Iain Rothach

(II)

Le MURCHADH MOIRREACH

BHITHINN gu tric a’ sparradh air e an tuilleadh bàrdachd a thoirt dhuinn. Nuair a chuir e thugam aon de na h-earrainnean a th’agam, thubhairt e gun dèanadh e sin gu toileach ach nach robh e ’ga fhaighinn fhéin dòigheil gu leòir, fada gu leòir, airson rud a b’fhiach an t-saothair a sgrìobhadh. Ma bha math no luach sam bith anns a’ bheagan a chuir e thugam, “a chliù sin”, ars esan, “do theagaisg na sgoile is do a buaidh; ach tha mi a’ faireachdainn iad sin a’ dol a nis cho fada bhuam ’s nach eil a’ greimeachadh ri m’ inntinn earrainn bàrdachd as fhaide na fhuair thu, ’s e sin, earrainn a sheasadh, a dh’aindeoin, ris gach stad is ceap-starraidh a tha cur grabaidh orm, air dhòigh’ s gu leanainn air m’adhart, mìr air mhìr, mar a leanadh na bodaich uaireigin a togail gàraidh.” B’ e an t-iongnadh gun d’fhuair e fois gu dad idir de bhàrdachd a dheanamh a’ chiad bhliadhna gu leth de’n chogadh, oir cha robh fois ann, a dh’oidhche no là.

Sgrìobh e a’ chiad chuid de’n ealaidh, “Ar Tìr, ’s Ar Gaisgich a Thuit sna Blàir”, anns an trèine gu Caol Loch Aillse, ’s e dol dhachaidh air fòrladh an déidh e bhith còrr is bliadhna anns an Fhraing. Chan eil duine chuir seachdain an déidh seachdain seachad ann an tràinnse, gun tigh slàn fhaicinn, no dad eile ach òpar is làraichean briste agus craobhan spealgte, nach tuig an iollach ghàirdeachais a thog e, nuair a chunnaic e—nì bu ghann a chreideadh a shùilean—beanntan a dhùthcha fhathast ’nan suidhe buan air an seann bhunaidean:

Brat sneachda air mullach nam beann,
Currachd ceòtha mar liath-fhalt m’an ceann,
Feadain is sruthain mòintich
A’ leum ’s a’ dòirteadh,
’S le torman a’ sporghail measg gharbhlach nan gleann,
A’ sporghail aig ùrlar nan gleann,
Aig cosan ’s mu shàilean nam mór-bheann;
Féidh ruadh’, fir na cròice,
Air sliosaibh fraoich ruadh-dhonn—
’S i Tìr nan Gaisgeach a th’ann,
Tìr nam Beann, nan Gaisgeach, ’s nan Gleann,
’S i Tìr nan Gaisgeach a th’ann!

Air sàil na h-iollaich aoibhnich sin, dh’éirich’ na inntinn smuain-dhealbh air gach sàr ghille sunntach a dh’fhàg na dearbh srathan sin ’s nach till:

’S iomadh fear àluinn, òg, sgairteil, deas-lamhach,
Ait fhaoilt air chinn a bhlàth-chridh’,
Tric le ceum daigheann, làidir, ceum aotrom, glan, sàil-ghlan,
Dhìrich bràigh nam beann móra,
Chaidh a choinneamh a’ bhàis—

Tric ’ga fhaireach’ roimh-làimh—
Chaidh suas chun a’ bhlàir
’S tha feur glas an diugh ’fàs
Air na dh’fhàg innleachdan nàmh,
Innleachdan dhubh-sgrios an nàmh a chòrr dheth.

Nuair a bhios daoine air am fiachainn is air an sàrachadh le anfhois is dìth cadail, cha nì furasd idir a bhith réidh ciùin aig gach àm is anns gach càs, gun fhacal cas a chantainn a thogas buaireasan beaga measg chompanaich. Ach cha robh dad de’n sin air chuimhne fa chomhair luach na h-ìobairt a rinneadh leotha, dad ach rèite agus ùmhlachd, aonachd is àrd-rùn, is eiseamplair na thuit a’ brosnachadh na bha beò iad a leantainn air an adhart gun lagachadh:

Ged bha cuid dhiubh, nuair bu bheò iad,
Tric nach b’ mhìn rèidh sinn còmhla.
A! thuit iad air còmhnard na strì,
Fhuair sinn sìnt’ iad le’m bàs-leòintean
An dusd eudreach’ —na bha chòrr dhiubh—
An laighe ’sìneadh mar mheòir-shint’—
’Smèideadh, ’stiùireadh,
’Sparradh ùr-oidheirpean òirnne,
Strì air ’n adhart, strì còmhla,
An taobh a thuit iads’ dol còmhl’ ruinn,
Null thar còmhnard na strì.

Chan e mhàin gu bheil an sealladh a’ dùsgadh nan smuaintean sin ann fhéin: bu mhath leis sinne ar sùilean fhosgladh, agus ciall is cumhachd is mórachd na h-ìobairt a chumail daonnan ri ar n-aire—agus sin anns an àite as diomhair de ar cridheachan, far a bheil gach nì as luachmhoire leinn againn an tasgadh:

Bi’s mo chuideachd geàrr-ùin,
Dùin do rosg-sgàilean air d’ shùil,
’N seòmar ionmhais do smaoin,
’S caoin sholus òg-mhaidne, ciuin-mhaidne, òg-mhèis,
’Ga lìonadh, a’ briseadh tre uinneig a’ chùil—
’N àite taige, tadhal d’ anma,
’Fasgadh cuspairean a’ mhùirn,
An sin—tog, taisg dealbh orra
’Nan laighe, mar thuit, san raoin,
Fairich, cluinn,
An smèideadh, an cainnt ruinn—
An rùn-gnìomh air an tug iad an deò
Suas, ’nan càradh
Air an àr-lar,
Air a ghleidheadh dhuinn beò,
Mar gun snaigheadh fear seòlt’
Cuimhneachan cloiche gun phrìs—
“Bi’bh deas gu leum an àirde,
Le ceum gaisgeil, neo-sgàthach, dàna,
Bi’bh null thar còmhnard na strì
Na lagaich ach bi’bh làidir,
Bi’bh ’nam badaibh is pàidhibh,

A’ féin-mhuinghin leag gu làr dhaibh,
Air adhart, air adhart,
So an rathad,
Cuir a’ bhratach an sàs,
Daigheann, àrd,
Air sliabh glòrmhor Deagh-sìth!”

Chan è deagh shìth nach seasadh, ach Deagh-sìth bhiodh buan is maireann; oir sheall e a chridhe an duine, is thuig e, agus thog e a shùil a chùm nan reul.

Chan aithne dhomh sreathan eile an Gàidhlig a bheir a leithid a chaomh-aoibhneas dhomh ri iad sin. Tha e soilleir bho am briathran is an rannaigheachd gu bheil guth ùr an so, fo riaghladh inntinn bheò, bhlàth, ghéir; soilleir, gun d’fhuair am bàrd gibht an t-seallaidh agus comas na h-ùr-smuain, ann an tomhais a bha eadar-dhealaichte bho na chaidh roimhe agus a bha ’ga shònrachadh bho bhàird eile na linne. Ach is e a’ bhuaidh as blàithe a tha mi a’ faighinn orra mar a the a dhìlseachd d’a chàirdean, d’a chompanaich is d’a luchd-eòlais an còmhnaidh ri aire, gu h-àraidh nuair a smaoinicheadh e air na beàrnan móra a bha ri am faicinn ri taobh na dachaidh aige fhéin. Bha iad sin ’nan doilgheas cridhe dha gach là, mar a chì sinn anns an ealaidh “Am Brosnachadh” no, mar a tha i air a h-ainmeachadh anns an DILEAB, “Air Sgàth nan Sonn”. Nuair a chuir e thugam i sin, bha e cantainn gu robh eagal air gur h-i an fhaoineas a bha cur na smuain ’na chridhe gum b’urrainn e rudeigin math a’ sgrìobhadh mur biodh gainne càinnte cho mór ’ga choinneachadh. Tha mise làn chinnteach nach robh e furasd briathran fhaighinn an Gàidhlig airson na dh’iarradh e a chur an céill; ach saoilidh mi nach eil duine a thuigeas na dh’fhàg e againn, agus cho cothromach ’s a tha a bhàrdachd an smuain is am briathran, ’s cho dlùth is dìonach ’s a tha i sa’ chur, nach aontaich nach eil móran againn a chaidh a sgrìobhadh an Gàidhlig, co-dhiùbh bho chionn ceud gu leth bliadhna, a bheir bàrr oirre. Tha comas ionmholta aige ’ga nochdadh anns an ealaidh so. Tha lùb a’ togail lùib ann an leanmhainneachd a smuain, ’s ag éirigh an dèine, gun stad, gun cheann-finid bho thùs gu éis, gus an ruig sinn na focail bhuadhach leis a bheil e a’ crìochnachadh:

Air sgàth nan sonn nach fhaic mo shùil
Tuilleadh ri m’ bheò,
’S nach cuir blàth-phlac gu m’ chridh’ nas mò,
Le gréim an làimh, le tlàths an gnùis,
Le fàilt is furan o’m beòil—
O ’s minig a ghléidheadh le’n sgeòil
Mi o dhubh-ghearan gruamach na h-ùine
’S a rinneadh mo throm-uallach aotrom
Le ’n cuideachd ’s am blàth-chridheas dòigh:
Ach sguiream do Och is O!
Cuiream mo bhròn a thaobh,
’S air sgáth balachain ar fàrdachd,
A dhearbh an làn-chridhe laoich,
Air sgàth ar n-òg ghillean maiseach,
Dhearbh cridhe agus làmh-dheas maraon,

Agus air sgàth nam fear duineil
A dh’fhàg na h-uiread air chùl—
Dh’fhalbh iad uainn uile, leig sinn slan leò,
Gun againn ach tuairmeas air cùis
No aobhar na h-eubh’ airson cobhrach
Bha cruinneach’ feachd-dìon airson dùthch’,
Air an sgàths’ chaidh a choinneamh nan uabhas
O bhalachain gu fir meadhon là—
Na gràidhein nach tìll a dh’fhalbh uainn,
Seadh, ’s fuidheal brist an àir—
Air an sgàths’ iarram tapachd,
Spìd innt’neil is corp’rail:
Cumadh mo chridhe buille sgairteil,
Na géilleam roimh chruaidh nì:
Catham tre chruadail is dhoilgheis,
’S nuair ruigeas Deuchainn a h-àirde
’S gur e h-eubha rium “Fàilnich strìochd”,
’N sin cuimhnicheam Leódhus m’àit àraich,
Is gleidheadh mo làmh a clì.

Is ghleidh i sin gus an deò mu dheireadh leis an robh e a’ deanamh na h-iùil air slighe na h-ìobairt:

“Air adhart, air adhart,
So an rathad,
Cuir a’ bhratach an sàs,
Daigheann àrd,
Air sliabh glòrmhor Deagh-sìth.”
’S CHA DO THILL ACH A CHLIU.

[Sanas]