Cha Do Sheas An Cuil-Lodair ...

Le SOMHAIRLE MACGILL-EAIN (Am Ploc)

CHA robh e, mar a bha Uillean Siosal, slinneanach leathann. Cha mhotha bha e, mar a thuirt Màiri Bhàn Iain MhicLeòid an Camus Dianabhaig mu fhear eile, beag buaidheach no mór grànda. Cha robh mealladh sam-bith ann; cha bu sgàthan òinsich e. Cha robh ann ach an truaghan dheth; beag, plamach; gun leud ’na ghuailnean; aodann dearg builgeineach; guth àrd caol. Bha speuclanan air, agus tha seòrsa de chuimhne agam gu robh a ghlùinean a’ bleith a chéile. ’S e Sasunnach a bha ann, mar a bha anns a’ mhór chuid de ’n reisimeid uaibhrich anns an robh e ’na oifigeach. Theireadh na saighdearan: ‘ ’S iomadh creutair caca tha ’na oifigeach anns an Arm Bhreatannach; ach có ’n aon truaighe a rinn oifigeach de Mhgr. Lodan!” Cha toireadh saighdear feairt air, mur robh oifigeach a b’ àirde ’san éisdeachd. Choimhideadh N.C. O. thar a ghuailne fiach có bha faisg, agus ’s e ‘taigh na gala dhut’ a gheibheadh Lodan, ma bha e ag iarraidh rud nach còrdadh, agus mur robh cluas inbheach a’ cluinntinn. Cha ghearaineadh Lodan bochd ri còirnealair, oir bha eagal air gun robh na h-oifigich a cheart cho beag truais ri fear nach cumadh smachd is a bha na saighdearan; cha robh a choltas no a ghiùlan fhéin ’na fhàbhar; cha robh e air a bhith riamh ann an cath, agus bha ciad reusan eile ann ’ga chumail ’na thosd, ged nach aithne dhomh-sa iad.

Bha dùil ri ionnsaigh latha sam-bith. Anns a’ chiad seachdain no dha air dhuinn Libia a ruigheachd, b’ e a’ bharail gun robh sinne a’ dol g’ a dèanamh; gun tugadh na tancan móra “Granndach” againne fead air tancan Roimeil; ach ciamar a bheireamaid ionnsaigh troimh na mèinean eadar Gasàla is Bir Haicheim? Mu fhìor dheireadh na Céitein 1942 chaochail ar beachd. Bha a nis iomadh comharradh ann gum b’ e Roimeal a thòisicheadh, ach ciamar? Bha na raointean mhèinean cho doirbh dhà-san is bha iad dhuinne; agus có an seanalair air an t-saoghal a thigeadh tiomchioll deas air Bir Haicheim?

Bha Mgr. Lodan ’na chomanndair air trùp de cheithir gunnachan sia-puinnd air carbadan. Bha sia gunnachan-deug anns a’ bhataraigh seo, a’ cheud té de ’n t-seòra an Libia. Bha a h-uile coltas ann nach b’ e an ceòl-gàire a bhiodh aig Lodan agus a leithid; agus gu h-àraidh mur robh na tancan “Granndach” cho math ri tancan Roimeil, no mur làimhsichteadh iad mar a dhèanadh Roimeal, bhiodh na gunnachan sia-puinnd anns a’ cheud shreath mu choinneamh armailt Roimeil. Theireadh saighdear, ‘Dé ni Lodan anns a’ chath?’ Bha aon chomhfhurtachd aig na gunnairean a bha an trùp Lodain, “Bidh cus eagail air fhéin; cha dèan e dad idir.’

Bha sinne air an làimh chlì de ’n arm Bhreatannach. Bu sinne na tancan agus na gunnachan móra Breatannach a b’ fhaisge air Bir Haicheim. Bha na Frangaich agus na Spàinntich a bha am Bir Haicheim cho tapaidh ri fir air an t-saoghal, ach cha robh tancan no a bheag de ghunnachan móra aca-san.

Air an 27mh de ’n Cheitein thàinig am fios, tràth ’sa’ mhadainn, gun robh an t-arm Gearmailteach le mór-roinn an tancan, an carbadan-airm is an gunnachan móra a’ tighinn tiomchioll deas air Bir Haicheim.

Air ball ghluais sinne ’nan coinneamh agus thòisich blàr thancan is ghunnachan móra; agus is iomadh barail a dh’ atharraich r’ a linn.

Choimhlionadh droch amharus no a dhà. Cha robh na “Granndaich” againne cho math ri tancan móra Roimeil; air neo cha robh seòltachd Roimeil aig ar comanndairean. Bha na “Granndaich” ’gan sìor chall; agus mar bu mhiosa call nan tancan, b’ ann bu dorra do na gunnaichean, agus b’ e gunnachan nan sia-puinnd a chrean gu h-àraidh air call nan tancan. Bha iadsan a nis a’ dìon ar tancan-ne bho thancan Roimeil, agus bha sgrios eagalach am measg nan gunnairean.

Bha mi fhìn mar bu trice air O.P. Uaireanan bhithinn faisg air ar gunnachan, ach iomadh uair ’s ann a bhithinn còmhla ris na tancan. Cha d’ fhuair mi ach sealladh an dràsda is a rithist air Lodan fad na ceud seachdaine; ach bha e soilleir gun robh gunnachan nan sia puinnd is gaisgich air an cùl; agus thuig mi nach b’ e trùp Lodain bu tàire.

Thàinig aiteal soirbheachaidh roimh dheireadh na seachdaine. Bha sinne a’ dol air ar n-adhart, agus bha beagan faochaidh ann. Bha dùil againn gun robh an latha leinn. De cheithir chomanndairean nan trùp sia-puinnd, bha dithis marbh cheana, ach bha Lodan agus fear eile beò. Latha a bh’ ann, an uair a bha deàrrsadh na gréine ’na h-àirde a’ toirt seòrsa de sguir air na gunnachan móra le cion fradhairc, thàinig N.C. O. de thrùp Lodain a nall far an robh mi. Bha e air gnothach, ach fhuair mi beagan mhionaidean ’na chòmhradh, agus bha mo cheistean ’nan sruth; có bha beò is có bha marbh is có bha leòinte? Bha móran marbh is móran air an leòn; agus cha robh dùil aige fhéin ri sìneadh saoghail. Chuir mi a’ cheist nach gabhadh seachnadh mu Lodan fhéin. Chrath an N.C. O. a cheann agus thuirt e beagan, “Duine uamhasach! Chan ’eil a leithid anns an fhàsaich. Chan ’eil eagal idir ann. Chumadh e a ghunnachan far nach cumadh oifigeach eile air an t-saoghal iad. Nan leigteadh leis, sheasadh e le aon ghunna ri réisimeid thancan. Mur b’ e gu bheil ciall aig a’ mhàidsear is aig caiptean na bataraigh, cha bhiodh duine dhinne beò an diugh. Gille glan laghach a tha an Lodan ach curaidh—curaidh sgriosail! Mur téid a mharbhadh an là no dhà, chan fhàg e duine beò ’na thrùp.’

Thuig mi gun d’ fhuair Lodan a chothrom. Thàinig an cogadh da-rìribh agus b’ e diol-déirce na réisimeid a prìomh ghaisgeach. Cha robh sgeul a bhàis fada gun tighinn. Dà latha ’na dhéidh, thug itealain Gearmailteach le bomachan is frasan pheilear ruaig air bataraigh nan gunnachan sia-puinnd. Ghabh gach oifigeach is gunnar gu dìon, agus cha robh an call mór. Mar bu nòs, b’ e Lodan am fear mu dheireadh a chuir mu dhìon a ghabhail. Bha gach oifigeach is gunnar eile air am broinn an trainnsean no air a’ ghainmhich luim, ’nuair a dh’ éirich Lodan gu socair gu teàrnadh as a’ chàr. Fhuair e fras pheilearan mu ’n stamaig.

Cha d’ fhuair Lodan duais no bonn-suaicheantais. Ma chunnaic sùil inbheach dad de na rinn e ann an deich latha, cha do leig i oirre. Cha bu toigh leis a’ chòirnealair Lodan. Bha am màidsear, fìor dhuine uasal, ri uchd bàis e fhéin; cha robh anns a’ chaiptean ach an trusdar. Tha Mgr. Lodan anns an uaigh staoin faisg air Bir Bel Hamaid. Chan ’eil duslach na ’s tréine an gainmhich Libia.