Na Sgoilean Gaidhlig
Le SEUMAS MACTHOMAIS

(1)

NAN deanadh Achd Pàrlamaid a’ Ghàidhlig a chur a dhìth cha bhiodh facal Gàidhlig an Alba an diugh. Cha bhiodh o chionn suas ri trì cheud gu leth bliadhna. Anns a’ bhliadhna 1616 chomharraich an riaghaltas gum biodh sgoil anns gach sgìre air feadh na dùthcha air fad, agus bha dà chrìch shònraichte anns an t-sealladh aig an àm—a’ Bheurla Shasunnach a stéidheachadh gu daingeann ameasg an t-sluaigh anns gach àite, agus a’ Ghàidhlig a chur á bith. B’e beachd làidir an luchd riaghlaidh, chan e luchd riaghlaidh Shasuinn, gur i a’ Ghàidhlig a’ cheap-starra bu mhotha a bha seasamh roimh na Gaidheil, agus nach robh adhartas gu bhith aca an eòlas no an sìobhaltas gus an rachadh a cur as gu buileach.

Nach math nach robh an t-aineolas mór so a’ riaghladh nan uile. Bha foghlumaichean an Obair Dheadhain fada roimh an àm-sa a nochd barrachd toinisge agus geurchuis. ’S i a’ Ghàidhlig aon de na cànainean a bha air a cheadachadh do ’n chloinn a chleachdadh ’nam fearas-chuideachd timcheall na h-Aird Sgoile anns a’ bhaile.

Ma chaidh sgoil a thogail anns gach sgìre ann an lorg an achd ùir cha tug sin sgoil dlùth do na h-uile ceàrnaidh. Tha sgìrean na Gaidhealtachd araon farsaing agus corrach, neo-ghoireasach, agus do bhrìgh sin chaidh dà cheud gu leth bliadhna seachad mus fhacas sgoil fhreagarrach faisg air gach clachan aig an robh feum oirre.

Anns a’ bhliadhna 1709 chaidh an comunn fiùghail ris an canar Comunn Craobh-sgaoilidh an t-Soisgeil Chrìosdail a chur air bonn a chùm cothrom na Féinne a thoirt do ’n Ghaidhealtachd agus do na h-Eileanan a Siar a thaobh fòghluim. Ach b’e beachd a’ chomuinn-sa air tùs gum biodh na Gaidheil fada na b’fheàrr as aonais an cànain fhéin, agus mar sin cha robh a’ Ghàidhlig air a ceadachadh anns na sgoilean aca mar mheadhon teagaisg no mar chuspair fòghluim airson iomadh bliadhna. Ach thuig iad fa-dheòidh an t-iomrall a rinn iad, agus thòisich iad ag ath-cheannach na h-aimsir. Thug iad fa-near gum biodh na sgriobturan air an eadar-theangachadh gu Gàidhlig Alba chùm is gu leughadh an sluagh iad ’nan cànain fhéin.

Le òrdugh a’ Chomuinn chuireadh an clò anns a’ bhliadhna 1741 faclair Gàidhlig airson feum nan sgoilean le Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair, aon de ’n luchd teagaisg aca fhéin, agus chuir iad amach Leabhar-cheist na Màthar a dh’ eadar-theangaich aon eile de na seirbhisich aca anns a’ bhliadhna 1752. Cóig-bliadhna-deug an déidh sin chlo-bhuail iad 10,000 leth-bhreac de’n Tiomnadh Nuadh air a thionndadh gu Gàidhlig le Seumas Stiùbhairt an Cill Fhinn. Nach ann air a’ chomunn so a thainig an dà là a thaobh an seallaidh air a’ Ghàidhlig.

Chosg iad air iomadh leabhar Gàidhlig a bharrachd air na dh’ainmich mi airson nan sgoilearan, cuid diubh nach robh ro fhreagarrach airson na h-òigridh; ach b’fheàrr fuine thana na bhith falamh uile. ’Nam measg bha leabhar-litreachais(spelling-book)a

dh’ullaicheadh air iarrtas a’ Chomuinn leis an Urr. Stiùbhairt á Inbhir Pheotharain. Chaidh òrdugh amach gum biodh an leabhar so air a chleachdadh anns gach sgoil fo an ùghhdarras far an robh a’ Ghàidhlig air bilean an t-sluaigh, agus chuireadh ìmpidh air gach Cléir air an robh uallach na sgoiltean a cheasnachadh rannsachadh gu mion a’ bhuaidh air adhartas an fhòghluim a bha mar thoradh air a’ chlann a bhith air an teagasg air tùs anns a’ Ghàidhlig. Agus dh’àithneadh dhaibh iomradh a dheanamh gach bliadhna air mar a bha cùisean a’ coinneachadh riutha. Chan eil teagamh idir nach robh toradh an dìchill agus an aire a bha so ri fhaicinn anns an loinn a bha air rogha-labhraidh muinntir na Gaidhealtachd gus an do chuir Achd an Fhòghluim anns a’ bhliadhna 1872 cas-bhacaig eile air an cainnt.

B’e àrd chrìoch Comunn a’ Chraobh Sgaoilidh eòlas na fìrinn agus a’ chreideimh Chrìosdail a mheudachadh anns a’ Ghaidhealtachd, agus is ann a chùm na crìche sin a dh’fhosgail iad sgoilean an iomadh àite, ach bha aca anns an t-sealladh cuideachd an luchd àitich oileanachadh ann an sìobhaltachd, mar a dh’ainmich mi cheana, agus an deanamh na bu shona agus na b’fheumaile do ’n rìgh, agus do ’n dùthaich. Cluinn sin!

Mu ’n bhliadhna 1780 bha iad fhathast teagmhach co-dhiùbh a bhiodh e freagarrach no nach biodh beagan de leabhraichean feumail air an eadar-theangachadh gu Gàidhlig a chur an làmhan nan Gàidheal. Ach nuair a dhearbh an gnothaich fhéin dhaibh gu robh e do-sheachnaichte feumail, do ’n òigridh gu sònraichte, teagasgan na fìrinn a chur rompa ’nan cainnt làitheil, thòisicheadh air leabhraichean an Gàidhlig a chleachdadh anns na sgoilean far an robh feum orra.

Shoirbhich leis an oidhirp, dh’fhosgladh inntinnean an t-sluaigh, agus bhrosnaich sin iad gus an tuilleadh tlachd a ghabhail ann a bhith leughadh Beurla is Gàidhlig.

Mu dheireadh an ochdamh linne deug b’ i a’ Ghàidhlig cainnt an t-sluaigh air feadh siorrachdan na Gaidhealtachd air fad ach beag—o Dhùthaich MhicAoidh gu Peairt, agus o Innse-Gall gu Ard-chrìochan Shiorrachd Obair Dheadhain. Aig toiseach an ath linne bha trì cheud sgoil fo làmhan a’ Chomuinn, agus cóig mìle deug sgoilear gach bliadhna air an teagasg leotha.

Anns a’ bhliadhna 1824 shuidhich an Comunn gu feumadh a’ chlann aig an robh Gàidhlig anns na sgoilean aca leughadh ionnsachadh ’nan cànain fhéin mus leughadh iad facal Beurla. Aig an àm-sa mar an ceudna mhol Bòrd an Fhòghluim Gàidhlig a bhith air a cleachdadh leis an luchd ceasnachaidh aig an robh i nuair a bhiodh iad a’ ceasnachadh luchd Gàidhlig.

Anns a’ bhliadhna 1828 chuireadh gu feum anns na sgoilean ceithir leabhraichean freagarrach an Gàidhlig so-thuigsinn do ’n chloinn a chaidh a dheasachadh fo stiùireadh Seanadh na h-Eaglaise, agus tha iomradh gu robh iad glé fhreagarrach. Cha bhiodh iad cho mì-fhreagarrach ris an t-Seann Tiomnadh agus ris an Leabhar Cheist co-dhiùbh! Cha robh an sin ach biadh nan inbheach ’ga chur air beulaibh na cloinne. A rèir cunntais rinneadh adhartas nach bu bheag ann an teagasg na Gàidhlige ann an sgoilean a’ Chomuinn anns na bliadhnachan a lean, agus bha i air a teagasg na bu chunbhalaiche air feadh an taobh tuath gu léir.

Feumar a chuimhneachadh nach ann gu sònraichte airson Gàidhlig a bha sgoilean a’ Chomuinn aig àm sam bith, ach tha iad airidh air iomradh a bhith air a dheanamh orra a chionn gu robh Gàidhlig air a teagasg annta fad ùine mhóir.

Is mór agus is ionmholta a’ bhuaidh a bha air saothair an S.P. C.K. fad nam bliadhnachan a bha luchd teagaisg aca air feadh na Gaidhealtachd. Bha daoine glice earbsach aca os cionn nan sgoilean, daoine a bha air am moladh dhaibh leis a’ Chléir anns gach sgìre anns an robh sgoil aca, air an taghadh airson an diadhachd, an dìlseachd, agus an eòlais air litreachas. Bha a’ chlann air an oileanachadh leotha an eòlas a’ Bhìobuill agus stéidhean a’ chreideimh Chrìosdail. Bha an eisimpleir a b’fheàrr air a chur rompa, agus adhradh moch is anmoch air a chuairteachadh.

Ach ged a sgaoil obair a’ Chomuinn fad is farsaing cha do sgaoil i idir cho fada ris an fheum. Cha robh iad a riamh deònach sgoil a shuidheachadh ann an sgìre far nach robh sgoil sgìreachd air thoiseach orra, oir cha robh iad airson uallach is dleasdanas an uachdarain a ghiùlan. Air an làimh eile is ann far an robh mór-shluagh bu deòin leotha tòiseachadh. Dh’fhàg sin àiteachan iomallach fada gun sgoil.

Thòisich Seanadh Eaglais na h-Alba air cor nan ionadan sin a leasachadh, agus chì sinn anns a’ chunntas a sgrìobhadh leotha anns a’ bhliadhna 1828 gun do shuidhich iad trì fichead sgoil ’s a deich, agus bha còrr air trì cheud deug sgoilear ag ionnsachadh Gàidhlig annta. Air a’ bhliadhna sin thug iad seachad 8358 leabhar Gàidhlig airson nan oileanach, agus chaidh ceithir deug ar fhichead de luchd teagasg a chur air leth. An ceann bliadhna eile bha 2512 ag ionnsachadh Gàidhlig a leughadh, Pròsdanaich is Caitligich an cuideachd a chéile. Ach bha feum air 170 sgoilean anns a’ Ghaidhealtachd a bharrachd air na bha ann a cheana oir bha ochd mìle eadar ochd bliadhna agus a cóig deug nach b’urrainn Gàidhlig a leughadh no a sgrìobhadh. Dà bhliadhna an déidh so bha ceithir sgoilean fichead aig an eaglais an Earraghaidheal, trì deug an Siorrachd Inbhirnis, aon deug an Siorrachd Rois agus deich an Dùthaich Mhic Aoidh. Amach á 7000 sgoilear bha 2616 ag ionnsachadh Gàidhlig, agus chuireadh 1705 leabhar Gàidhlig an làmhan na cloinne. Bha iarraidh air sgoil an iomadh ceàrnaidh air nach b’urrainear freasgairt le dìth airgid. Bha ministear na sgìre a’ cumail sùla air sgoil na h-Eaglaise, agus bha ministearan na Cléire a’ deanamh an ceasnachadh a bha feumail gach bliadhna, agus a’ cur cunntais a dh’ionnsaigh an t-Seanaidh. Lean an obair mhath so gus an tainig Achd an Fhòghluim anns a’ bhliadhna 1872. Nuair a dhealaich na h-eaglaisean anns a’ bhliadhna 1843 thòisich an Eaglais Shaor air sgoilean iad fhéin.

Bhatar a’ faicinn feuma air oilthigh airson an luchd teagaisg ionnsachadh fada mus do shuidhicheadh gum biodh tigh air a thogail. Is ann anns a’ bhliadhna 1835 a thainig iad gus a’ chodhunaidh so, ach cha robh maoin gu leòir aca fhathast airson an ath cheuma.

Gus am faighte oilthigh freagarrach a thogail bha sgoilean sònraichte an Dun Eideann air an cur gu feum airson an luchd teagaisg oileanachadh fa chomhair an dreuchd.

Gheibh sinn anns an ath àireamh sgòid de eachdraidh nan sgoilean a bha air an suidheachadh thall ’s a bhos airson Gàidhlig a mhàin. B’ iad so na fìor sgoilean Gàidhlig.