Alasdair Caimbeul, Gearrloch

LE EACHANN MACCOINNICH

RUGADH Alasdair Buidhe Iomhair, no Alasdair Caimbeul ann am Mealabhaig faisg air an Rubha Tuath, no Rubha Ré, mar tha e air ainmeachadh an diugh.

B’e Alasdair MacCoinnich (A’Chlach), iar-ogha a’ bhàird. Tha esan ag innseadh dhuinn anns an leabharHistorical Tales and Legends of the Highlandsgu robh a shì-sheanair ’na sheann duine a’ plochdadh ris a’ cheud, ri linn a chiad chuimhne. Bha e fuireach ann an seann tigh agus a thriùir mhac còmhla ris; am mac a b’òige trì fichead ’s a h-ochd agus am fear bu shine trì fichead ’s a cóig deug.

Rugadh “A’ Chlach” anns a’ bhliadhna 1838 agus chaochail Alasdair Buidhe ann an 1843. Bhiodh “A’ Chlach” ’na bhalachan ceithir bliadhna dh’aois, bliadhna mus do chaochail Alasdair Buidhe. Bha Alasdair Buidhe an uair sin “a ’plochdadh ris a’ cheud,” agus mar sin ’s dòcha gur ann sa’ bhliadhna 1745 a rugadh e. Tha iomradh anns a’ chiad àireamh de’nCeltic Magazineair taobh duilleig 41 a tha a’ toirt cudthrom do ’n bheachd so. Faodaidh sinn a thoirt fa-near an so, gum biodh Alasdair Buidhe ’na ghille seachd no ochd a bhliadhnachan deug nuair a rugadh Uilleam Ros.

Chuir e seachad a’ chiad chuid de bheatha ’na bhuachaille ann am Mealabhaig. Sgrìobh e òran mu ’n “Rubha Tuath” aig an àm so ach chan eil lorg agam-sa air.

Air dha thighinn gu ìre fhuair e obair mar mhaor-fearainn do Shir Eachann MacCoinnich, triath Gheàrrloch—uachdaran a bha ainmeil san Taobh Tuath mar dhuine a chuidich le iasgairean an truisg is an éisg-ghil, mus d’amais an Rìaghaltas air “bounty” a thairgseadh do na h-iasgairean. An uair a thòisich Alasdair Buidhe air obair a’ mhaoir-fhearainn thainig e dh’fhuireach a dh’Inbhir-Chearraidh far am biodh e na bu dheiseile ri mhaighistir. B’aithne do mhuinntir Gheàrrloch e mar Alasdair Buidhe Iomhair agus tha iomradh ann gu robh e glé mheasail aca, ged nach robh an dreuchd a lean e buailteach air neach sam bith fhàgail fo dheagh-chliù ach a mhàin aig a mhaighistir.

Bha coipidh de’n Tiomnadh Nuadh aig Alasdair, agus tha a’ chiad àireamh de’nCeltic Magazinea’ toirt fios dhuinn gum b’urrainn dha a’ Ghàidhlig a leughadh. Chuidich e an t-Urr. Lachlainn MacCoinnich a bha ’na mhinistear ann an Loch Carrainn, an uair a bha e a’ sgrìobhadh na roinn air “Aiseirigh Chrìosd.”

Mar bhàrd bha Alasdair Buidhe air a mheas le a luchd dhùthcha na b’àirde na Uilleam Ros. Tha so furasda thuigsinn; bhon a bha Uilleam Ros na b’fhoghluimte na Alasdair agus bhon a bha sgoiltean ainneamh ri’m faotainn air feadh na sgìreachd aig an àm ud, bha móran de bhàrdachd an Rosaich nach tuigeadh an sluagh. Bha Alasdair Buidhe a’ seinn mu chuspairean a bha gu bitheanta air teangaidh an t-sluaigh—nithean a thachair bho là gu là, thall ’s a bhos air feadh na sgìreachd, agus air am biodh iad a’ còmhradh aig na céilidhean.

B’ e iomall an saoghal-san, garraidhean-crìche na sgìreachd. B’ e tigh Alasdair tigh céilidh a’ bhaile.

Tha iomradh ann an Geàrrloch air gearradaireachd eadar Uilleam Ros agus “Bard an Rubha” —mar a bh’aig cuid air Alasdair. Thachair iad aig abhainn Achadhcharn, is Alasdair a’ togail air gu banais a pheathar. Tha e coltach nach robh an còta a bh’air ach dìreach mar gum biodh plaide air a dhath gu stiallach, gun a bhith aona-chuid dubh no geal. Cha b’e aodach ro-eireachdail e, do fhear air turus-bainnse. Nuair a chunnaic Uilleam Ros e a’ tighinn ’na chòmhdhail, agus e ’coimhead cho ciullach, shaoil leis gum biodh e iomchuidh agus ceart, aire Alasdair a thoirt do’n riochd mhì-choltach a bh’air, agus b’ ann mar so a chuir e fàilt’ air:

“ ’S ann a tha ’n sùrd air Bàrd an Rubha,
’S a phiuthar a’ dol a phòsadh.
’S mairg thu a thighinn bho’n ’bhaile,
’S nach d’rinn thu malairt còta.”

Cha bu luaithe a chuir Uilleam Ros crìoch air an rann-earalachaidh so, na fhreagair Alasdair:

“Tha’n còta ’taitinn rium fhìn,
Tha e mìn, ’s tha e blàth,
’S air cho mór ’s gu bheil do ruic,
Dh’fhaodadh tusa ’leigeil dhà.”

Bha speis mór gu leòir aig an dithis so d’a chéile, bhitheadh e coltach, mar a chluinneas sinn, ged is ann ri gearradaireachd a tha sinn a’ cluinntinn mu’n deighinn an toiseach. Tha fhios againn gur ann bho Alasdair Buidhe a fhuair Iain MacCoinnich òrain Uilleim Rois, an uair a bha e a’ deasachadh “Sàr Obair nam Bàrd.”

Bha làmh-sgrìobhaidhean de na h-òrain aig Alasdair Buidhe aig iar-ogha dha, a dh’ainmich mi a cheana—Alasdair MacCoinnich( “A Chlach” ). Bha cuid diubh aig an Urr. Cailean Friseal. Tha iad sin a dhìth oirnn. ’S cinnteach gun do sgrìobh e barrachd de òrain na tha againn air sgeula an diugh. Feumaidh sinn an dràsda a bhith toilichte leis na dhà no trì as aithne dhuinn, agus cunntas goirid a thoirt orra. B’ann air dhà bhith air chuairt san Eilean Sgiathanach a’ sgrìobh e “Clann Dòmhnaill Mór nan Eileanan,” mar chomharradh air a’ choibhneas agus a’ bhàigh a dh’ fhiosraich e air feadh an eilein sin. Sgriobh e “Hoirinn ó cha bhi sinn tùrsach,” air do’n mhaighstir sgoil mór a bh’ann an Geàrrloch an déidh Uilleim Rois, criomag thombaca dhiùltadh dha. B’ann mar aoir neo-sgaiteach a’ sgrìobh e an t-òran sin. Tha dà òran eile a bha gun teagamh sam bith air an cur ri chéile le Alasdair Buidhe, agus is iad sin; “Tigh Dìge nam Fear Eachannach,” agus “Laoidh.”

Chan eil e iongantach ged a sgrìobh Alasdair Buidhe “Tigh Dìge nam Fear Eachannach,” bhon a bhiodh e ’tadhal air muinntir an Tigh Dìge trì oidhcheanan gach seachdain de’n bhliadhna gu bhith ag aithris bàrdachd Oisein agus sgeulachdan na Féinne do theaghlach an tighe sin.

Chaochail Alasdair Buidhe anns a’ bhliadhna 1843 agus chaidh thiodhlaiceadh ann an clachan Gheàrrloch.

AOIR FHIR GHEASTO

RINNEADH an t-òran a leanas do dhroch shiamarlan a bha ann an Geàrrloch ri linn a’ bhàird. Bha e ’na chleachdadh aige a bhith spùinneadh an tuath bhochd a bhiodh eu-comasach am màl a phàidheadh, le bhith toirt air falbh an crodh no a’ losgadh mullaichean an tighean.

Aig an àm so bha an siamarlan air tì athair a’ bhàird fhuadach amach as an tigh an Ceann Loch Iù, ’s e ’na sheann duine ana-cothromach air a chromadh leis an t-siataig. Mhothaich am bàrd, a bha aig an àm a’ buain na mòna, air a nì a bha gu tachairt, agus thog e air dhachaidh cho luath ’s a bheireadh a chasan e, agus chuir e teicheadh air an ùmaidh.

An oidhche sin fhéin, a réir fear mo sgeòil, rinn am bàrd an aoir a leanas.

I. A Theàrlaich MhicLeòid tha thu dona gu leòir
Tha gamhlas an t-slòigh lìonmhor duit,
Gach neach air do thòir gu d’phronnadh le deòin
Le spionnadh nan dòrn geur-bhuilleach,
Le cnuthanan cruaidh gu d’ghearradh mun cuairt
A chuireadh gu luath suainteas ort,
’S cha bhithinn fo bhròn ged rachadh do leòn
’S gun tilgeadh tu ’n deò uaireigin.

2. ’S gruamach do ghruaidh, ’s rògach do shùil,
’S fiadhaich gach taobh sealltainn thu,
Bagarrach, gnù, aineolach, brùit’,
’S mairg tha air aon oighreachd riut.
Spùill thu gach creubh, an airgead ’s an spréidh,
Chreach thu le geur ainneart iad;
A chrochaire chruaidh a robaig an tuath
’S truagh nach robh uaigh dèanta dhuit.

3. ’S ann ort a tha ’n ceann as mallaichte greann,
Craos agus seann fhiaclan ann.
’S an-iochdmhor do chainnt, mionnan gun taing,
Is seirbhiseach ain-diadhaidh thu.
Tha bith gu na cnàimh is bithidh gu bràth
Aig d’ mhuinntir tha tàmh an Geàrrloch dhuit,
’S mun cuidhtich thu’n t-àite chì iad thu pàidht;
’S do dhruim ris an làr, ’s thoill thu e.

4. Bu bheag leam a’ chroich fhaicinn air cnoc
’S thusa ’ga thoirt suas oirre,
’S tobha nach b’olc mu do sgòrnan le’m thoil
’S tu slaodadh ri post uabhasach;
’S gun aon bhith fo sprochd ’cuimhneachadh ort
’S tu bhith ann an cor deuchainneach,
’S b’ éibhinn am port ri chluinntinn an nochd
Do bhàs, ’s cha bu droch sgeula leam.

5. ’S nam faighinn dhomh féin athchuingich réidh
Thigeadh an t-eug èasgaidh ort,
’Gad sgathadh le geur-chlaidheamh nach géill
A ghreasadh gu éin sìorruidh thu;
Tha mallachd nam bochd dhìth ’na do chorp
’S gheibh iad le toirt ’n iarratuis
’S cha choinnich ach olc d’anam airson
Na rinn thu de dhroch ghnìomharan.

6. B’e dùrachd gach neach do sgiùrsadh le neart
’S cruaidh bhuille bhat’ fhiachainn ort,
A ghruaim-shuilich ghlais, ’s duanaidh do dhreach,
’S cha dhrùidheadh na seachd siantan ort.
Tha t’aodann fo smal daondan gun mhais,
Mar aotraman mart bhlian-bhuidhe,
’S do bhriathran gun bhlas, breugan mu seach,
’S do dheud mar an trap ghiar-ghramaidh.

7. Nam faicinn na coin strì air do shon
’S do chom bhith air droch riapanaich,
Marbh ann an slochd gun aodach bhith ort
Dìreach mar phloc fìor-thalamh,
Do cheann bhith air stop eadar-dhealaicht’ uath d’ chorp,
Do shùilean is dreach liath orra,
Do theangaidh ’na stad cho balbh ris a’ chlach
’S drèan air do chlap fiasagach.

8. ’S iomadh banntrach bhochd fhann, rinn thu h-éigneachadh teann
’S tu ’gan damnadh le cainnt uabhasach,
Agus dilleachdain lom rinn thu’n sàrachadh trom,
Cha robh truas ’na do chom riamh riutha.
Cha b’e riaghladh an Aigh a thug riamh thu do ’n àit’
’S nach robh ’n cliù ort “sar-bhriagadair”?
’S cha bhi m’inntinn aig tàmh gus an cluinn mi do bhàs
’S gum bi m’athchuingich làn riaraichte.

TIGH DIGE NAM FEAR EACHANNACH.

1. ’S uaigneach anochd tha geatachan
Tigh Dìge nam Fear Eachannach;
Tha caochladh mór ri fhaicinn ann,
Tha teaghlach nam fear gaisgeanta
Air a ghlasadh ’s e gun cheòl.

2. Tha’n teaghlach mheadhrach, mhànranach,
Bha sùgach, mùirneil, àilgheasach.
Fo ghruaim, gun fhuaim, gun ghàireachdaich,
Gun òl, gun cheòl, gun bhàirigeadh,
Mar b’àbhaist do na seòid.

3. Chunnacas uair gum b’fhuirmeil sibh,
Le cùirt bha cliù feadh Alba oirbh,
Fir aotrom siubhal gharbhlaichean,
’S iad sunndach, lùthor anmanta,
Neo-chearbach anns an tòir.

4. ’S bha ceannard fialaidh fiùghantach,
Bha miadhail rianail cùramach,
Ceann-uidhe chliar is diùlanach,
’S an teaghlach mheadhrach, mhùirneil ud,
Tha nochd gun smùd gun cheò.

5. ’S nuair dh’éireadh strì no streup oirbh,
Bu lìonmhor laoch a dh’éireadh leibh,
Fir mhaoidheach fhuilteach gheur-lannach
’S iad srac-bhuilleach sàr-bheumanta,
Nach géilleadh is iad beò.

6. Clann Eachainn Ruaidh nam Brataichean,
Bha pìobach, pìceach batalach,
’S iad meanmnach, sreannmhor, tartarach,
Fir dhàna, làidir, fhaicilleach
Neo-lapanach san tòir.

7. ’S leat shìos is shuas an Geàrrloch iad,
A h-iasg, ’s a féidh, ’s a fàsaichean,
A beinn, a srath, ’s a h-àirighean,
Bidh machair agus garbhlaichean,
A’ géilleadh dha na seòid.

8. ’S gur lìonmhor òig-fhear maiseach,
Bhitheas cianail a’ dol seachad,
Fo’n tigh mhór bu mhùirneach macanan
’S iad cuimhneachadh a’ mhacnais,
A bhiodh aca mu do bhòrd.

9. Bha ’n tigh ’s an teaghlach ainmeil anns
Na h-uile taobh dha ’m falbhadh tu,
Le miadh ’s le cliù ’s le anbarra,
’S gum b’iongantach le seanchaidhean,
An aimsir so thighinn oirnn.

10. Is trom a sgath an t-eug oirnn,
Is fhada dh’fhàg e éis orm,
Thug e dhìom na laoich nach tréigeadh mi,
Na leómhain fhearail ghleusda,
Mo chreach léir! nach eil iad beò.

11. ’S bho’n latha dh’fhàg na h-uaislean mi,
Chan fhacas tathaich sluaigh umam,
Cha chualas ceòl no fuaim annam,
’S air fhad ’s am bi mi uainigeadh,
Bi mo ghruaim a’ dol nas mò.

12. Ach ged a tha mi gruaimeanach,
Tha dùil agam ri fuanachadh,
Gur fearail treubhach m’uachdaran,
An leómhan tapaidh suairce,
Nì e suas dhomh m’aobhar bròin.

HOIRINN O CHA BHI SINN TURSACH

Hoirinn ó cha bhi sinn tùrsach,
Gabhaibh òran ’s òlaibh strùbag,
Dh’fhaodadh fortain thighinn do’n dùthaich
Nach eil dùil agaibh ni feum dhuibh.

Mìle marbh-phaisg air an t-saoghal,
’S mairg a bheir anabharra gaoil da,
’S mór gum b’fheàrr a bhith as aonais
Na fear fhaotainn nach dean feum dheth.

Am fear a bhios d’a thionail gàbhaidh,
Rud bhith aig’, ’s nach cuir e làmh air,
Bithear ’ga sgaoileadh air càch
An déidh a’ bhàis; ’s chan fheàirrd e fhéin e.

Chunna mise daoine còire
’Na mo nàbaidheachd ri àm m’òige,
’S nuair a shuidheadh iad mu’n bhòrd
Bu bhinn an ceòl a bhith ’gan éisdeachd.

Gheibhte ceòl is òl is mànran,
Gheibhte roinn is foinn is gàir’ ann,
Gheibhte pìob mhór nan dos àrd
Aig Iain MacAoidh ’s b’e làmh gu gleusadh.

Thainig rud eile bho’n uair sin,
Thainig gainne ’s thainig cruadal,
Thainig pròis is cròic gun uaisle,
’S dh’fhàs na daoine fuar ri chéile.

Am fear a shaoileas tu tha sàbhailt’
H-uile nì a dh’fheumas e làimh ris,
Min is annlan is buntàta,
’S miosa ghàir na an diol-déirce.