Marsaili Nan Oran

Ann am mìos an Dàmhair, bho chionn ceud bliadhna, rugadh Marsaili Cheannadach, no NicUalraig. Mar Mharsaili NicUalraig Fhriseal rinn i ainm dhi fhéin rach téid air dhìochuimhne mar the a chruinnich agus a chuir ri rian agus a chlò-bhuail òrain nan eilean. Tha móran a chàineas a h-obair; tha na mìltean a mholas e. Chan eil sinne a’ dol ri càineadh no ri moladh, ach tha sinn an dùil gura còir dhuinn iomradh air choreigin a dheanamh oirre aig an àm so. Dh’iarr sinn air dithis beagan a sgrìobhadh mu a deidhinn—Iain Mac’IlleBhàin, mar fear ciùil e fhéin , agus Anna NicIain , mar sheinneadair a chuir eòlas air Marsaili agus a thug móran òran dhi. So na th’aca sin ri ràdha. —NA FIR-DEASACHAIDH.

Beachd an Fhir-chiuil

[Dealbh]
Iain Mac ’Ille Bhàin.

Tha tarraing agus tàladh anns an ainm aig Marsaili NicUalraig Fhriseal. Sin, no tha tarraing agus tàladh na Gaidhealtachd air iad fhéin a shuaineadh mu’n ainm.

Ciod as an tainig an tarruing agus an tàladh an toiseach? Thainig, tha mi an dùil, as a’ phòsadh eadar maise dùthcha agus spioradalachd sluaigh. Tha an dara nì a’ toirt buaidh air an nì eile: na biodh teagamh agaibh as a sin. Mar Ghall anns am bheil fuil Ghaidhealach air gach taobh, tha mise làn chìnnteach gu robh Marsaili nan Oran fo bhuaidh spiorad na Gaidhealtachd, agus gur e trian a cumhachd gu robh coimeas aice an spiorad sin a roinn eadar i fhéin agus a luchd éisdeachd no a luchd leughaidh.

Bha i, i fhéin, roinnte ’na trì pearsachan. Bha againn, an toiseach, an te a chruinnich òrain Ghàidhlig; an uair sin, an te a chuir rian ciùil air na h-òrain sin; agus, mu dheireadh, an te a sheinn agus a shoillsich na h-òrain sin do mhìltean air feadh an t-saoghail.

Thatar gu tric a’ cur as a leth gun do rinn i droch dhìol air òrain Ghàidhlig. Mar fhear ciùil, mi fhéin, bu toigh leam beagan a ràdha mu’n dìteadh sin.

Gu tric, tha fir-deasachaidh Ghairm a’ tighinn far a bheil mise agus ag ràdha “Iain, sud agad clàr air a bheil bodach Gaidhealach a’ seinn seann òran math. Greas ort agus cur sìos air paipear dhuinn e; feumaidh tu a chur sìos agus rian piàno a chur air, agus a chur ann an cumadh a lìonas dà dhuilleig am meadhon Gairm.”

Bithidh mise uaireannan a’ cluiche an òrain sin fichead uair mus

faigh mi air paipear an dubh ’s an geal e. Oir, mar is trice, tha am fear a tha ’ga sheinn ag atharrachadh rud beag anns gach rann; an sud ’s an so tha e a’ cur pong a réir ’s mar a chòrdas e ris fhéid, agus uaireannan, a’ deanamh atharrachaidhean anns an fhonn bho rann gu rann. Tha sin a’ tachairt ann am mith-òrain sam bith; is e sin brìgh a’ mhith-òrain.

Ach, far an urrainn dhòmh-sa an t-òran a chluiche fichead uair gus am faigh mi cumadh air choreigin air, cha robh aig Marsaili nan Oran ach an rud a b’fheàrr a b’urrainn dhi a dheanamh le òran a chluinneadh i trì no ceithir a dh’uairean bho bhodach no bho chaillich. Agus bhiodh am bodach ’s a’ chailleach ag atharrachadh cruth an òrain, gu ìre bhig, gach turus a sheinneadh iad e!

Is ann a ritin i mìorbhuileach.

Dé mu’n rian a chuir i air na fuinn? Bha uaireannan nach robh an rian sin a’ tighinn air modh nan òran Gàidhlig. Chan eil teagamh sam bith as a sin. Ach, taca ris na rinneadh ris a’ mhórchuid de òrain Ghàidhlig, bha snas agus ceòl agus sgoilearachd anns gach rian a chuir i an clò.

Their feadhainn nach do rinn i math sam bith do’n Ghaidhealtachd. Tha mise an dùil gun do rinn. Ach, co-dhiùbh a rinn ’s gus nach do rinn, rinn i aon rud—thug i siolpadh seallaidh do’n t-saoghal mhór air tarraing agus tàladh agus móralachd na Gaidhealtachd.

Beachd na te Bharraich

[Dealbh]
Anna NicIain.

Is math mo chuimhne, air a’ chiad uair a thachair mi air a’ mhnaoi uasail Marsaili MicUalraig Friseal, no mar a theirte rithe anns na h-eileanan, agus b’e a rogha ainm fhéin e, “Marsaili nan Oran.” Ged tha suas ri lethcheud bliadhna ann, tha an là sin cho soilleir ’nam inntinn is ged a b’e an diugh fhéin e.

Thainig mi dhachaidh as an sgoil air là bog, ciùin ceòthar Earraich anns a’ bhliadhna 1908, a’ tarraing dlùth air an tigh, chuala mi guth nach do dh’aithnich mi ann an seanchas ri mo mhàthair, is nuair chaidh mi asteach bha a’ bhean uasal so ’na suidhe ri taobh an teine

Còmhla ri mo mhàthair, iad ag òl tea, agus air rèir choltais iad làn riaraichte le chéile. B’e so Marsaili nan Oran, boireannach aoibheil dreachmhor coibhneil càirdeil. Dh’innis i dhomh fàth a tutuis, agus b’e sin gu robh i ag iarraidh mo chuideachadh airson faclan òran Ghàidhlig nach robh riamh an clò a sgrìobhadh o bheul nan seinneadairean, fad ’s a bha i fhéin a’ togail nam fonn air seòrsa de inneil annasaich air an robhgramophoneaice. A nis, ged a bha òrain gu leòir de’n t-seòrsa so aig muinntir a’ bhaile againne, bha barail agamsa gur e turus dìomhain a bha so aig a’ mhnaoi uasail, a thaobh ’s gu robh mnathan a’ bhaile uile gu léir cho diùid is nach togadh iad an guth an làthair coigrich. Ach bha so mun do chuir mi eòlas air Marsaili, is mun do thuig mi cho urralach ’s a bha i airson na bha a dhìth oirre fhaotainn, agus mar a thuirt aon de na mnathan còire a bha san làthair an oidhche ud, “Bu dùrr a’ bhó nach toireadh a bainne dhi.”

Bha mnathan a’ bhaile trang ri cur a’ bhuntàta aig an àm, ach nuair a thainig ciaradh air an fheasgar, chruinnich mise còmhlan beag de na seinneadairean a b’fheàrr a bha faisg oirnn, agus thainig Marsaili agus am bocsa-ciùil dhachaidh agus thòisich an céilidh.

A nis, cha robh iomradh aig an àm ud air Radio, agus ged a bhagramophoneaig neach no dithis sa’ bhaile, chan fhaca a h-aon againn a riamh innleachd a thogadh gach facal a chanadh duine agus a dh’innseadh air ais e mar a dheanadh angramophonea bha ’n so, agus ged a bha an guth a thigeadh amach as cho fròmhaidh is gun dug na mnathan am “Bodach” air, an déidh sin dh’aithnichteadh gach guth air leth, is bha annas mór aca dheth, is seòrsa de eagal aca roimhe—mar a thuirt té aca “Is e cunnart a tha sa’ ‘Bhodach’ .”

Thuirt Marsaili, “Chan eil Gàidhlig agamsa, ged bha Gàidhlig aig mo sheanair is aig mo sheanmhair, ach dh’ionnsaich mi òran Gàidhlig no dhà a sheinn nuair bha mi ’nam chaileig,” agus thog i fonn air Guma slàn a chì mi mo chailin dìleas donn agus cha b’fhada gus an robh na boireannaich uile a’ togail an fhuinn còmhla rithe, agus an déidh sin cha robh strì sam bith ann an cur gu seinn ris a’ “Bhodach,” agus is ann orra a bhiodh an othail gus iad fhéin a chluinntinn air ais. Sgrìobh mise na faclan air còrr agus fichead òran an oidhche sin, is cha do sgaoil an coinneamh gus an robh na mnathan is mise agus am “Bodach” seachd sgìth, ged nach robh Marsaili, ach b’fheudar dhi sgur is e an déidh mheadhoin oidhche, is am bàta gu seòladh leis an robh i a’ fàgail an eilein.

Chuir an oidhche so snaidhm air a’ chàirdeas a bha eadarainn gu là a bàis, agus bu tric a chuir mi seachad laithean saora an dràsda ’s a rithis san tigh aice an Dun-éideann far am biodh luchd-ciùil ainmeil a’ tathaich.

Cha robh móran fiosrachaidh agamsa air ceòl no innealan-ciùil aig an àm ud. Bhiodh m’athair a’ cliuch na pìoba, agus bha e fhéin agus mo mhàthair déidheil air mith-òrain an eilein. Ach bha spéis air leth agamsa anns na h-òrain Ghàidhlig a bha cheana anns na leabhraichean. B’e iad so, ’nam bheachd-sa, na h-òrain a b’fhiach an ionnsachadh, gu sònraichte òrain Mhic Mhaighstir Alasdair agus Dhonnchaidh Bhàin. Ach ag éisdeachd ri Marsaili nan Oran agus ri a piuthar Mairead agus na ceòladairean eile a bhiodh gu tric ’gan tathaich, dh’fhosgail

[Dealbh]

m’inntin agus mo chluasan ri àilleachd nam mith-òran air an robh mi eòlach fad mo bheatha. Thuig mi nach robh agam ach fios gun fhios orra uige so, agus gu robh ionmhas annta de bhàrdachd agus de cheòl a bha luachmhor.

Is tric a bha mi ’nam shuidhe anns an t-seòmar-ciùil air Sràid a’ Chaisteil is Marsaili a’ deilbh ceòl-cuideachaidh airson òran air choreigin. Bha buaidh mhór aig a’ cheòl so air m’inntinn, agus bhithinn mar gum biodh neach fo gheasan ag éisdeachd ri gàir nan tonn a’ ruith gu tràigh, no fuaim na mara ri cliathaich na luinge, no fuaim na loinid sa’ chrannachan, no fuaim na cuibhle-snìomh a’ tighinn o’n phiàno, air réir an òrain a bhiodh i a’ deasachadh, agus is iomadh oidhche a dhùisg mi as mo chadal is am fuaim sin ’nam chluasan.

Their cuid nach eil feum aig na h-òrain air ceòl-cuideachaidh de’n t-seòrsa so—gur ann as misde iad e—mhair iad o shean as eugmhais agus carson a tha iad feumail a nis air a leithid? Ach bha Marsaili Nic Ualraig Friseal ’na bean-ciùil choimhlionta air a’ phiàno, agus bha e ’na beachd na h-òrain so a thoirt fa chomhair luchd-ciùil agus seinneadairean an t-saoghail, aig a bheil iarraidh agus cleachdadh air a’ chul-taic so a bhith aca, agus is grinn eireachdail a rinn i sin; agus an neach nach cuala i fhéin ’ga chluich, cha chual e an ceòl so aig ’fheabhas.

[Sanas]