---

[223]

Piobairean An Eilein

EOIN DOMHNULLACH (Cille-Mhoire)

AN co-cheangal ris gach beinn is bealach, glac is càrn ann an Gàidhealtachd na h-Albann tha eachdraidh no sgeul air choir-eigin. Mar a tha na bliadhnaichean a’ dol seachad, is sprochdach leam a ràdh gu bheil móran de na sgeulachdan taitneach ud air an diochuimhneachadh. Tha an seann sluagh còir a bha a’ gabhail tlachd anns na sgeulachdan a nis a’ fàs tearc air feadh na Gàidhealtachd, agus mo nàire! Chan ’eil an gineal òg a tha a’ gabhail an àite a’ cur ach ro bheag de ùidh anns na nithean a bha a’ toirt a leithid de thoil-inntinn do an sinnsearan.

Ann an ceann an iar an eilein Sgitheanaich ri taobh Loch Follart agus dlùth do Dhun-bheagain tha baile ris an canar Boirearaig, agus gu dearbh is iomadh sgeul sòlasach agus eachdraidh dhìomhair a dh’ innseadh mu dhéidhinn mu thimchioll a’ ghealbhain mhòna ann an dachaidhean an eilein ’s na làithean a dh’ aom. B’ ann an ceàrn de Bhoirearaig a bha an sgoil phìobaireachd aig Cloinn MhicCruimein, na pìobairean cliùiteach ud a choisinn urram agus meas anns gach àit ’s an deachaidh iad.

Bàgh Phort-rìgh as t-Fhoghar (Alasdair MacDhonnchaidh)

Anns na làithean ud bha e mar chleachdadh aig gach triath Gàidhealach pìobaire, lighiche, bàrd, fear-ionmhais, gobha agus clàrsair a bhith aige. Fad iomadh linn bha Clann MhicCruimein ’nam pìobairean aig cinn-fheadhna nan Leòdach. Tha iad ag ràdh gu ’n tàinig a’ chiad fhear de ’n ainm so maille ri MacLeòid o bhaile

---

[224] anns an Eadailt da ’m b’ ainm Cremona, ri am Rìgh Alasdair na h-Albann. A réir coltais bu chruitear a bha ’s an duine seo agus bha e ’na fhear ciùil sònraichte ’na latha is ’na linn féin. Dh’ ainmicheadh e an déidh an àit anns an d’ rugadh e agus na thàinig uaithe fhuair iad an t-ainm Clann ’ic Cruimein. Their cuid eile gu ’r h-ann o shliochd dhraoidhean a thàinig an treubh seo agus gum buin iad do shliochd rìoghail Eireannach, oir bha aig aon am rìgh air Eireann do ’m b’ ainm Crimthann. Is dòcha an àite seo uile gur h-ann o ’n t-seann treubh Cheilteach—Clann Mhic Gurimen a fhuaireadh an t-ainm. Ach ge b’ e cia as a thàinig an sliochd ud cha robh pìobairean ann an Albainn cho ainmeil ri Cloinn ’ic Cruimein an Dùin.

Bha iad ’nam pìobairean cho cliùiteach ’s gun robh oil-thaigh air a thogail leotha do ’n robh uaislean agus cinn-fheadhna na h-Albann agus na h-Eireann a’ cur an luchd-ciùil a chum oileanachadh fhaighinn. Bha na bailtean-fearainn ris an abrar Boirearaig agus Galltrigil aca gun mhàl o MhacLeòid maille ri iomadh sochar eile. Faisg air an Oil-thaigh bha Slochd nam Pìobairean, far am biodh na pìobairean a’ cluich. Dlùth air seo, cuideachd, bha Uamh nam Pìobairean, anns am biodh na pìobairean ainmeil mar bu trice a’ dol an àm a bhith dèanamh phort ùra. A réir beul-aithris cha bhlaiseadh MacCruimein air biadh no air deoch am feadh a bhiodh e ri cur ri chéile pìobaireachd shònruichte. Aig uairean bhiodh e anns an uaimh trì làithean is trì oidhchean gun dol dhachaidh, ach aig ceann na tìde seo bhiodh ceòl-mór ùr air choir-eigin air a dhèanamh aige agus bha a luach-saothrach aige air mhaireann. ’S e a b’ ainm do ’n cheud phìobaire dhiùbh Iain Odhar agus b’ e am fear mu dheireadh anns an dreuchd Iain Dubh. Bha mac aig Iain Odhar—Dòmhnull Mór MacCruimein— ’n a fhear-ciùil cho ainmeil ’s a bha ’s an rìoghachd, agus chluich e ann an Sasuinn is ann an Eirinn an làthair mhaithean agus uaislean le mór urram. Bha mac aig Dòmhnull Mór da ’m b’ ainm Pàra Mór agus cha robh esan ceum air dheireadh air athair, agus chuir e r’ a chéile barrachd de phuirt phìobaireachd air aon duine eile air a bheil cunntas againn. Bha ochdnar mhac aig Pàra Mór cho eireachdail, a réir eachdraidh, ’s a sheas riamh air bonn bròige. Gu mi-fhortanach thàinig aon là do Loch Dhuin-bheagain long a bhuineadh do thìr chéin agus aig an robh air bòrd fiabhrus ro mhairbhteach. Gu h-aithghearr sgaoil an fhiabhrus air feadh Dùthaich ’ic Leòid agus chaochail seachdnar de mhic ’ic Crumein. ’S ann mar thoradh air seo a rinn e am port tiamhaidh, muladach, ris an canar “Cumha na Cloinne.”

Anns a’ bhliadhna sia-ceud-deug, da fhichead ’s a h-aon deug bha MacLeòid Dhuin-bheagain agus Fear Thalasgair, tànaistear an teaghlaich, air an dèanamh ’nan Ridirean le Rìgh Teàrlach II, agus mar bu dual bha Pàra Mór, a bu phìobaire dhaibh aig an am, còmhla riutha. Thugadh MacCruimein an làthair an rìgh agus an sin chluich e aon de a phuirt féin. Bha an rìgh cho math air a dhòigh is gun do cheadaich e do Phàra a làmh a phògadh—onair nach d’ fhuair móran eile roimhe no na dhéidh. ’S ann aig an am sin a rinn am pìobaire cliùiteach am port “Thug mi pòg do làimh an Rìgh.” Bha Ruaraidh Mór MacLeòid, a réir eachdraidh, ’na dhuine fìor eireachdail agus ’na cheann-feadhna measail, fialaidh. Bha e féin is Pàdruig glé mhór aig a chéile, agus an

---

[225] uair a chaochail Ruaraidh cha b’ urrainn Pàra fantuinn na b’ fhaide ’s an Dùn. Thog e air a dh’ ionnsaigh a thaighe féin ann am Boirearaig agus air dha an caisteal fhàgail shéid e suas an ceòl tiamhaidh, drùiteach, ud, “Cumha Ruaraidh Mhóir.”

Tha facail ris a’ phort seo ’s a’ Ghàidhlig:—

Tog orm mo phìob is théid mi dhachaidh,
’S duilich leam fhéin, mo léir mar thachair.
Tog orm mo phìob ’s mi air mo chràdh
Mu Ruaraidh Mór—Mu Ruaraidh Mór.

Tog orm mo phìob—tha mi sgìth,
’S mur faigh mi i—théid mi dhachaidh;
Clàrsach no pìob cha tog mo chridh’
Cha bheò fear mo ghràidh, Ruaraidh Mór.

Tha beul-aithris ag innse, an uair a bha Pàdruig ’n a bhalach òg gun robh e ’na shuidhe air bruaich aibhne air là àillidh, ciùin, grianach samhraidh is e ri cluich port air feadan cuilce a rinn e féin, an uair a thàinig d’ a ionnsaigh maighdean ro-sgiamhach a rinn suidhe r’ a thaobh. “Tha thu féin math air cluich an fheadain, a Phàdruig,” ars ise. Fhreagair am balach nach robh, ach gu ’m biodh e a’ fiachainn ri port a chluich. “Thoir éisdeachd dhomh-sa am feadh a dh’ ionnsaicheas mi am port seo dhuit,” ars ise. Cha chuala cluas neach riamh port cho milis, ceòlmhor, ’s a dh’ ionnsaich i dha. An am dhaibh dealachadh thug a’ mhaighdean sionnsair airgid as a pòc agus shìn i do Phàdruig e ag ràdh, “Cuir thusa an sionnsair seo anns gach pìob a gheibh thu agus cha tachair riut neach a bheir bàrr ort cho fad is nach ionnsaich thu am port seo do neach eile.” Bho an am seo chaidh cliù Phàdruig fad is farsaing. Bha e ainmeil mar shàr-phìobaire air feadh na Gàidhealtachd ’s na Galltachd.

Chan e seo idir deireadh an sgeòil, ach bheir sinn iomradh a nise air dòigh eile air a bheil an sgeul air a h-innse. An uair a bha Pàdruig ’n a bhalach beag bha e gu tric a’ buachailleachd spréidhe. Là de na làithean bha co-fharpuis phìobairean a’ gabhail àite ann an Dun-bheagain agus air do Phàdruig a bhith air a bhacadh o dhol chum na féise bha e gu dubhach ’na shuidhe aig cois aibhne. Ann am prioba na sùla thàinig bean-shìthe òg, mhaiseach, far an robh e agus, ars’ ise, “A bheil do phìob agad an diugh?” Air do Phàdruig a ràdh nach robh, fhreagair ise, “Bheir mise dhuit, mata, mar thiodhlac do roghainn de thrì cumhachdan—comas gu seòladh air chor is gun stiùir thu bàta cho dìreach ’s gun gearradh a sròn dias eòrna air a fad, neart gu cath air chor is an uair a théid thu gu batal gum faigh fithich an dùin an sàth de fhuil do naimhdean, no comas nam meur air a’ phìob mhóir gu ìre cho mór ’s gun toir do cheòl na h-eòin far bharraibh nan geug agus gu ’n tàlaidh e na daoine leòinte agus na mnathan aosmhor liath.” “Thoir dhomh, guidheam ort, tiodhlac na pìobaireachd,” arsa Pàdruig, agus air dhi sionnsar airgid a shìneadh dha chaidh a’ mhaighdean sgiamhach as an t-sealladh. Ruith an gill’ òg do ’n Dùn agus an sin bha an co-fharpuis ’na theis-meadhon. Gun ghuth gun ghabadh chaidh an co-fharpuiseach òg air aghaidh am measg nam pìobairean cliùiteach agus chluich e cho sònruichte ’s gun do dh’ aidich iad uile

---

[226] nach cualas a riamh ceòl cho drùiteach agus gun robh aige gu cinnteach “Buaidh na Pìobaireachd.”

Ann an ceann a tuath Eilean a’ Cheò ann am baile beag, Peighinn a’ Ghobhann, bha an sgoil phìobaireachd aig Cloinn MhicArtuir, agus ged nach robh iadsan buileach cho ainmeil ri Cloinn MhicCruimein bha móran phìobairean sgileil ’nam measg. Fad iomadh linn b’ e Clann ’ic Artuir a bu phìobairean do thriath nan Dòmhnullach aig an robh an còmhnuidh ’s an am ud an caisteal glas Dhùntuilm. Bha Hungladar an Trondairnis aca gun mhàl, dìreach mar bha Boirearaig aig pìobairean nan Leòdach, agus b’ ann air mullach Cnuic-Phàil ann am Peighinn a’ Ghobhann a bhiodh na h-oileanaich a’ cluich.

Bha aon bhalach òg, tapaidh, anns an sgoil seo do ’m b’ ainm Teàrlach MacArtuir aig an robh deagh chluas-chiùil agus dheònaich na taoitearan a chur do Bhoirearaig a chum oileanachadh fhaotainn bho Phàdruig Mór. Tha e coltach gum feumadh gach oileanach a rachadh do ’n sgoil seo a bhith innte seachd bliadhna agus aig deireadh na h-ùine sin cuimhne choimhlionta a bhith aige air naoi fichead ’sa cóig deug de phuirt mus measar e ’na phìobaire ionnsaichte. Bha e air a chunntas ’na shàr-phìobaire ma bha seo aige agus gu ’n robh seachd ginealaich de a dhaoine ’nam pìobairean.

Co-dhiùbh, thaitinn Teàrlach gu math ri Pàdruig agus ann an ùine gheàrr bha iad ’nan deala chompanaich. Aon là tha bha Pàdruig ann am prìomh-bhaile an eilein agus mar bu chleachte leis, ghabh e gu smùid. Air dha tighinn dhachaidh chaidh e féin agus Teàrlach a chadal mar bu nòs, ach bha inntinn Phàdruig air a buaireadh leis an deoch, agus, gun fhios da, thòisich e air feadaireachd a’ phuirt a dh’ ionnsaich a’ mhaighdean dha agus ’ga chluich le mheuran air broilleach Theàrlaich a bha ’na chadal ri thaobh. Mhosgail Teàrlach, agus air dha am port ùr, annasach, a chluinntinn dh’ fhan e tosdach, sàmhach, gus an robh fios aige air. Gu moch an ath mhaduinn chaidh MacCruimein a Tharsgabhaig air gnothach agus am feadh a bha e air falbh bha Teàrlach, anns an uaimh anns am bu ghnàth leotha a bhith a’ pìobaireachd, a’ cluich a’ phuirt ùir a dh’ ionnsaich e an oidhche roimhe. Aig ciaradh an fheasgair an uair a bha Pàdruig a’ tarraing dlùth do Bhoirearaig chuala e ceòl binn a’ tighinn bho ’n uaimh anns am biodh iad a’ pìobaireachd, agus b’ e an ceòl sin am port a dh’ ionnsaich a’ mhaighdean sgiamhach dha féin. Bha e fo imcheist agus air dha dol a steach do ’n taigh dh’ fheòraich e de ’bhean-phòsda càit an robh Teàrlach. An uair a chuala e gun robh Teàrlach anns an uaimh thàinig murcas ’na chridhe. Rinn e air an uaimh, agus thuirt e ri Teàrlach, “Falbh dhachaidh a nis oir fhuair thu an t-ionnsachadh a b’ fheàrr a b’ urrainn mise a thoirt dhuit, agus am feadh ’s a chumas tu am port seo agad féin cha tachair neach riut a bheir bàrr ort.”

Phill Teàrlach dhachaidh do Pheighinn a’ Ghobhann agus thòisich e air teagasg phìobairean an sin. Thaitinn a cheòl cho math ri triath Dhùntuilm agus gun tug e Teàrlach leis aig aon am air chuairt do Pheart. Aon là am feadh a bha iad am Peart bha co-fharpuis a’ gabhail àite aig beinn shònraichte an sin agus bha Teàrlach ’na cho-fharpuiseach. Bha ad làn de bhuinn airgid air mullach na beinne agus am pìobaire a ruigeadh a mullach gun stad de chluich chosnadh esan an duais.

---

[227]

Thòisich an t-strì agus bha Teàrlach a’ cumail air thoiseach air càch, ach bha pìobaire beag, cam, a’ tighinn glé fhaisg air. Bha an smuain gun cailleadh e féin an duais a’ cràdh a’ phìobaire chaim cho mór ’s gun tug e sgianag as a phòc agus stob e ann am màl Theàrlaich ì. Dh’ fhairich Teàrlach an nì a ghabh àite ach chum e anail anns a’ phìob agus ràinig e am mullach fada roimh chàch. Air mullach na beinne rinn Teàrlach suas port ùr agus chluich e e dà uair a’ coiseachd timchioll na h-aide mu ’n d’ ràinig càch. An uair a bha pìobaire na leth-shùla a’ ruighinn a’ mhullaich thug Teàrlach breab do ’n aid agus thuit i féin agus an t-airgiod car mu char leis a’ bhruthach. Chaidh cliù Theàrlaich MhicArtuir a chraobh-sgaoileadh air feadh na h-Albann ach tha mi a’ creidsinn gu ’n robh am pìobaire cam a’ caoidh an airgid ré iomadh latha.

Phill e féin agus MacDhòmhnuill dhachaidh do Chaisteal Dhùntuilm “nam baideal àrda” agus chuireadh fàilt is furan orra an sin nach bu ghann. Bha Teàrlach fad iomadh bliadhna an déidh sin ’na phìobaire do ’n triath a dh’ fhàg an Caisteal ’s a chaidh a thàmh do Thaigh Mhogastad ’s a’ bhliadhna 1730, far an do thadhail am Prionnsa Teàrlach agus Fionnghal NicDhòmhnaill air an t-seachdamh là fichead de ’n Og-Mhios 1746.

’Se an cunntas mu dheireadh a tha againn air Teàrlach MacArtuir e a bhith air amhlacadh Fionnghail ann an cladh Chille-Mhoire anns a’ bhliadhna 1790. ’S e a’ chill seo as àite tàimh do dhuslach an dithis aca agus tha an uaighean car mu fhichead slat o chéile. Air cloich-chuimhne Fionnghail tha na briathran cliùiteach a’ dh’ fhàg an Dotair MacIain mu a timchioll ann an Taigh Chinnseaborg an uair a thadhail e oirre. Air lic Theàrlaich am Pìobaire tha sgrìobhte briathran a shnaidh a mhac agus air nach d’ fhuair e crìoch a chur oir bhàthadh e ’s a’ Chuan Sgìth mus d’ fhuair e na bu mhiann leis de theist athar a chur air chuimhne mhaireann. Ach ged nach biodh sgial air uaigh Theàrlaich bithidh cuimhne air Cloinn Mhic Artuir cho fad ’s a bhuaileas tonn air cairidh Dhùntuilm ’s cho fad ’s a laigheas eun-mara air tobhtaichean maola a’ chaisteil. ’S nach ’eil e fìor da-rìreadh gum mair cliù agus eachdraidh Clann MhicCruimein a’ chiùil cho fad ’s a shéidear gaoth ann am pìob-mhóir ’s cho fad ’s a bhios clach air muin cloiche de Chaisteal aosmhor Dhùin-bheagain.