Ri Taobh an Teallaich

RUAIRIDH MACLEOID

CHAN EIL nì air thalamh as docha leam na bhith ’nam shuidhe anns a’ chathair mhór ri taobh an teine air feasgar gaillionnach ann an dùbhlachd a’ gheamhraidh le pìob mhath thombaca ’nam bheul agus cluasag chomhfhurtail do mo cheann. A muigh tha fead sgriachail aig a’ ghaoith anns an tughadh agus tha na neòil dhorcha a’ sileadh dheur gun sgur, gun fhosadh air an talamh lom. Ach a stigh tha braidseal teine anns a’ chagailt ’gad dhìon o fhuachd a’ gheamhraidh agus có a chreideadh gu bheil stoirm dhoinionnach an Fhaoiltich cho faisg air làimh.

An déidh suipeir bhlasda de bhuntàta is sgadan saillte, is beag an t-iongnadh ged a thigeadh neul beag cadail air do shùilean ’s ged a thòisicheadh do cheann air cromadh.

Is e so a’ bhliadhna naoi ceud deug, ceithir fichead is naoi deug, agus tha a nis ceithir bliadhna bhon a thàinig crìoch air a’ Cheathramh Cogadh Mór. Ach ’s dòcha gur fheàrr dhomh nochdadh air tùs có mì agus carson a tha mi ag innse na naidheachd so. Is mise an Seanailear Murchadh MacMeanmna, M.B. E. B’ ann air mo chùram-sa a bha na réiseamaidean Gàidhealach gu léir nuair a thòisich a’ chòmhstri gheur ud, ach thachair nì mì-shealbhach a thug bhuam gach ùghdarras agus ceannardachd a bh’ agam, agus a dh’ fhàg mi nis a bhith tighinn le beò bhith a’ dèanamh chuinneagan-staoin anns na caistealan canabhais faisg air prìomh-bhaile nan Leódhusach.

Bho chionn dà fhichead bliadhna air ais bha e ’na chleachdadh aig gach seanailear a bhith a’ sgrìobhadh leabhair a chur an céill do ’n t-saoghal uile mar a fhuair esan buaidh air na Gearmailtich le ghaisge ’s le theòmachd fhéin. Ach anns na làithean adhartach so tha sgrìobhadh air dhol ás an fhasan a chionn ’s gu bheil e a’ fàgail làmhan duine sgìth, agus an telebhisean cuideachd, oir tha e annabarrach draghail do na sùilean bhith ’gan cumail fosgailte cho fada. Air an aobhar sin, matà, tha mise air Ràdio Rònaidh a nochd a’ craobh-sgaoileadh an sgeòil so.

Bidh cuimhne agaibh uile gu dé a b’ aobhar do ’n chòmhraig nimheil so eadar na Goill ’s na Gaidheil. Anns na làithean àmhgharach aimhreiteach air a bheil mi a’ labhairt bha cànan nan Gaidheal a’ dol o neart gu neart agus bha i a nis an impis a’ Bheurla a stambadh fo a casan. Bha Rìgh nan Gall ann an imcheist ’s e a’ faicinn cànan a dhùthcha a’ sìor dhol bàs gach latha. Cha robh duine air fhàgail ’na rìoghachd a bhruidhneadh a’ Bheurla gun i bhith air a breacadh le facail Ghàidhlig agus gnathasan-cainnte na Gaidhealtachd. Bha an Rìgh air uabhasachadh a chionn ’s gu robh na naoidheanan òg gu h-iomlan a’ caoineadh ann an Gàidhlig. Cha toireadh na coin Ghallda facal feairt air maighstir a bhiodh a’ cleachdadh na Beurla agus is mór an troimh-a- chéile a bhiodh aig co-fharpuisean nan con chaorach air sgàth sin. Air eagal gum biodh a’ Bheurla cho marbh ris an Laideann ann an ceann bliadhna no dhà chuir an Rìgh sanas a dh’ ionnsaigh Iompaire na Gaidhealtachd a’ dh’ fhaighneachd am faigheadh e cead Mòd Beurla a chur air chois airson an t-seann chànan a bhrosnachadh.

Ach cha do chòrd an teachdaireachd ris an Iompaire agus chuir e fios air ais gu cabhagach gu lùchairt an Rìgh ann an Dunéideann: “A Rìgh nan Gall agus uaislean na Galldachd, cùm ’nur cuimhne gur sinne Tighearna na h-Albann uile, agus chan eil e ’nur comas Mòd a chur air bonn gun chead is ùghdarras fhaotainn bhuainne. Fad iomadh linn bha na Gaidheil a’ deanamh strì is spàirn as leth an cànain fhéin gus an tug iad a mach a’ bhuaidh-làrach aig Blàr nan Rocaidean bho chionn fichead bliadhna air ais. Riamh o’ n latha ud, le còmhnadh an Fhreasdail, tha a’ Ghàidhlig air a bhith a’ faighinn lamh an uachdair. Bha uair ann an eachdraidh an t-saoghail nuair a bha luchd-àiteachaidh na talmhainn, eadar bheag is mhór, a’ bruidheann na Gàidhlig gu snasail fileanta, agus a rèir ’s mar tha cùisean an ceartuair, cha bhi e fada gus am bi sinn air ais anns an t-suidheachadh thaitneach shòlasach sin. Uime sin, is i so gu h-aithghearr mo chomhairle-suas leis a’ Ghàidhlig; suas leis a’ Ghàidhlig; sìos leis a’ Bheurla’ !”

Nuair a chuala Rìgh nan Gall mar a thachair chaidh e air bhoil. Bha a shùilean beaga seòlta a’ deàlradh le feirg agus uisge-beatha. Leig e fhaicinn nach géilleadh e do’n òrdugh a dheòin no a dh’ aindeoin, agus bha e soilleir do na h-uile nach tigeadh as a’ chonnspaid ach cogadh oillteil uabhasach.

Agus sin mar a thachair, agus thaghadh mise a bhith ’nam cheannard air feachdan nan Gaidheal a chionn ’s gur mise an t-aon oifigeach air nach robh sgall no feusag, agus aig nach robh fiaclan-fuadain. Chaidh crois-tàraidh a mach air feadh tìr nam beann, agus ann an ùine ghoirid thainig na mìltean de Ghaidheil ghaisgeil ghleusda a chum an dùthaich ’s an cànan a theasairginn o na nàimhdean ladarna. Ach mus robh na saighdearan ùra air an leigeil a steach do arm an Iompaire bha e ’na fhiachaibh orra trì ceisdean a fhreagairt:

(1) Chan eil Mòd aig Mac an Tòisich a h-uile latha, agus carson a réisd a bhiodh Mòd aig na Goill?

(2) A rìbhinn, a bheil cuimhn’ agad?

(3) Cia meud meur a th’ air làmh coille?

Chaidh an triùir a fhreagair na ceisdean gu toinisgeil a chur dhachaidh, agus fhuair an fheadhainn a bh’ air fhàgail cead a bhith ’nan saighdearan ann an armailt an Iompaire.

Mar a bhios fios agaibh uile, an déidh a’ chogaidh mu dheireadh thainig rìoghachdan an t-saoghail gu co-dhunadh gum bu chòir stad a chur air bomaichean, rocaidean, brògan le sàilean àrda agus buill-airm sgriosail de ’n t-seòrsa sin, oir chuir an tartar teicheadh air gach guga a bh’ air Sùla Sgeir. (Nuair a ràinig na Nisich an t-eilean an ath bhliadhna cha d’ fhuair iad lorg air guga no sgarbh no fiù dreathan donn. Ach a dh’ aindeoin gainne nan eun, dh’ fhan iad ceithir-la-deug ann— ’s dòcha gur e na togsaidean Vodka a fhuair iad air a’ chladach a bu choireach.) Mar sin bha claidheamh stàilinneach aig gach Gaidheal agus targaid nan dual chum a dhìon o lannan nan Gall.

Chruinnicheadh na Gaidheil an ceann a chéile air monadh farsainn mu fhichead mìle o Inbhir-ailein air a’ mhór-thir. Bha na saighdearan ’nan làn éideadh ’s bha na brataichean sìoda ri srann anns a’ ghaoith. Ann an cairteal na h-uaire bhiodh da fhichead trèan atomach ’gan giùlan gu luath gu Loch nam Muc air iomall na Galldachd far an robh

Bha a’ ghrian a’ dol fodha sa’ chuan ’s bha an dorchadas a’ tighinn. Shuidh mi tiotan air cùl cnuic, oir bha fios agam nach biodh cothrom no ùine agam m’ anail a leigeil nuair a thòisicheadh an cath. Dhùin mi mo shùilean agus smaoinich mi nach robh ceàrn de ’n dùthaich cho socair ris a’ mhonadh so agus bha mi ceart oir chan eil bad air a’ Ghaidhealtachd nach eil air àiteachadh a nis ach an t-àite far an robh sinn. Nuair a bha na Leuboraich a’ riaghladh Pàrlamaid na Gaidhealtachd bha iad an dùil tighean-oibreach a thogail an sin airson maragan dubha a dheanamh ach mus tainig an innleachd gu buil bha na Tòraich air buaidh fhaighinn anns an taghadh. Bha iadsan am beach an talamh a thoirt do thuathanaich, ach bha na Libearalaich an aghaidh so oir bha iad ag iarraidh faiche-golf a dheanamh sa’ mhonadh a chum gum biodh cur-seachad aig a’ phrìomh-mhinistear Ameireaganach a bha a’ tighinn air chuairt do ’n Ghaidhealtachd. Ach mar is tric a thachras le innleachdan móra de ’n t-seòrsa sin cha robh sìon air a dhèanamh agus tha am monadh fhathast fàsail.

Dh’ fhosgail mi mo shùilean agus ’s ann a bha crith orm leis an fhuachd. D’ éirich mi agus thug mi sùil mun cuairt orm ach cha robh mi a’ faicinn no a’ cluinntinn nì. Choimhead mi air m’ uaireadair agus theab mi tachdadh leis mar a chlisg mi. Dà uair sa’ mhadainn! Agus an seanalair mór cliùiteach air chall a measg an fhraoich ’s an rainich nuair a bha a shaighdearan a’ còmhrag gu curanta dà cheud mìle air falbh. Nach ann air aodann an Iompaire a bhiodh an snodh-gàire nuair a dh’ inniseadh iad dha mar a thachair. ’S nach ann air a bhiodh a’ mhoit ’s e ag aithris an sgeòil aig gach cuirm agus céilidh bliadhnachan an déidh so.

Chùm mi air m’ adhart anns an duibhre gus an cuala mi abhainn a’ sruthadh seachad. Sheas mi an sin a’ rannsachadh gu dé bha mi a’ dol a dhèanamh. Chuala mi fuaim air mo chùlaibh ach mus deach agam air tionndadh dh’ fhairich mi cuideigin a’ putadh claidheamh ri m’ dhruim agus bha guth tùchannach a’ dùrdail gu feargach. Bha an guth a’ fàs na b’ fhiadhaiche, ach cha robh an sàthadh deireannach a’ tighinn.

Nuair a bha mi ’n so ri uchd bàis smaoinich mi air gòraiche m’ òige, air na nithean olca a rinn mi ’nam bheatha. Thainig iad uile air ais thugam—an latha a leig mi fa sgaoil gobhar na Cailliche Bige ’s dh’ ith e léine a’ mhinisteir air an ròp-anairt . . . . An t-òran-gaoil a chuir mi gu “Teachdaire Hirt” le ainm Alasdair Uaine agus bha an duine bochd ’na chuis-mhagaidh aig na h-eildearan eile . . . . An latha a phòs mi Ceit Chàm, ’s dà mhnaoi agam mar thà.

Bha mi ann an droch staid leis an eagal nuair a thainig a’ chamhanaich ’s a dh’ éirich a’ ghrian a’ cur blàths air gach àite. Ann am blàtha na gréine fhuair mi misneach agus thug mi sùil thar mo ghualainn air an nàmhaid a bha ’gam chumail ann an teinn. Thug mi sùil eile ’s rinn mi gàire. Agus le fiamh-gàire fhathast air mo bhilean agus taingealachd ’nam chridhe ghluais mi air falbh o nead na corra ghridhich.