraiche Aosda fo sheun e gu an cothrom a thoirt dha gu anam a rùsgadh mu na nithean uabhasach a thachair an dèidh dha cur ás donAlbatrossa bha a’ leantainn an t-soithich-shiùil air an robh e. Ged a bha mo chogais ag ràdh: “Tog ort is dèan air Na Gnoban a dh’iasgach mar a bha nad bheachd”, bha cumhachd eile gam chumail car tamall far an robh mi.

Ged a bha an saoghal an sàs anns an dara cogadh is aingidheachd is neo-thruacantas a-rithist a’ còmhdach aodann na talmhainn, cha robh smuain agam air, oir cha robh àite do leithid anns a’ ghlaic seo. Cha robh nì an seo ach sàmhchair, gràdh agus gràs an Tì a tha a’ riaghladh air nèamh is air thalamh – an Tì sin a thig air là àraidh gar gairm dhachaigh gu cathair gràis.

Chan eil e doirbh do neach a dh’fhairich sàmhchair agus uaigneas an ionaid seo gabhail ris mar àite naomh – àite a bheir dùsgadh ’na mhac-mheanmna gu bheil e faisg air an Tì a chruthaich e. Sin co-dhiù mar a bha am Spiorad Naomh do-fhaicsinneach a’ gluasad m’ anamsa air gach iomadh uair eile a sheas mi am fianais na bha air fhàgail den teampall is a bheachdaich mi air an eachdraidh a tha ceangailte ris. Ar leam, gun robh mi a’ cluinntinn mac-talla nan creag a’ freagairt fuaim an adhraidh is ceòl nan dàn spioradail a thogadh an seo bho chian nan cian is gun robh mi ag èisdeachd ás ùr ri guth Phàraig a’ gairm air an t-sluagh tighinn am fianais an t-Slànaighear a dh’fhuiling am bàs air crann ceusaidh Chalbharaigh air an sgàth.

Chan eil Crìosdaidh air saoghal nam beò nach gabh ris na tha mi ag aithris ma tha e san dàn dha gu bràth a chas a shocrachadh anns an àite choisrigte seo. Chan eil teagamh ann nach b’ e seirbhiseach an Tighearna a bha san fhear a stèidhich an teampall – aon a chuir a bheatha fhèin ann an cunnart gu sgeul an aoibhneis

fhoillseachadh do na pàganaich gharbh aineolach a bha san eilean aig an àm.

Tha rubha beagan siar air an togalach dam ainm Rinn Chircinis. Is e facal Gàidhlig a tha ann an rinn, ach ’s e facal Lochlannach a tha ann an Circinis – kirkja, ‘eaglais’, agusnes, ‘rubha’. Tha seo a’ toirt dearbhaidh dhuinn gun robh an teampall fhathast ann am bith ri linn nan Lochlannach, ged nach eil foir againn cò a bha air a cheann. A-rèir beul-aithris b’ ann fo smachd an Naoimh Comhgaill a bha an teampall anns an t-siathamh linn. Tha fios againn gum b’ iad pàganaich a bha sna Lochlannaich bho thùs, ach feumaidh gun robh iad air tionndadh ris a’ Chreideamh Chrìosdail, oir mura bitheadh, chan eil teagamh ann nach robh iad air an teampall a chur ris na speuran.

Ged is e ainmean Lochlannach a tha air a’ mhòr-chuid de na h-ionadan a tha am Beinn Scarabhraig, tha creag-iasgaich eile beagan siar air Rinn Chircinis dan ainm Ceall – ainm eile aig a bheil ceangal ris an teampall. Ciamar a fhuair e an t-ainm bho thùs, chan eil ròs agam, ach tha e ’na fhianais fhollaiseach air a’ bhuaidh a bha aig Teampall Phàraig air an roinn seo den bheinn. Cò aige a tha fios nach e Pàraig fhèin a thug an t-ainm Ceall air an sgeir. Beagan siar air an teampall, tha rubha don ainm Rinn Thoirbheis, ainm Lochlannach eile (toirbheas, ’eilean a tha a tràighte ri muir-tràigh’ ). Air àirde na rinne tha feannagan far an robh, a-rèir beul-aithris, Pàraig a’ cinntinn lìn. Feumaidh cuideachd gun robh e a’ cumail beagan sprèidh air a’ bheinn, oir siar air Rinn Thoirbheis tha àite dan ainm Eilean nam Bà. Tha e doirbh a thuigsinn carson a thuinich e ann am Beinn Sgarabhraig nuair a bha e air a chuartachadh le machraichean is lòintean a tha air leth torrach.

Ma dh’fhaoite gum b’ e uaigneas agus sàmhchair a bha e a’ sireadh nuair a bhuail an curach aige cladach fosgailte an eilein is cò aige a tha fios nach b’ e gaisgeach fuilteach garg a bha ann is gun robh a chogais ga dhìteadh airson gnìomharran mì-chneasda a rinn e mun d’ fhàg e Eirinn is an deachaidh a lìonadh leis an Spiorad Naomh? Tha Dia a’ gluasad ann am modhan dìomhair gu A ghlòir fhoillseachadh don chinne-daonna! Mar a thubhairt am bàrd spioradail:

Tha tobar ann tha làn de dh’fhuil
A shruith bho chuislean Ios’;
’S gach peacach thèid a-sìos fon tuil,
Glan buileach thig e nìos.

An gadaich’ bhlais ás ri uchd a’ bhàis,
’S rinn gàirdeachas neo-ghann;
’S rinn mise fòs cho dubh ris fhèin –
M’ uil’ eu-ceart ionnlaid ann.

Co-dhiù, ghluais mise orm air an fheasgar bhrèagha fhoghair ud, is an dèidh mu dha uair a chur seachad air na Gnoban, chuir mi m’ aghaidh air an dachaigh le gad math èisg air mo ghiùlan. Bha a’ ghrian a-nis a’ cromadh fon bhun-sgò is bha a’ mhuir a’ boillsgeadh mar bhrat òir. Mun do ràinig mi Teampall Phàraig, bha dealt na h-oidhche a’ sileadh air an raineach is air an luachair, is bha an t-sàmhchair eadhon na bu dèine na bha i nuair a bha mi ’nam shuidhe air creig na bu tràithe air an fheasgar, oir bha an smeòrach, an uiseag is na h-eòin mhara ’nan tosd.