---

[197]

Mar Chuimhneachan

RUARAIDH MACTHOMAIS (Oil-thaigh Obar-dheathain)

GED a bha i leatha fhéin air oidhche Nollaig cha do dh’ fhairich i aonranachd sam bith. Bha an rùm sgeadaichte mar a b’ àbhaist aig an am so de ’n bhliadhna: paipearan nan iomadh dath crochte bho mhullach an t-seòmair ’s a’ ruighinn nan oiseanan, na cairtean Nollaige ag aoibhneas rithe bho sgeilp an teine agus bho gach oisinn ris an cumadh iad an gréim. Bha a’ chlann air ùr fhalbh, an gleadhraich milis ’na cluasan, ’s an sprùilleach a dh’ fhàg iad air an làr ri thional fhathast. Cha robh cabhaig ann, ’s gun sgoil ann a màireach. Bhiodh iad an dràsda ag innse dh’ am màthraichean mar a chaidh dhaibh ann an taigh na “Leadaidh.”

Deich bliadhna fichead a thug i anns an t-seòmar sin. Gun teagamh bheireadh i corra chuairt a Ghlaschu as t-samhradh, ’nuair a bhiodh an sgoil dùinte, ach b’ e seo an dachaidh aice, is bha i a’ cur ris an teaghlach a h-uile bliadhna. Bha cuimhne aice a nochd air Iain Dhòmhnaill a bhith staigh aice bho chionn naoi bliadhna fichead—an dàrna Nollaig a bha i anns an taigh seo—is siud a nochd Dòmhnall beag aice, ’s e cho coltach ri athair ris an dà sgadan, ach gu robh aodach na b’ fheàrr air na bha riamh air Iain Dhòmhnaill.

’S e “An Leadaidh Liath” a bhiodh oirre. ’S e “Mrs. Wood” a bhiodh air na litrichean aice, agus ’s e sin a bhiodh aig a’ mhaighstir-sgoile agus aig a’ mhinistear oirre, ach cha robh càch ’ga fhaighinn nàdurrach a leithid sin a dh’ ainm a ràdh. Cha bhiodh e ceart Bean Iain no Banntrach Thormoid éigheachd air bean-teagaisg, agus co-dhiùbh cha robh lorg sam bith aca air ainm baiste an duine aice, no an robh e beò no marbh. Bha fhios gun do chaochail e bho chionn fhada, ’s gun i ag ràdh dad m’ a dheidhinn. ’S e “sibh” a chanadh iad rithe an clàr an aodainn, is “An Leadaidh Liath” ’nuair nach biodh i an làthair. Bhiodh i a’ faighinn corra litir á Ameireagaidh— ’s dócha uair no dhà ’sa’ bhliadhna. Cha robh càirdean aice anns an eilean ann.

Agus Murchadh Thormoid Tàilleir! Bha e cho beag ’s cho meata ri athair fhéin, ach bha a choltas air gum biodh e cho geur ris na daoine bho ’n tàinig e. Sin agad e! Nach tric a chì thu an nàdur ud ann an daoine beaga, mar gum faigheadh an inntinn am biathadh nach d’ fhuair an corp. Cha b’ e gun robh cus coltais air Tormod ’nuair a bha e anns an sgoil gun robh am biadh a’ ruighinn inntinn a bharrachd. Ach air do shocair! An rud a bh’ ann gu nàdurrach thàinig e ’n uachdair, agus ’s è an clàrc a bh’ aig a’ choimeataidh an diugh, ged nach robh e ach òg. Bha tairbhe an obair na sgoile a dh’ aindeoin cùis.

’S e glé bheag de chéilidh a bhiodh i a’ dèanamh. Brònag bhochd, ’na suidhe anns an rùm sin, ’s a biadh ’ga thoirt thuice a h-uile tràth; ag obair air leabhraichean, ’s a’ dèanamh phioctairean beaga dh’ an chloinn. Beatha aonranach, gun chaidreabh, gun toil-inntinn Cha biodh i dol gu na bainnsean idir. Eadhon aig an eaglais fhéin cha chanadh i càil ach gun robh là math ann, is siud i suas an rathad, ’na aonar, a’ dèanamh air an dachaidh. Cha b’ e gun leigeadh i leas sin: nach robh Màiri Anna a staigh, ’s am biadh deiseil aice air a cionn. Ach nam b’ e ’s gun robh tinneas a measg na cloinne, bhiodh i anns an

---

[198] taigh sin mus cuirte dh’ iarraidh na nurs, a’ tairgse làimh-chuidich. Bha móran aig a’ chloinn m’a deidhinn.

Thug i sùil a rithist air na cairtean, a’ leughadh na bàrdachd air gach tè dhiùbh. Bha iad air an taghadh gu grinn. Bha cuimhne chùbhraidh aca oirre, ged a bha iad gu math sgapte air feadh an t-saoghail a nis. Sud Ailean Iain thall an Astràilia, ag obair air tuathanas-chaorach: bha comharran a’ bhaile aige air a theangaidh mus do dh’ ionnsaich e an ABC ceart. Thug an làmh-sgrìobhaidh aige ’na cuimhne an tàire bh’ aige leis a’ pheann. ’S bha i smaoineachadh ’nuair a bha e anns an sgoil gur h-e cosg tìde bh’ ann a’ fiachainn ri rud a chur ’na chlaigeann! Tà, cha b’ è. Agus Dòmhnall Mhurchaidh: ’s ann a Hong Kong a chuir esan a’ chairt dh’ an phost; cha robh fhios càite robh ’n t-soitheach aige nochd. Cairt eile á Canada, cairt á Ceann-a- deas Africa, dhà no trì á Sasuinn, is leth-dusan á Glaschu. Nach b’ ioghantach nach tàinig gin a Ameireagaidh am bliadhna? Cairt bho ’n mhaighstir-sgoile, is cairt bho ’n mhinistear. Cha tug i ach sùil chabhagach orra-san.

Bhiodh am maighstir-sgoile uaireannan a’ fàs sgìth dhith. An dara h-uair cha tigeadh smid aisde, agus cho luath ’s a bheireadh e iomradh air cloinn na sgoile cha robh allsadh a dol air a cainnt. Glé mhath! Bha e toilichte gu leòr gu robh bean-teagaisg aige cho eudmhor ’s a bha anns an eilean, ach bhiodh aire-san uaireannan air gnothaichean eile: céilidh bha gu bhith air a chumail le sgiobadh a’ bhuill-coise, Taghadh Pàrlamaid (bha taghadh ann air an fhoghar ud fhéin, is fear a’ fiachainn a steach a bha a’ gealltainn nach cuireadh e a mhàs fodha air being ach an Taigh Pàrlamaid an Dun-Eideann). Eadhon gnothaichean na b’ fhaide air falbh bho ’n dachaidh: Nyasaland, Taghadh Ceann-suidhe nan Stàitean Aonaichte. Dé ’n taobh a bha i an dùil a leumadh Ameireagaidh an turus so? Cha chanadh i guth.

Ach bha a thìde aice sgioblachadh beag a dhèanamh. Ged nach biodh cabhaig oirre anns a’ mhadainn, cha robh math an taigh fhàgail mar gun cuireadh am muir a thìr e. Bha brioscaid no dhà, air am pronnadh cho mìn ’s a dhèanadh brògan tacaideach e, ri thogail as a’ bhrat-ùrlair. Bha bailiùnaichean a fhuair an cruaidh-fhortan ’nan stiallan air an làr (bha Calum a’ Chnapair a’ fiachainn ri sgrìobadh a dhèanamh orra le peansail-luaidhe; cha robh athair beò, bròinean, ’s chan fhac e bailiùn a riamh chon a siud). Bheireadh i sgrìobag bheag air an t-seòmar, agus bhiodh an uair-sin tìde tea ann. Chan e gu robh feum aice air tea, as déidh na bha sin de bhiadh milis fhaicinn ’ga chagnadh. Ach cha thuigeadh Màiri Anna sin. Is bhiodh cothrom aice còmhradh a dhèanamh ri Màiri Anna fhad ’s a bhiodh i a’ càireadh na tea air a beulaibh. Cha mhór nach robh Màiri Anna cho déidheil air a’ chloinn rithe fhéin, is bha naidheachdan a’ bhaile aice bho thogail gu tasgadh an teine—is uaireannan eadar an dà cheann sin de ’n là.

’S e boireannach neònach a bha anns an “Leadaidh.” Bhiodh i an dàrna h-uair cho còmhraideach, ach is tric a chunnaic Màiri Anna i, ’nuair a bhiodh i ag innse dhi mu na balaich is na caileagan òga, is có bha suirghe air có, a thogadh i am paipear-naidheachd is a thòisicheadh i ’ga leughadh. Fìor dhroch fhasan, smaoinich Màiri Anna.

Thàinig gnog chun an doruis, is chuala iad an dorus ’ga fhosgladh,

---

[199] is guth cruaidh Chaluim Posta: “Litrichean, litrichean. Chan fhada bhios dad aig balaich leis an ceannaich iad buideal, leis na tha iad a’ cosg aig an Nollaig air cairtean.” Chaidh Màiri Anna chun an doruis, is thill i a steach leotha. “ ’S ann dhuibh-se bhios iad co-dhiùbh,” thuirt i ris an “Leadaidh.” “Tha an tea gus tarraing, is théid mi g’ a h-iarraidh dhuibh.”

’Nuair a thill Màiri Anna, bha an “Leadaidh” ’na suidhe aig a’ bhòrd bheag, is na litrichean air a beulaibh, gun fhosgladh. “Nach brèagh an stamp a th’ oirre siud,” ars ise; “cha b’ ann as an rìoghachd seo a thàinig i.” “Cha b’ ann,” ars an “Leadaidh,” is thog i a’ phoit gus an copan a lìonadh. ’S e comharradh eile bha siud, is dh’ fhalbh Màiri Anna gu ceann eile an taighe.

Ameireagaidh! Dé an naidheachd a bhiodh innte an turus seo? B’ fheàrr leatha nach robh i air a thighinn—a nochd co-dhiùbh. Bha i air a bhith sona gu leòr fad an latha, is na cairtean mun cuairt oirre, ’s a’ chlann bheag a’ ruideil ’s ag éigheachd, ’s iad a nis ag innse dh’ am màthraichean an là mór a bh’ aca an “Tigh na ‘Leadaidh’ ”. An àite bhith cuimhneachadh air an là sin dà bhliadhna dheug air fhichead air ais. Ach stad i leis an tàmailt. “Tha e beag gu leòr dhomh cuimhneachadh air.”

Agus bha deagh chuimhne aice air. ’Nuair a phòs i Seumas Wood ann an Glaschu bha obair gann anns a’ bhaile sin, is bha esan air gealladh fhaighinn gum faigheadh e obair an Ameireagaidh. Ach cha robh de dh’ airgead aca na phàidheadh faradh an dithis. ’S e bun a bh’ ann gun dh’ fhalbh esan leis fhéin, agus bha aice-se ri leantainn an ceann sia mìosan. Rinn i sin, ach fada mus robh na sia mìosan ann bha fhios aice gu robh leanabh gu bhith aice. Cha robh i airson innse dha gus an ruigeadh i, ach an dèanadh iad greadhnachas le chéile. Mealladh, mealladh! ’Nuair a ràinig ise Ameireagaidh bha Seumas Wood air boireannach eile a lorg, agus ged a bha e deònach tilleadh thuice-se, cha leigeadh an tàmailt leatha a ghabhail air ais.

Thàinig Màiri Anna chun an doruis a rithist. “A bheil dad tuilleadh a dhìth oirbh?” ars ise, ’s i toirt sùil gheur air a’ bhòrd ’s air an litir bha gun fhosgladh fhathast. “Chan ’eil, a Mhàiri Anna,” fhreagair an t’éile ann an guth sèimh, socair. “Chan ’eil an còrr a dhìth orm. Cha chreid mi nach téid mi a laighe tràth a nochd. Cha bhi feum agam air suipear. Is cha bhi cabhaig oirnn anns a’ mhadainn.” Thug Màiri Anna an aire nach robh i air deur tea òl, ged a bha deich mionaidean ann bho dhòirt i dha ’n chopan i. Cha robh i air mìr ithe. Is bha an litir gun a fosgladh. Thill i air a socair gu ceann shìos an taighe.

Agus an sin thàinig an leanabh. Gille a bh’ ann. Ise ann an Ameireagaidh, far nach aithnicheadh i duine. Ach an duine aice fhéin, is dé math bha sin? Ghabh an dotair a bha ’ga frithealadh truas dhi, no ’s dòcha nach ann dhì-se ghabh e truas. Bha e fhéin gun teaghlach, is thuirt e gun togadh iad an gille nan tugadh i cead dhaibh. Agus rinn i sin. ’S e rud duilich a th’ ann am math ’s an t-olc a chur ann am meidh. Thill i co-dhiùbh, is an ceann ùine thàinig i dha ’n bhaile seo, dh’ an sgoil seo, dha ’n taigh seo, is bha Ameireagaidh gu math fada air falbh. Is bha i ’n dùil gun rinn i feum. Bha litir a’

---

[200] tighinn uair no dhà ’sa’ bhliadhna, mar chuimhneachan, is bha fhios aice gu robh am balach ’na dhuine an diugh, agus e glé choltach rithe fhéin.

Dh’ fhosgail i an litir, agus leugh i i. Chaidh na deich bliadhna fichead anns an t-seòmar ’nan smàl. Bha na cairtean, na deilbh, na leabhraichean, mar luath. Chaidh sonas ’na sprùilleach, is thòisich an sprùilleach ag at mar aobhar dòchais.

Bha e a’ tighinn a màireach.